TYSIĄCE LAT TEMU grupy myśliwych i zbieraczy wędrowały po Azji i Europie, podążając za mamutami żywiącymi się dzikimi trawami. Powoli lód zaczął się cofać; zmieniły się wzory wzrostu trawy; stada wędrowały na północ i malały. Za nimi podążali niektórzy myśliwi. Inni, pozbawieni mięsa, które stanowiło centralny element ich diety, zbierali te dzikie trawy i z czasem zaczęli sadzić dla siebie niektóre z nich. Prawdopodobnie

CHOCIAŻ historie świata rutynowo zaczynają się od czasów prehistorycznych, podejrzewam, że prehistoria jest niewłaściwym miejscem wyjścia dla historyka. Inni specjaliści są lepiej przygotowani do zagłębiania się w mrok bardzo odległej przeszłości. Archeolodzy odkopują pozostałości wiosek zbudowanych z kości mamutów; antropolodzy próbują odtworzyć zaginiony świat wieśniaków. Obaj szukają hipotezy pasującej do dowodów, soczewki, która ujawni grupy ludzi przemieszczających się ze wschodu na zachód, porzucających mięso mamuta na rzecz jęczmienia i kopiąc dołki w poszukiwaniu dodatkowego zboża. Ale dla historyka, który ma nadzieję nie tylko wyjaśnić, co ludzie robią, ale w jakimś stopniu dlaczego i jak to robią, prehistoria - czas zanim ludzie zaczęli pisać i opowiadać historie o swoich królach, bohaterach i sobie - pozostaje niejasny. Niezależnie od wniosku archeologa o grupie zwanej "człowiekiem neolitycznym", nie wiem nic o dniach i nocach neolitycznego garncarza, który konstruował swoje naczynia z pierścieniami w wiosce na południu Francji. Ślady myśliwych i zbieraczy (garnki, kamienne odłupki, kości ludzi i zwierząt, malowidła na klifach i ścianach jaskiń) odsłaniają wzór życia, ale żadna historia nie wyłania się. W prehistorii nie ma królów i żon. Pozbawione osobowości ludy prehistoryczne zbyt często pojawiają się na mapie jako bloki zmieniających się kolorów: poruszają się na północ, idą na zachód, tworzą pola uprawnego zboża lub gromadzą stado nowo udomowionych zwierząt. Historię tych bezimiennych ludzi należy opowiedzieć bezosobowym głosem, który gromadzi zbyt wiele historii: "Cywilizacja powstała na Żyznym Półksiężycu, gdzie pszenicę po raz pierwszy zasadzono nad brzegiem Eufratu. Wkrótce nastąpił rozwój pisarstwa i powstały miasta "

Ilekroć historyk jest zmuszony uciec się do bardzo ogólnych stwierdzeń na temat "ludzkiego zachowania", opuszcza swój kraj ojczysty i mówi w obcym języku - zwykle z całkowitym brakiem płynności i wdzięku. Ten rodzaj bezosobowej historii (obfitującej w czasowniki bierne) jest oszałamiająco nudny. Gorzej, jest to niedokładne. Żyzny Półksiężyc nie miał monopolu na rolnictwo; małe grupy w całej Azji i Europie zaczęły sadzić zboże wraz z ociepleniem się pogody, a w każdym razie Żyzny Półksiężyc był głównie wyjącym pustkowiem. Antropolodzy mogą spekulować na temat ludzkiego zachowania; archeolodzy o osadnictwie; filozofowie i teologowie, o motywacjach "ludzkości" jako niezróżnicowanej masy. Ale zadanie historyka jest inne: szukać konkretnych ludzkich istnień, które nadają ciału i ducha abstrakcyjnym twierdzeniom o ludzkim zachowaniu. Nie było łatwo być małym królem na starożytnym Bliskim Wschodzie. Zimri-Lim spędza połowę swojego czasu walcząc z królami innych miast, a drugą połowę próbując negocjować swoje skomplikowane życie osobiste. Jego królowa, kompetentna i zręczna politycznie Shiptu, rządzi miastem Mari, podczas gdy jej mąż wyrusza na kolejną wojnę. Pisze do niego w szczytowym okresie śródziemnomorskiego lata: "Uważaj na siebie, gdy jesteś w pełnym słońcu!… Noś szatę i płaszcz, które dla ciebie zrobiłem!… Moje serce zostało bardzo zaniepokojone; napisz do mnie i powiedz, że jesteś bezpieczny! " A Zimri-Lim odpisuje: "Wróg nie groził mi bronią. Wszystko dobrze. Niech twoje serce już nie będzie cierpieć ". Na tysiącach tabliczek klinowych odkopanych nad brzegiem Eufratu Zimri-Lim wyłania się zarówno jako typowy król Mezopotamii, jak i jako jednostka: żonaty mężczyzna z niewielkim talentem do ojcostwa. Dlatego zamiast zaczynać od malowideł jaskiniowych lub anonimowych grup koczowników wędrujących po równinach, zdecydowałem się rozpocząć tę historię w punkcie, w którym poszczególne ludzkie życia i słyszalne ludzkie głosy wyłaniają się z niewyraźnych tłumów prehistorii. W kolejnych częściach znajdziesz trochę prehistorii, zapożyczonych z archeologii i antropologii (a wraz z nią nieuchronne użycie bezosobowego głosu). Ale tam, gdzie pojawia się ta prehistoria, służy tylko przygotowaniu sceny dla czekających na skrzydłach postaci. Starannie korzystałem z epickich opowieści i mitów, aby rozwinąć tę prehistorię. Pierwsze osobowości, które wyłaniają się z powierzchni starożytnej historii, wydają się być po części człowiekiem i po części bogiem; Najwcześniejsi królowie rządzą od tysięcy lat, a pierwsi bohaterowie wznoszą się do nieba na skrzydłach orła. Zachodni historycy (przynajmniej od XVIII wieku) byli podejrzliwi wobec takich opowieści. Wyszkoleni w systemie uniwersyteckim, w którym nauka była czczona jako praktycznie nieomylna, historycy zbyt często próbowali pozycjonować się jako naukowcy: szukając zimnych, twardych faktów i odrzucając wszelkie materiały historyczne, które wydawały się odbiegać od realiów wszechświata Newtona. Przecież jakikolwiek dokument, który zaczyna się, tak jak robi to sumeryjska lista królów, "Królestwo zstąpiło z nieba", nie może być wiarygodny jako historia. Znacznie lepiej polegać na nauce archeologii i zrekonstruować najwcześniejsze dni Sumeru i Egiptu oraz osad w dolinie Indusu na podstawie namacalnych fizycznych dowodów. Ale dla historyka, który zastanawia się, dlaczego i jak ludzkie zachowanie, skorupy i fundamenty domów mają ograniczone zastosowanie. Nie dają wglądu w duszę. Z drugiej strony, epickie opowieści ukazują lęki i nadzieje ludzi, którzy je opowiadają - i są one kluczowe dla każdego wyjaśnienia ich zachowania. Mit, jak mówi historyk John Keay, to "dym historii". Być może będziesz musiał trochę wachlować, zanim dostrzeżesz płomień pod spodem; ale kiedy widzisz dym, najrozsądniej jest nie udawać, że go nie ma.

W każdym razie powinniśmy pamiętać, że wszystkie starożytne historie zawierają wiele spekulacji. Spekulacje zakorzenione w dowodach w fizyce nie są w jakiś sposób bardziej wiarygodne niż spekulacje zakotwiczone w historiach, które ludzie decydują się zachować i opowiadać swoim dzieciom. Każdy historyk przegląda dowody, odrzuca to, co wydaje się nieistotne, a resztę układa według wzoru. Dowody ze starożytnych opowieści są nie mniej ważne niż dowody pozostawione przez kupców na szlaku handlowym. Obie muszą zostać zebrane, przesiane, ocenione i użyte do użytku. Skoncentrowanie się na materialnych dowodach, z wyłączeniem mitów i historii, oznacza pokładanie całej wiary w wyjaśnieniu ludzkiego zachowania w tym, co można dotknąć, powąchać, zobaczyć i zważyć: ukazuje mechaniczny pogląd na ludzką naturę i ślepa wiara w metody naukowe wyjaśniające tajemnice ludzkiego zachowania. Niemniej jednak historia zbudowana wokół bardzo starożytnych opowieści wymaga tak samo teoretyzowania, jak historia zbudowana wokół bardzo starożytnych ruin. Próbowałem więc wskazać moment, w którym zapisy pisemne zaczynają się mnożyć, a przypuszczenia stają się nieco mniej domniemane. Historycy nie zawsze zadają sobie trud, aby dać czytelnikowi tego rodzaju ostrzeżenia; wielu przeskoczyło od "człowieka mezolitycznego do coraz lepszych w produkcji broni" do "Sargona który rozpowszechnił swoje rządy w Mezopotamii", nie zauważając, że te dwa stwierdzenia są oparte na bardzo różnych rodzajach dowodów i niosą ze sobą bardzo różne stopnie niejednoznaczności. Nie będziemy spędzać dużo czasu w Australii, w obu Amerykach, czy też w Afryce, ale z nieco innego powodu. Ustne historie tych kultur, choć są stare, nie rozciągają się prawie wstecz aż do najstarszych spisów królów z Mezopotamii czy pierwszych tablic pamiątkowych królów egipskich. Jednak cała idea czasu liniowego, która daje nam tak zgrabny zarys historii - prehistorii, historii starożytnej, historii średniowiecza i przyszłości - nie jest afrykańska ani rdzennych Amerykanów; jest to dzieło bardzo zachodnie (co w żaden sposób nie umniejsza jego użyteczności). Jak wskazuje archeolog Chris Gosden w swoim podręczniku dotyczącym prehistorii, ludy tubylcze, takie jak Aborygeni z Australii, nie miały rodzimej koncepcji "prehistorii". O ile nam wiadomo, myśleli o przeszłości i teraźniejszości jak o jedności, dopóki przybyli ludzie z Zachodu, przynosząc ze sobą "historię" - w którym to momencie ich prehistoria dobiegła końca. Spotkamy ich wtedy: podejście, które może nie jest idealne, ale przynajmniej unika przemocy wobec własnego poczucia czasu. Jedna dodatkowa uwaga: datowanie wszystkiego, co wydarzyło się przed Hammurabim (ok. 1750 p.n.e.), jest problematyczne. Nawet przystąpienie Hammurabiego ma współczynnik błędu wynoszący około pięćdziesięciu lat po obu stronach, a zanim cofniemy się do 7000 r. p.n.e., współczynnik błędu będzie bliski pięciu lub sześciuset lat. Przed 7000 r. p.n.e., wyznaczanie dat odbywa się w sposób grzeczny dla wszystkich. Pisanie o wszystkim, co wydarzyło się od początku czasu do około 4000 r. p.n.e, jest dodatkowo skomplikowane przez fakt, że istnieje kilka różnych systemów oznaczania. epok "prehistorii", z których żaden nie jest całkowicie zgodny z żadnym innym, przynajmniej jeden z nich jest po prostu błędny. Zdecydowałem się użyć tradycyjnych oznaczeń BC i AD dla dat. Rozumiem, dlaczego wielu historyków decyduje się na użycie p.n.e. i n.e., próbując uniknąć postrzegania historii całkowicie z judeochrześcijańskiego punktu widzenia, ale używanie p.n.e., wciąż licząc od narodzin Chrystusa, wydaje mi się dość bezcelowe

WIELE TYSIĘCy lat temu sumeryjski król Alulim rządził Eridu: otoczonym murami miastem, bezpieczną przestrzenią wyrzeźbioną w nieprzewidywalnej i surowej dolinie rzeki, którą Rzymianie nazwali później Mezopotamią. Dojście Alulim do władzy oznaczało początek cywilizacji, a jego panowanie trwało prawie trzydzieści tysięcy lat. Sumerowie, którzy żyli w świecie, w którym siły nadprzyrodzone i materialne nie zostały jeszcze przypisane do różnych stron nawy, nie udławiliby się ostatnią częścią tego zdania. Z drugiej strony umieszczenie Alulim na "początku cywilizacji" byłoby niezwykle trudne do przełknięcia. We własnym przekonaniu Sumerowie zawsze byli cywilizowani. Królestwo Alulim, zapisane na sumeryjskiej liście królów (być może najstarszy zapis historyczny na świecie), "zstąpiło z nieba" i było już doskonałe, gdy przybyło na ziemię. Ale patrząc wstecz, widzimy przyjście pierwszego króla z innej perspektywy. To poważna zmiana w kondycji człowieka, początek zupełnie nowej relacji między ludźmi, ich ziemią i ich przywódcami. Nie możemy datować panowania Alulim, ponieważ nie jest on wymieniony w żadnych innych zapisach i ponieważ nie wiemy, ile lat ma sama sumeryjska lista królów. Lista została spisana na glinianych tabliczkach gdzieś po 2100 roku p.n.e., ale niewątpliwie zachowuje znacznie starszą tradycję. Co więcej: chronologia podana przez sumeryjską listę królów nie pokrywa się dokładnie z przeszłością, jaką znamy. "Po zstąpieniu władzy królewskiej z nieba" - czytamy na liście królów - "Alulim rządził jako król przez 28 000 lat; [jego spadkobierca] Alalgar panował 36 000 lat." Długość tych rządów może sugerować, że obaj ci królowie są w rzeczywistości półbogami, wywodzącymi się raczej z mitologii niż z historii; a może po prostu, że Alulim i jego następca rządzili bardzo długo. Według Sumerów ośmiu królów rządziło zanim doszło do ogromnej katastrofy sumeryjskiej historii i "potop zalał" ziemię. Każde panowanie trwało wielokrotność trzydziestu sześciuset lat, co sugeruje, że lista królów obejmuje rodzaj rachunku, którego nie rozumiemy. To, co możemy zrobić, to umieścić pierwszego sumeryjskiego króla w odległej przeszłości. Za każdym razem, gdy panował, Alulim żył w krainie prawdopodobnie zupełnie innej niż znana nam dzisiaj Mezopotamia, z dwiema znajomymi rzekami - Tygrysem i Eufratem - wpadającymi do Zatoki Perskiej. Geolodzy mówią nam, że tuż przed początkiem historii (data 11 000 p.n.e., choć daleka od dokładnej, stanowi punkt odniesienia), lód rozprzestrzenił się z czap polarnych daleko na południu, prawie do Morza Śródziemnego. Przy tak dużej ilości wody zawartej w lodzie, oceany i morza były niższe; północny kraniec samej Zatoki był prawdopodobnie równiną, przez którą przepływały strumienie, a ocean oblewał się o brzeg, który leżał mniej więcej na poziomie współczesnego Kataru. Deszcz padał regularnie, dzięki czemu ziemia była podlewana. Gdy klimat zaczął się ocieplać, a pokrywy lodowe zaczęły topnieć - proces, który geolodzy przypisują pięciu tysiącom lat między 11 000 a 6000 r. p.n.e. - ocean wkradł się poza Katar, poza współczesne terytorium Bahrajnu. Osady cofnęły się przed podnoszącą się wodą. Do roku 6000 p.n.e. Wielka Brytania - poprzednio półwysep wystający z Europy - stała się wyspą, a brzeg Zatoki Perskiej podkradł się do południowej granicy Kuwejtu. Równina, która leżała na jego północy, była nawadniana nie przez dwie rzeki, ale przez cały kompleks potężnych strumieni, których ścieżki wciąż były widoczne na zdjęciach satelitarnych; Księga Rodzaju opisuje jedną rzekę z "czterema głowami" płynącą przez równinę. Ale chociaż ziemia była nawadniana przez tę warkoczową rzekę, wysychała. Gdy lód się cofał, temperatura rosła. Na północ od Zatoki deszcze zmniejszyły się do rzadkich kropel, które pojawiały się tylko w miesiącach zimowych. Latem przez niezabezpieczoną równinę wiał palący wiatr. Każdego roku strumienie wzbierały nad ich brzegami i zmywały pola, po czym wracały do swoich koryt, pozostawiając za sobą muł. Na brzegach przeplatających się strumieni zaczął gromadzić się muł, odpychając je od siebie. A Zatoka nadal pełzała na północ. Ludzie, którzy żyli na południowej równinie, najbliżej Zatoki, drapali się, by przetrwać w zmieniającym się i nieprzewidywalnym krajobrazie. Raz w roku ich pola pokrywały zdecydowanie za dużo wody. Gdy tylko powodzie opadły, ziemia mocno wyschła. Nie mieli kamienia, lasów, które dostarczałyby drewna, ani rozległych łąk; tylko trzciny, które rosły wzdłuż strumieni i mnóstwo błota. Błoto, uformowane i wysuszone, zmieszane z trzciną i wypiekane, stało się fundamentami ich domów, cegłami, z których zbudowano mury miejskie, garnki i naczynia. Byli ludźmi ziemi.

Język, którym mówili ci osadnicy - sumeryjski - najwyraźniej nie ma nic wspólnego z żadnym innym językiem na ziemi. Ale zanim Sumerowie zaczęli pisać, ich język był usiany słowami z innego języka. Sumeryjskie słowa zbudowane są na jednosylabowych korzeniach, ale dziesiątki słów z najstarszych inskrypcji ma nieznane dwusylabowe korzenie: nazwy dwóch najpotężniejszych rzek, które przepływały przez równinę, nazwy rolnika, rybaka, cieśli, tkacza, i kilkanaście innych zawodów, nawet nazwa samego miasta Eridu. Słowa te są semickie i dowodzą, że Sumerowie nie byli sami na południowej równinie. Słowa semickie należały do ludu, którego ojczyzna znajdowała się na południe i zachód od równiny mezopotamskiej. Góry na północ i wschód od Mezopotamii zniechęcały wędrowców, ale podróżowanie z Półwyspu Arabskiego lub z północnej Afryki było znacznie prostszą propozycją. Semici właśnie to zrobili, osiedlając się z Sumerami i użyczając im słów. I więcej niż tylko słowa: semickie zapożyczenia to prawie wszystkie nazwy technik rolniczych (pług, bruzda) i pokojowych zawodów, które towarzyszą rolnictwu (koszykarz, rymarz, stolarz). To Semici, a nie Sumerowie, przynieśli te umiejętności do Mezopotamii. Jak więc Semici nauczyli się uprawiać ziemię? Prawdopodobnie stopniowo, jak ludy żyjące w Europie i dalej na północ. Być może, gdy lądolody cofnęły się, a stada zwierząt dostarczających mięso przeniosły się na północ i chudły, myśliwi, którzy podążali za tymi stadami, zrezygnowali z pogoni za mięsem na pełny etat i zamiast tego zbierali dzikie zboża, które rosły na cieplejszych równinach, zmieniając tylko miejsce zamieszkania kiedy pogoda się zmieniła (tak jak rdzenni mieszkańcy Ameryki Północnej we współczesnej Kanadzie nadal robili, gdy pojawił się Jacques Cartier). Może ci dawni koczownicy przeszli od zbierania dzikiego ziarna do sadzenia i pielęgnacji, aż w końcu całkowicie zrezygnowali z podróżowania na rzecz pełnoetatowego życia na wsi. Dobrze odżywieni mężczyźni i kobiety rodzili więcej dzieci. Sierpy i kamienie szlifierskie, odkryte od współczesnej Turcji aż po dolinę Nilu, sugerują, że gdy te dzieci dorosły, opuszczały przeludnione wioski i podróżowały gdzie indziej, zabierając ze sobą umiejętności rolnicze i ucząc je innych. Starożytne opowieści dodają kolejną zmarszczkę do opowieści: kiedy Sumerowie pod wpływem Semitów sadzili uprawy wokół swoich wiosek, życie stało się tak skomplikowane, że potrzebowali króla, który pomógłby im rozwiązać ich trudności. Przechodzimy do Alulima, króla Eridu i początku cywilizacji. Łatwo jest lirycznie nadać "początek cywilizacji". W końcu cywilizacja oddziela nas od chaosu. Cywilizowane miasta mają mury, które oddzielają uporządkowane ulice od dzikich pustkowi na zewnątrz. Cywilizacja, jak wyjaśnia archeolog Stuart Piggott we wstępie do klasycznego studium starożytnego Sumeru Maxa Mallowana, jest wynikiem odważnego niezadowolenia ze status quo: "Sporadycznie", pisze Piggott, "pojawiały się ludy, którym raczej niż przestrzeganie tradycji, dały satysfakcję i uwolnienie: te innowacyjne społeczeństwa to te, które możemy zaliczyć do założycieli cywilizacji". W rzeczywistości cywilizacja wydaje się być wynikiem bardziej elementarnego pragnienia: upewnienia się, że nikt nie przejmie zbyt dużej ilości jedzenia lub wody. Cywilizacja zaczęła się w Żyznym Półksiężycu nie dlatego, że było to miejsce pełne zasobów naturalnych, ale dlatego, że było tak wrogo nastawione do osadnictwa, że wioska dowolnej wielkości wymagała starannego zarządzania, aby przetrwać. Rolnicy musieli współpracować przy budowie kanałów i zbiorników potrzebnych do przechwytywania wód powodziowych. Ktoś musiał wymusić tę współpracę i nadzorować sprawiedliwy podział ograniczonej wody. Ktoś musiał się upewnić, że rolnicy, którzy uprawiają więcej zboża niż potrzebują ich rodziny, będą sprzedawać żywność nierolnikom (koszykarzom, rymarzom i stolarzom), którzy sami nie uprawiali zboża. Tylko w niegościnnym i dzikim miejscu tego rodzaju biurokracja - prawdziwy znak rozpoznawczy cywilizacji - jest potrzebna. W naprawdę żyznych miejscach, przepełnionych wodą, pożywieniem, zwierzyną łowną, minerałami i drewnem, ludzie na ogół nie przejmują się tym. W Żyznym Półksiężycu, gdy wioski rozrastały się w miasta, coraz więcej ludzi musiało utrzymywać się na tej samej ilości suchego lądu. Silne przywództwo stało się bardziej potrzebne niż kiedykolwiek. Ludzka natura jest taka, jaka jest, przywódcy miast potrzebowali jakiegoś środka przymusu: uzbrojonych ludzi, którzy pilnowali ich dekretów. Przywódcy zostali królami. Dla Sumerów, którzy walczyli o przetrwanie w krainie, gdzie woda albo zmyła ich pola w powodziach, albo wycofała się całkowicie, pozostawiając plony, by wypalały się na słońcu, królestwo było darem od bogów. Dla Sumerów nie było pierwotnych ogrodów: miasta, chronione przed napływającymi wodami i głodnymi najeźdźcami przez grube mury z cegły mułowej, były pierwszym i najlepszym domem człowieka. Miasto Eridu, gdzie królestwo po raz pierwszy zstąpiło z nieba, pojawia się ponownie w mitach Babilończyków jako sumeryjski Eden, stworzony przez króla Marduka:

Wszystkie ziemie były morzem…
Wtedy powstało Eridu…
Marduk skonstruował ramę z trzciny na powierzchni wód.
Stworzył brud i wylał go przy ramce z trzciny…
Stworzył ludzkość.

Eridu nigdy nie znika, tak jak robi to Eden z Księgi Rodzaju. Święte miasto stanowiło podział między starym światem myśliwych i zbieraczy, a nowym światem cywilizacji. Ale myśliwi i zbieracze nie zniknęli całkowicie. Od najwcześniejszych dni królowania i pierwszej budowy miast osiedleni rolnicy kłócili się z koczowniczymi pasterzami i pasterzami. Piątym królem na sumeryjskiej liście jest Dumuzi, który jest (jak mówi lista, z lekkim zdziwieniem) pasterzem. To, że pasterz, który zostaje królem, jest spotkaniem przeciwieństw, staje się jasne w "Zalotach Inanny", opowieści o Dumuzi i boginią Inanną. W tej historii Dumuzi jest nie tylko pasterzem i królem, ale także ma w żyłach krew bogów; mimo swojej boskości Inanna uważa Dumuziego za niegodnego. "Pasterz pójdzie z tobą do łóżka!" wykrzykuje bóg słońca Utu, ale Inanna (która na ogół bez wahania obdarza swymi łaskami) sprzeciwia się:

Pasterz! Nie poślubię pasterza!
Jego ubrania są szorstkie; jego wełna jest szorstka.
Ożenię się z rolnikiem.
Rolnik hoduje len na moje ubrania.
Rolnik uprawia jęczmień na mój stół.

Dumuzi upiera się przy swoim . Po wielu kłótniach o to, czyja rodzina jest lepsza, wygrywa wejście do łóżka Inanny, oferując jej świeże mleko ze śmietanką; od razu sugeruje, żeby "orał jej wilgotne pole". (Przyjmuje zaproszenie.) Preferencje Inanny dla farmera odbijają się echem w prawdziwym napięciu. Gdy równina południowa stawała się coraz bardziej sucha, wzdłuż brzegów rzeki gromadziły się miasta. Ale poza miastami pustynne pustkowia nadal służyły jako pastwiska dla owiec i kóz oraz jako dom nomadów, którzy utrzymywali przy życiu starożytne wędrówki. Pasterze i rolnicy potrzebowali siebie nawzajem; pasterze dostarczali rolnikom mięso, świeże mleko i wełnę w zamian za życiodajne ziarno. Ale wzajemna potrzeba nie wytworzyła wzajemnego szacunku. Mieszkańcy miasta szydzili z wiejskich, niemytych pasterzy; pasterze naśmiewali się z podupadłych i dekadenckich mieszczan. W tej krainie miast i królów, rolników i koczowniczych wędrowców, pierwszych ośmiu królów Sumeru rządziło aż do katastrofy.

Od miesięcy nie pada deszcz. Na polu w pobliżu słonej głowy Zatoki kobieta zbiera pomarszczone kłosy pszenicy. Za nią mury jej miasta wznoszą się na tle ołowianego nieba. Ziemia pod jej stopami jest kamienna. Zbiorniki, niegdyś napełnione wodą z corocznych powodzi, zawierają zaledwie cal płynnego błota. Kanały irygacyjne są puste. Kropla wody wgniata kurz na jej ramieniu. Spogląda w górę i widzi chmury pełzające z horyzontu w kierunku szczytu nieba. Krzyczy w kierunku murów miasta, ale ulice są już wypełnione mężczyznami i kobietami, wrzucającymi garnki, miski i wydrążone muszle w każdą otwartą przestrzeń. Zbyt często w ciągu kilku chwil na równinach przetaczają się szkwały. Ale nie tym razem. Krople wzmacniają się i spływają. Woda zbiera się, gromadzi i pęcznieje. W oddali nieznany ryk wzmacnia i wstrząsa ziemią. STAROŻYTNI LUDZIE bez studni głębinowych, zapór lub miejskich zasobów wodnych spędzili dużą część swojego życia na poszukiwaniu wody, znajdowaniu wody, przewożeniu wody, magazynowaniu wody, obliczaniu, jak długo mogliby żyć, gdyby nie znaleziono wody, i desperacko modląc się, aby woda spadła z nieba lub wytrysnęła z ziemi poniżej. Ale w Mezopotamii obok tego ważnego zajęcia istnieje nieoczekiwany strach przed wodą. Zło i złośliwość czają się w głębokiej wodzie; woda może dawać życie, ale katastrofa nie jest daleko w tyle. Historia Ziemi (tak mówią nam geolodzy) została naznaczona wielkimi katastrofami, które najwyraźniej unicestwiły całe kategorie form życia. Ale tylko jeden odbija się echem w słowach i opowieściach kilkunastu różnych ras. Nie mamy uniwersalnej historii, która zaczyna się "A potem pogoda zaczęła robić się BARDZO, BARDZO ZIMNA". Ale w pewnym momencie żywej, opowiadającej historię pamięci o rodzaju ludzkim, woda zagroziła kruchej przyczepności człowieka na ziemi. Historyk nie może ignorować Wielkiego Potopu; jest to najbliższe uniwersalnej historii, jaką posiada ludzkość. Oprócz krótkiej wzmianki o potopie na liście królów, sumeryjska opowieść o potopie dociera do nas tylko pośrednio, przetłumaczona tysiące lat po zdarzeniu na akadyjski (język semicki używany później w Mezopotamii) i przechowywana w asyryjskiej bibliotece. Enlil, król bogów, jest zirytowany, ponieważ ryk ludzi na ziemi nie pozwala mu spać; przekonuje innych bogów, by zgładzili ludzkość, ale bóg Ea, który złożył przysięgę ochrony ludzkości, szepcze we śnie wieści o spisku mędrcowi Utnapisztimowi. I wtedy bogowie otchłani podnieśli się tamy wód pod nimi zostali zrzuceni w dół ,siedmiu sędziów piekielnych oświetliło ziemię swoimi pochodniami, światło dnia zamieniło się w noc, ziemia została zmiażdżona jak kielich wody wylał się na ludzi jako przypływy bitwy . Utnapisztim, ostrzeżony, ucieka łodzią z rodziną, kilkoma zwierzętami i tyloma innymi, ilu zdoła uratować. Babilońska wersja tej historii nazywa się "Wiersz Atrahasis" (Atrahasis w tłumaczeniu oznacza coś w rodzaju "Super Mądry"). Atrahasis, najmądrzejszy król na ziemi, zostaje ostrzeżony przed nadchodzącą katastrofą. Buduje arkę i - wiedząc, że może oszczędzić tylko kilku - zaprasza resztę swoich poddanych na wielki bankiet, aby przed końcem mieli ostatni dzień radości. Jedzą i piją i dziękują mu za jego hojność; ale sam Atrahasis, wiedząc, że uczta jest posiłkiem śmierci, chodzi tam i z powrotem, chory z żalu i poczucia winy. Tak więc jedli z jego obfitości i pili do syta, ale on tylko wchodził i wychodził, wchodził i wychodził, nigdy nie siedział, był tak chory i zdesperowany. Nawet najmądrzejszy król na ziemi nie zawsze może zapewnić swojemu ludowi przetrwanie w obliczu przytłaczającej katastrofy.

Ale najbardziej znaną historią potopu jest niewątpliwie ta opowiedziana w Genesis. Bóg postanawia oczyścić swoje stworzenie ze zepsucia, więc mówi Noemu, "nienagannemu wśród swego ludu", by zbudował arkę, która uratuje jego i jego rodzinę przed zagładą. Pada deszcz i "wielkie źródła głębin pękają i otwierają się upusty niebios", a woda połyka ziemię. Trzy kultury, trzy historie: zbyt wiele zbiegów szczegółów, by je odrzucić. Dziewiętnastowieczni geolodzy, mając za przewodnika Genesis, szukali śladów Wielkiego Potopu i często je znajdowali: nieuporządkowane warstwy geologiczne, muszle na szczytach gór. Ale powolny ruch pokryw lodowych po lądzie, teoria po raz pierwszy zasugerowana przez Louisa Agassiza w 1840 r., wyjaśniła również wiele z tych formacji geologicznych, które wcześniej przypisywano powszechnej powodzi. Było to również bardziej zgodne z rosnącym konsensusem naukowym, że rozwój wszechświata był jednolity, stopniowy, zawsze pod wpływem tych samych procesów logicznych, posuwający się równo naprzód według przewidywalnego schematu, w którym nie miały udziału wyjątkowe, niepowtarzalne zdarzenia. Jednak opowieści o Wielkim Potopie pozostały. Studenci z Mezopotamii nadal opowiadali się za istnieniem prawdziwej powodzi - nie powszechnej powodzi, ponieważ nie była ona już dłużej szanowana z punktu widzenia filozofii, ale powodzi mezopotamskiej na tyle niszczycielskiej, że można ją było zapamiętać przez tysiące lat. Archeolog Leonard Woolley, znany ze swoich wykopalisk w Ur, napisał: "Oczywiście nie chodzi o całkowite zniszczenie rasy ludzkiej, ani nawet o całkowite zniszczenie mieszkańców delty … ale można wyrządzić wystarczająco dużo szkód, aby stać się punktem orientacyjnym w historii i zdefiniować epokę". Szukając śladów powodzi, Woolley (nic dziwnego) je znalazł: trzymetrową warstwę mułu, oddzielającą wczesne osady mezopotamskie od późniejszych. Około siedemdziesięciu lat później geolodzy William Ryan i Walter Pitman zasugerowali, że opowieści o powodziach nie reprezentują niszczycielskiej powodzi w Mezopotamii, ale permanentną powódź, "powódź, która nigdy nie ucichła … [która] wypędziła ludzi z ich dawnej ojczyzny i zmusiła aby znaleźć nowe miejsce do życia". Gdy lód stopił się, a Morze Śródziemne podniosło się, cieśnina Bosfor, w tym miejscu solidny czop lądu, pękła. Morze Czarne zalało swoje brzegi i osiadło w nowym korycie, na zawsze topiąc wioski na jego obrzeżach; ludzie, którzy uciekli, udali się na południe, zabierając ze sobą pamięć o katastrofie. Zasugerowano również mniej spektakularne odpowiedzi. Być może historia potopu reprezentuje rodzaj uogólnionego niepokoju przed powodzią, która niewątpliwie regularnie miała miejsce w pobliżu plecionego strumienia, który płynął przez Mezopotamię. na północ, połykając wioski podczas przypływu. Wszystkie te wyjaśnienia mają swoje trudności. Warstwa mułu Leonarda Woolleya, jak wykazały dalsze wykopaliska, była zbyt zlokalizowana, by uderzyć mieszkańców Mezopotamii jako koniec cywilizacji. (Datuje się również na około 2800 r. p.n.e., co stawia ją w samym środku cywilizacji sumeryjskiej.) Trudno sobie wyobrazić, jak stulecia narastających i opadających powodzi, z których każda ustępowała, a potem powracała, mogły zostać przekształcone w jeden kataklizm, wydarzenie, które na zawsze zmieniło oblicze ziemi. I chociaż wynurzenie się Zatoki prawdopodobnie zalało wioski, wody podniosły się w tempie jednej stopy co około dziesięć lat, co prawdopodobnie nie wywołało ogromnego niepokoju. Teoria Pitmana i Ryana - oparta na próbkach pobranych z dna Morza Czarnego - jest bardziej wciągająca. Ale ich potop datuje się na około 7000 r. p.n.e., co pozostawia pytanie bez odpowiedzi: w jaki sposób historie o powszechnym potopie przedostały się do ustnych tradycji tak wielu ludów, które według wszelkich obliczeń były daleko od Mezopotamii do 7000 r. p.n.e.? W Chinach, gdzie dwie niezależne kultury rolnicze - Yang-shao i Longshan - dorastały w ciągu wieków, kiedy Sumerowie budowali swoje miasta, zdradziecki przywódca wojenny rozdziera koronę nieba i przepływa przez nią woda, pokrywając całą ziemię i topiąc wszystkich; jedynym ocalałym jest szlachetna królowa, która schroniła się na szczycie góry wraz z małą grupą wojowników. W Indiach ryba ostrzega mądrego króla Manu, że nadchodzi ogromna powódź i że powinien zbudować statek i wspiąć się na niego, gdy tylko wody zaczną się podnosić. "Wody zmiotły wszystkie trzy niebiosa", mówi nam Rigweda, "i tylko Manu został uratowany". Bardziej intrygujące są historie potopów z obu Ameryk, z których niektóre są niesamowicie podobne do historii mezopotamskich (i wydają się poprzedzać chrześcijańskich misjonarzy, którzy przywieźli ze sobą Księgę Rodzaju, choć nie zawsze jest to pewne). W wersji Majów "cztery setki synów" przeżywa powódź, zamieniając się w ryby; potem świętują swoje wyzwolenie upijając się, po czym wznoszą się do nieba i stają się Plejadami. (Uważni czytelnicy zauważą dziwne podobieństwa do historii Noego, w której znaki pojawiają się również na niebie i w której Noe upija się bezwiednie na suchym lądzie). W Peru lama odmawia jedzenia; gdy jego właściciel pyta dlaczego, lama ostrzega go, że za pięć dni podniesie się woda i zatopi ziemię. Mężczyzna wspina się na najwyższą górę, przeżywa i ponownie zaludnia ziemię. (Żadna kobieta nie wspina się z nim, co wydaje się niefortunnym przeoczeniem). Jeśli te amerykańskie historie o powodzi są powiązane z opowieściami mezopotamskimi, powódź nie mogła nastąpić w 7000 r. p.n.e.; jak sugeruje historyk John Bright, wspólna katastrofa musiała mieć miejsce przed 10 000 r. p.n.e., kiedy myśliwi migrowali przez Cieśninę Beringa. Więc co się stało? Woda zalała świat człowieka; a ktoś podejrzewał, że katastrofa jest już w drodze, zanim spadła powódź. PO WODZIE ziemia wysycha. Człowiek zaczyna od nowa, w świecie bardziej agresywnym niż był. Coś zostało utracone. W Księdze Rodzaju Noemu powiedziano, że teraz dopuszczalne jest zabijanie zwierzęcia dla jego mięsa; w sumeryjskiej opowieści o potopie bogowie opłakują zniszczenie świata, który było:

Czy ten głód zmarnowałby świat?
Zamiast powodzi.
Czy ta zaraza zmarnowała ludzkość?
Zamiast powodzi.

Z pewnością nie jest przypadkiem, że historie o stworzeniu tak wielu krajów zaczynają się od chaotycznych wód, które muszą się cofnąć, aby człowiek mógł rozpocząć swoją egzystencję na suchym lądzie. W akadyjskiej historii stworzenia, odkrytej na podzielonych tablicach wraz z eposem o Gilgameszu, pierwsze wiersze brzmiały:

Kiedy w górze nie zostały wzniesione niebiosa:
A pod ziemią nie wyrosła żadna roślina;
Otchłań również nie otworzyła ich granic:
Chaos Tiamat była matką ich wszystkich.

W stworzeniu świata morska istota Tiamat zostaje zabita, a połowa jej ciała rzucona w niebiosa, aby niosąca śmierć słona woda nie pokryła świeżo wyschniętego lądu. "W roku i dniu chmur", zaczyna się legenda o stworzeniu Mixteków, "świat pogrążył się w ciemności. Wszystko było bezładne, a woda pokrył szlam i muł, które wtedy była ziemią". "Zaprawdę", mówi nam indyjski Satapatha-Brahamana, "na początku była woda, tylko morze wody". "Na początku w ciemności nie było nic prócz wody" zaczyna się mit Bantu. I chyba najbardziej znane tym z nas, którzy urodzeni byli w chrześcijaństwie lub judaizmie, słowa Księgi Rodzaju: "Na początku ziemia była bez kształtu i pustki, a wody okrywały ciemności; a Duch Boży unosił się nad głębinami". Nie ma możliwości dowiedzenia się, co zostało zniszczone przez wody. Ale podobnie jak wiele innych ludów, Sumerowie mieli opowieść o utraconym raju. W samym starożytnym sumeryjskim wierszu "Enki i Ninhusag", ten raj jest opisywany jako miejsce, w którym

lew nie zabija,
wilk nie łapie baranka,
dziki pies, pożeracz dzieci, jest nieznany,
ten, którego oczy bolą, nie mówi: "Moje oczy bolą".
Ten, którego głowa boli, nie mówi: "Moja głowa boli".

Ale to wymarzone miasto, pełne drzew owocowych i nawadniane świeżymi strumieniami, nieskażonymi solą, jest stracone dla człowieka. Nadal fascynuje nas woda i jej zalew suchych i uporządkowanych przestrzeni, w których żyjemy. Bądź świadkiem naszej ciągłej obsesji na punkcie Titanica; Pokłady zaczęły się przechylać, woda pełzała w górę, a oficerowie, którzy mieli pewną wiedzę o nadchodzącej katastrofie, nie mogli nic zrobić, aby jej zapobiec. Historie o głębokiej wodzie wciąż nas przerażają i przyciągają; Filozof Richard Mouw sugeruje, że "obrazy kojarzone z ‚gniewną głębią' mają trwałą moc w ludzkiej wyobraźni, która ma niewiele wspólnego z naszą geografią". Ale to jest terytorium teologów i filozofów. Historyk może jedynie zauważyć, że warzenie piwa wydaje się trwać tak długo, jak uprawa roli, a najstarsze wino na świecie (znalezione na terenie wsi w dzisiejszym Iranie) pochodzi z szóstego tysiąclecia. Odkąd człowiek uprawia zboże, próbuje odzyskać, choćby chwilowo, bardziej różowo-milszy świat, którego nie można już znaleźć na mapie.

W Sumerze, około 3600 pne, królestwo staje się dziedziczne.
PO WIELKIEJ POWODZIE z sumeryjskiej listy królów dowiadujemy się, że miasto Kisz - na północy, otoczone polami kukurydzy - stało się nowym centrum królestwa. Lista zaczyna się od nowa, z serią królów powszechnie znanych jako "Pierwsza dynastia Kisz". Pierwszym władcą Kisz był człowiek zwany Gaur; następny był znakomicie nazwany Gulla-Nidaba-annapad; potem kolejnych dziewiętnastu królów poprowadziło aż do Enmebaraggesi, dwudziestego drugiego króla po potopie. Dzięki inskrypcjom wiemy, że Enmebaraggesi panował około 2700 roku p.n.e., czyli pierwszej daty, którą możemy przypisać królowi sumeryjskiemu. Co wciąż pozostawia nam problem opisania historii Sumeru między potopem sumeryjskim (kiedykolwiek to było) a 2700 r. p.n.e. Po potopie królowie nie rządzą już przez zgrabne wielokrotności trzydziestu sześciu tysięcy lat. Zamiast tego króluje poszarpany szlak, stając się coraz krótszy i krótszy. W sumie od potopu do objęcia tronu przez Enmebaraggesi mija 22 985 lat, 3 miesiące i 3 dni - liczba, która nie jest tak pomocna, jak może sugerować jej precyzja. (Uczeni literatury sumeryjskiej mają tendencję do nazywania królów przed potopem "mitycznymi", a królów później "quasihistorycznymi"). Imię, długość panowania, nie więcej. Jedyny wyjątek od tej reguły znajduje się nieco ponad połowę listy, kiedy Etana, trzynasty król po potopie, zostaje nagle oddzielony od swoich bezbarwnych poprzedników.

Etana, który wstąpił do nieba,
Ten, który umocnił wszystkie ziemie,
Panował 1560 lat jako król;
I Balih, syn Etana,
Panował 400 lat.

Jest tu więcej historii, niż mogłoby się wydawać na pierwszy rzut oka. W CZASIE, gdy lista królów zostanie wznowiona, dolina przybrała coś podobnego do swojego obecnego kształtu. Głowa Zatoki posunęła się na północ. Spleciona para, która niegdyś nawadniała dolinę, a jej gałęzie były rozsuwane przez nagromadzony muł, przekształciły się w dwie duże rzeki zasilane przez wijące się dopływy. Dziś nazywamy te rzeki Eufratem i Tygrysem, tak jak nadali im nazwy Grecy; w starożytności rzeka zachodnia nazywana była Uruttu, podczas gdy szybsza i bardziej wzburzona rzeka wschodnia została nazwana na cześć szybkości strzały w locie: Idiglat. Pomiędzy tymi dwiema rzekami wyrosły miasta. Archeologia mówi nam, że do 3200 roku p.n.e. duże grupy mieszkańców wsi zmieniały swój sposób życia, przenosząc się do miast otoczonych murami w zjawisku zwanym "streaming-in". Przemiana nie zawsze przebiegała spokojnie. Księga Rodzaju i towarzysząca jej historia potopu dają nam intrygujące spojrzenie na zamieszanie: kiedy Noe zaczyna od nowa, jego potomkowie rozproszyli się po całej krainie. W Shinar, semickiej nazwie niziny południowej Mezopotamii, budowanie miast wznosi się na szczególnie wysoki poziom. Porwani własnymi umiejętnościami, mieszkańcy miasta postanawiają zrobić sobie wieżę sięgającą nieba, wieżę, która da im miejsce pychy nie tylko nad ziemią, ale i nad samym Bogiem. Ten akt arogancji wprowadza zamęt w języku, wyobcowanie i ostatecznie wojnę. Wieża Babel, podobnie jak biblijna powódź, leży w niedatowanej przeszłości. Ale daje nam to okno na świat, w którym miasta z cegły mułowej, otoczone murami i wieżami, rozciągają się na całą Mezopotamię. Kilkanaście murowanych miast, każde otoczone przedmieściami, które rozciągały się na odległość sześciu mil, walczyło ze sobą o władzę: Eridu, Ur, Uruk, Nippur, Adab, Lagash, Kisz i inne. Być może w tych starożytnych ośrodkach miejskich mieszkało nawet czterdzieści tysięcy dusz. Każde miasto było chronione przez boga, którego świątynia ściągała pielgrzymów z okolicznych wsi. I każde miasto wysyłało macki mocy na wieś, aspirując do rządzenia coraz większą ziemią. Owczarze i pasterze przybywali do miasta, aby przynosić dary bogom, sprzedawać i kupować - oraz płacić podatki wymagane przez kapłanów i królów. Polegali na mieście w handlu i kulcie, ale miasto żądało tyle samo, ile dało. Załamała się egalitarna struktura wcześniejszych grup łowców-zbieraczy. Istniała teraz hierarchia: najpierw miasto, potem wieś. Dziesięć pokoleń (mniej więcej) po potopie hierarchia przybrała nową formę. Po raz pierwszy ludzie domagali się prawa do rządzenia nie dzięki sile czy mądrości, ale dzięki prawu krwi. Dziesiąty król Kisz po potopie, Atab, jest pierwszym, którego następcą jest jego syn, a następnie jego wnuk. Ta trzypokoleniowa dynastia jest najwcześniejszą sukcesją krwi w zapisanej historii. Ale kiedy następny król, Etana, obejmuje tron, staje przed zupełnie nową trudnością. O Etanie lista królów mówi nam tylko, że "wstąpił do nieba" - szczegół podany bez wyjaśnienia. Aby dowiedzieć się więcej, musimy sięgnąć do znacznie późniejszego wiersza, który wydaje się zachować starszą historię sumeryjską. W tym wierszu Etana jest pobożnym królem, wiernym bogom, ale ma jeden wielki smutek: nie ma dziecka. W swoich modlitwach ubolewa, że czciłem bogów i szanowałem duchy zmarłych, Interpretatorzy snów w pełni wykorzystali moje kadzidło, Bogowie w pełni wykorzystali moje jagnięta podczas rzezi … Usuń mój wstyd i zapewnij ja z synem! W przerażającym śnie Etana widzi, że jego miasto ucierpi, jeśli nie będzie mógł zapewnić następcy tronu:

Miasto Kisz szlochało
W nim ludzie byli w żałobie…
Etana nie może dać ci spadkobiercy!

Niemal bez uwagi, w człowieku zaszła kolejna ogromna zmiana. Królestwo stało się dziedziczne. Przywódca, który bierze na siebie ciężar dobra swego ludu, teraz rodzi się do tego zadania, przystosowany do niego krwią. Po raz pierwszy widzimy powstanie arystokracji: klasy urodzonej, by rządzić. Bogowie litują się nad Etaną i pokazują mu odpowiedź. Musi jechać na grzbiecie orła do nieba, gdzie odnajdzie roślinę urodzenia, tajemnicę spłodzenia syna. Tabliczka się urywa, a reszta historii ginie. Ale lista królów mówi nam, że Balih, syn Etany, rządził po jego śmierci, więc możemy założyć, że misja się powiodła. Nierówność została zapisana we krwi. Podobnie jak sama idea królestwa, idea urodzonej arystokracji nigdy tak naprawdę nie odchodzi. Ponieważ ci, którzy urodzili się przewodzić, powinni wyraźnie kontrolować jak największą część terytorium, Etana "utwierdza ziemię" dla swojego syna. Miasta Mezopotamii były niezależne, każdym rządzonym przez miejscowego księcia. Ale Kish leżał między dwiema rzekami, pozycja, która po prostu wołała o trochę sprawowania zwierzchnictwa. Sumer nie miał przecież rodzimego drewna; tylko kilka importowanych palm, które stanowią trzeciorzędny materiał budowlany. Nie było kamienia, miedzi, obsydianu, tylko błoto i kilka pokładów bitumu (asfaltu, używanego jako "smoła" w pochodniach i jako spoiwo). Drewno musiało być sprowadzane z północno-wschodnich gór Zagros lub sprowadzane z gór Libanu na północny zachód. Miedź pochodziła z południowych gór arabskich, lapis lazuli ze skalistych ziem północnych i wschodnich; kamień z pustyni na zachodzie i obsydian z dalekiej północy. W zamian miasta sumeryjskie handlowały dobrami społeczeństwa rolniczego: zbożem, suknem, skórą, ceramiką. Sumeryjskie garnki i miski pojawiają się w szerokim pasie małych osad i miasteczek w całej Europie Wschodniej i północnej Azji. Część tego handlu odbywała się przez pustynie na wschodzie i zachodzie, ale ogromna część płynęła w górę iw dół Tygrysu i Eufratu; stara nazwa Eufratu, Uruttu, oznacza "rzekę miedzi". Dolina Mezopotamii, jak wskazuje archeolog Charles Pellegrino, była cywilizacją liniową: "oazą o długości tysięcy mil i szerokości mniejszej niż dziesięć mil". Jeśli w dół rzeki zamierzano wysłać w górę rzeki w góry Libanu po kłody cedrowe, towary musiały przejść przez Kisz. Król Kisz, pobierając jakiś procent z ruchu przejeżdżającego przez jego miasto, mógł upierzyć własne gniazdo, wyrywając kilka piór innym książętom. Do czasu, gdy odziedziczył go syn Etany, Kisz zastąpił stare południowe miasto Eridu jako najpotężniejsze miasto na równinie. Do 2500 r. p.n.e. królowie innych miast czasami twierdzą, że tytuł "król Kisz" stał się honorową etykietą, pokazującą pewien rodzaj władzy nad innymi sumeryjskimi miastami. Zbieranie daniny to jedno, a faktyczny podbój to drugie. Etana i jego krewni nigdy nie rozszerzyli rządów cesarskich na inne miasta Sumeru. Trudność w przemieszczaniu armii w górę i w dół wzdłuż równiny mogła odwieść królów Kisz od faktycznego podboju innych miast; a może po prostu jak dotąd nie myśleli o imperialnym przywództwie, które uzupełniałoby idee królestwa i arystokracji. Pierwszy budowniczy imperium miał pochodzić całkowicie z innego narodu.

NA POŁUDNIOWY ZACHÓD OD SUMERU, u wybrzeży Morza Śródziemnego, pierwszy budowniczy imperium przebił się przez dolinę Nilu. Podobnie jak pierwsi królowie Sumeru, Król Skorpion unosi się na granicy historii i mitu. Nie pojawia się na liście królów; istnieje tylko jako wyrzeźbiony wizerunek na głowie broni ceremonialnej. Ale w przeciwieństwie do pierwszych królów Sumeru, którzy zajmują niejasną odległą przeszłość, Król Skorpion żyje niemal w sferze pisanej historii. Podjął wysiłek, aby podbić swój świat około 3200 p.n.e. Król Skorpion był potomkiem ludu afrykańskiego, który kiedyś żył po obu stronach doliny Nilu. Wieki przed jego narodzinami - w czasach, gdy legendarny Alulim rządził wilgotniejszym, chłodniejszym Sumerem - dolina Nilu prawdopodobnie nie nadawała się do zamieszkania. Każdego roku, kiedy ulewne deszcze lały na południowe góry, nagromadzone wody spływały kaskadą wzdłuż Nilu, na północ do Morza Śródziemnego, i spływały daleko po okolicznych ziemiach. Powódź była tak gwałtowna, że niewiele grup myśliwych i zbieraczy odważyło się pozostać. Zamiast tego żyli w bardziej gościnnych krainach na wschodzie i zachodzie: osiedlali się blisko wybrzeży Morza Czerwonego i wędrowali przez Saharę. W tych łagodniejszych, wilgotniejszych latach Sahara była trawiasta i podlewana. Archeolodzy odkryli pod piaskami liście, drzewa i szczątki zwierząt łownych. Ale gorętsze i bardziej suche warunki pogodowe, które zmieniły równinę mezopotamską, spowodowały również uschnięcie Sahary. Mieszkańcy Sahary udali się na wschód, w kierunku dobrze nawodnionej doliny Nilu. Dzięki zmniejszającym się deszczom powódź na Nilu stała się bardziej umiarkowana; uchodźcy odkryli, że mogą poradzić sobie z corocznymi powodziami, kopać zbiorniki, aby zatrzymać wodę w czasie powodzi i kanały do nawadniania pól w suchych miesiącach. Budowali osady na brzegach, sadzili zboże w ciemnym mule pozostawionym przez powodzie i polowali na dzikie zwierzęta bagienne: dzikie bydło, koziorożce, krokodyle, hipopotamy, ryby i ptaki. Inne ludy przybyły z zachodnich wybrzeży Morza Czerwonego, aby do nich dołączyć. Byli pierwszymi pełnoetatowymi mieszkańcami doliny Nilu: pierwsi Egipcjanie. W przeciwieństwie do Sumeru, w dolinie Nilu była dziczyzna i ryby, kamień, miedź, złoto, len, papirus - wszystko oprócz drewna. Egipcjanie handlowali na zachodzie za kość słoniową, na wschodzie za muszle, a na północy za kamienie półszlachetne, ale do przetrwania potrzebowali tylko Nilu. Nil, krwiobieg Egiptu, płynął doliną o długości pięciuset mil, otoczoną w niektórych miejscach klifami, a w innych równinami. Coroczne wody powodziowe zaczęły się w górę rzeki, na terenach dzisiejszych wyżyn etiopskich, spływały obok drugiej katarakty w kierunku pierwszej katarakty, krążyły wokół zakrętu, w którym pewnego dnia mieli być pochowani królowie, i grzmiały w kierunku płaskiej równiny, gdzie rzeka w końcu opadła. kilkanaście strumieni: Delta Nilu. Ponieważ Nil płynął z południa na północ, dla Egipcjan było jasne, że co druga rzeka płynęła wstecz. Sądząc z późniejszych hieroglifów, używali jednego słowa na określenie północy, w dole rzeki i tyłu głowy, a drugiego na określenie góry rzeki, południa i twarzy. Egipcjanin zawsze orientował się, skręcając na południe, w kierunku nadchodzącego nurtu Nilu. Od czasów najwcześniejszych osad, Egipcjanie chowali swoich zmarłych na skraju pustyni, z głowami skierowanymi na południe i twarzami zwróconymi na zachód, w kierunku saharyjskich pustkowi. Życie nadeszło z południa, ale Kraina Umarłych znajdowała się na zachód, w kierunku pustyni, z której uciekli, gdy zniknęła trawa i woda. Egipcjanie nadali swojemu krajowi dwie różne nazwy. Krainą, na której coroczna powódź odkładała muł, był Kemet, Czarny Ląd; czarny był kolorem życia i zmartwychwstania. Ale za Czarnym Lądem leżał Deshret, śmiercionośny Czerwony Ląd. Granica między życiem a śmiercią była tak wyraźna, że człowiek mógł się schylić i położyć jedną rękę na żyznej czarnej ziemi, a drugą na czerwonej, spieczonej słońcem pustyni. Ta podwójność, egzystencja między dwoma skrajnościami, odbiła się echem w rozwijającej się cywilizacji Egiptu. Podobnie jak miasta Sumeru, miasta egipskie widziały "napływ" do 3200 p.n.e. Nubt (zwane również Nadaqa), na trasie wschód-zachód, która prowadziła do kopalni złota, stało się najsilniejszym miastem południa, z Hierakonpolis, domem dla co najmniej dziesięciu tysięcy, niedaleko w tyle. Bardzo wcześnie te południowe miasta identyfikowały się nie jako odrębne i suwerenne, ale jako część królestwa: Białe Królestwo (zwane również "Górnym Egiptem", ponieważ leżało w górę rzeki od Morza Śródziemnego), rządzone przez króla, który nosił cylindryczną Białą Koronę. Na północy Egiptu ("Dolny Egipt") miasta połączyły się w sojusz zwany Czerwonym Królestwem; miasta Heliopolis i Buto zyskały na znaczeniu. Król Dolnego Egiptu nosił Czerwoną Koronę z wywiniętym z przodu kształtem kobry (najwcześniejsze przedstawienie korony datuje się na około 4000 r. p.n.e. i był chroniony przez boginię-kobrę, która pluła jadem na wrogów króla. Dwa królestwa, Białe i Czerwone, podobnie jak Czerwony i Czarny, odzwierciedlały podstawową egipską rzeczywistość: świat składa się ze zrównoważonych i przeciwstawnych sił. W przeciwieństwie do sumeryjskiej listy królów, która najwyraźniej ma na celu kronikę początku czasu, najstarsze egipskie listy królów nie sięgają aż do Białego i Czerwonego Królestwa, więc imiona ich królów giną. Ale o istnieniu Króla Skorpiona mamy inny rodzaj świadectwa: maczugę odkopaną w świątyni w Hierakonpolis. Na nim Biały Król, noszący charakterystyczną Białą Koronę, świętuje swoje zwycięstwo nad pokonanymi żołnierzami Czerwonego Królestwa (i dzierży narzędzie irygacyjne, pokazując swoją moc, by utrzymać swój lud). Po jego prawej stronie hieroglif zapisuje jego imię: Scorpion. Sam Król Skorpion mógł pochodzić z Hierakonpolis, które samo było podwójnym miastem. Hierakonpolis było pierwotnie dwoma miastami rozdzielonymi przez Nil: Nehken na zachodnim brzegu poświęcone było bogu sokoła, a Nekheb na wschodzie strzeżone było przez boginię-sępa. Z biegiem czasu te dwa oddzielne miasta zrosły się w jedno, nadzorowane przez sępa. Być może Król Skorpion, widząc zjednoczone dwie połowy, najpierw wymyślił swój plan połączenia Białych i Czerwonych Królestw pod jednym królem. Jego zwycięstwo, które prawdopodobnie miało miejsce około 3200 r. p.n.e., było tymczasowe. Inna rzeźba opisuje zjednoczenie dwóch królestw pod rządami innego Białego Króla, być może sto lat później. Podobnie jak maczuga Króla Skorpiona, rzeźbę znaleziono w świątyni w Hierakonpolis. Wykonana na palecie (płaski kawałek kamienia, który służył jako "płótno"), rzeźba przedstawia króla noszącego Czerwoną Koronę z przodu palety i Białą Koronę z tyłu. Hieroglif nazywa króla: Narmer. Nazwa Narmer oznacza "Wściekły sum" lub, bardziej poetycko, "Zgubny sum". To komplement, bo sum był najodważniejszą i najbardziej agresywną ze wszystkich ryb. Z tyłu palety Narmera , Narmer, jako Biały Król, trzyma za włosy wojownika Czerwonego Królestwa. Na froncie Narmer, który zdjął Białą Koronę i zamiast tego założył Czerwoną Koronę, paraduje zwycięsko obok ciał pozbawionych głowy wojowników. W końcu wciągnął Czerwone Królestwo pod rządy Białego Królestwa. Wydaje się prawdopodobne, że Narmer to inne imię Menesa, który pojawia się na egipskich listach królów jako pierwszy ludzki król Egiptu. O nim egipski kapłan Manethon pisze:

Po [bogach] i półbogach,
nadchodzi pierwsza dynastia z ośmioma królami.
Menes był pierwszy.
Poprowadził armię przez granicę i zdobył wielką chwałę.

Przełamanie granicy - granicy między królestwami - stworzyło pierwsze imperium i jedno z najdłużej żyjących na świecie: naprawdę wielką chwałę. Relacja Manethona pojawia się długo po fakcie. Manethon służył w świątyni boga słońca Ra w Heliopolis dwadzieścia siedem wieków później; około 300 r. p.n.e. podjął się pogodzenia różnych wersji egipskich list królów w jednym dokumencie, wykorzystując (między innymi) papirus zwany Kanonem Turyńskim, który również identyfikuje Menesa ("Mężczyzn") jako pierwszego króla Egiptu . Kiedy sporządził swoją listę, Manetho pogrupował dziesiątki egipskich władców od 3100 roku, tworząc nową grupę za każdym razem, gdy nowa rodzina doszła do władzy lub gdy królestwo zmieniło lokalizację. Nazywał te grupy dynasteia, co po grecku oznacza "władzę rządów". "Dynastie" Manethona nie zawsze są dokładne, ale stały się tradycyjnymi wyznacznikami w historii Egiptu. Pierwsza dynastia zaczyna się dla Manethona, kiedy dwie części Egiptu zostały zjednoczone pod rządami pierwszego króla całego Egiptu. Według greckiego historyka Herodota, Menes/Narmer świętował swoje zwycięstwo, budując zupełnie nową stolicę w Memfis, centralnym punkcie jego nowego królestwa. Memphis oznacza "Białe Ściany" ściany zostały otynkowane tak, aby świeciły w słońcu. Z białego miasta władca zjednoczonego Egiptu mógł kontrolować zarówno południową dolinę, jak i północną deltę. Memphis było punktem oparcia, na którym balansowały oba królestwa. Inna scena, wyrzeźbiona na maczudze, pokazuje Narmera/Menesa noszącego Czerwoną Koronę i biorącego udział w jakiejś ceremonii przypominającej ślub; prawdopodobnie zwycięski założyciel pierwszej dynastii poślubił księżniczkę Czerwonego Królestwa, aby zjednoczyć oba królestwa w ciałach spadkobierców Podwójnej Korony. Przez resztę historii Egiptu dwoistość jego pochodzenia była zapisana w jego królu. Nazywano go Panem Dwóch Ziem, a jego Podwójna Korona składała się z Czerwonej Korony Dolnego Egiptu, umieszczonej na szczycie Białej Korony Górnego Egiptu. Sęp południowy i kobra północna, jeden pełzający po ziemi, a drugi zamieszkujący niebo, strzegły zjednoczonego królestwa. Dwie przeciwstawne moce zostały połączone w potężną i zrównoważoną całość. Sam Narmer rządził przez sześćdziesiąt cztery lata, a potem wyruszył na polowanie na hipopotamy, misję tradycyjnie podejmowaną przez króla jako przejaw jego władzy nad zagrażającymi cywilizacji wrogami. Według Manethona został osaczony przez hipopotama i zabity na miejscu.

W LATACH, gdy król Kisz zbierał daninę od statków płynących w górę i w dół Eufratu, a białe mury Memfisu wznosiły się w zrównoważonym centrum Egiptu, trzecia wielka cywilizacja starożytności była wciąż ciągiem maleńkich wiosek na równinie rzecznej. Przez co najmniej sześćset lat nie byłoby w Indiach wielkich miast ani budowania imperium. Ludzie, którzy osiedlili się wzdłuż Indusu, nie byli mieszkańcami miasta. Nie byli też prowadzącymi listy, jak Sumerowie. Nie wyryli podobizny swoich przywódców na kamieniu ani nie zapisali swoich osiągnięć na tablicach. Tak więc niewiele wiemy o pierwszych wiekach Indii. Możemy spróbować wydobyć wskazówki z indyjskich eposów. Chociaż zostały spisane bardzo późno (tysiące, a nie setki lat po pierwszych osadach), prawdopodobnie zachowują znacznie starszą tradycję. Ale nawet w tej tradycji tylko jeden król i jedna data wyróżniają się z jakąkolwiek wyrazistością. W roku 3102 p.n.e., mądry król Manu przewodniczył początkowi obecnej epoki, a jego wiek ma jeszcze ponad czterysta tysięcy lat. NA DŁUGO PRZED 3102 rokiem p.n.e. pasterze i nomadzi wędrowali do Indii. Niektórzy schodzili ze środkowej Azji przez wyrwę w północnych górach zwaną teraz przełęczą Chajber. Inni mogli sami wspiąć się prosto przez Himalaje (okazjonalne szkielety sugerują, że ta trasa była wtedy równie zdradliwa jak teraz). Po drugiej stronie gór znaleźli ciepło i wodę. Himalaje działały jak bariera przed mrozem, dzięki czemu nawet zimą temperatura ledwo spadała poniżej pięćdziesięciu stopni. Latem słońce rozpalało indyjskie tereny w ognistym upale. Ale dwie wielkie rzeki chroniły subkontynent przed jałowością pustyni. Stopiony śnieg i lód spływały z gór do Indusu, który płynął na północny zachód przez Indie do Morza Arabskiego; góry zasilały również Ganges, który spływał ze stoków Himalajów do Zatoki Bengalskiej, daleko na wschodnim wybrzeżu. W czasach, gdy Sahara była zielona, pustynia Thar na wschód od rzeki Indus była również zielona, a jeszcze inna rzeka, już dawno wyschnięta, płynęła przez nią do Morza Arabskiego. Być może dwa tysiące lat po pierwszych uprawach w Mezopotamii i Egipcie, wędrowcy z północy osiedlili się w pagórkowatej krainie na zachód od Indusu, dziś zwanej Beludżystanem. Małe wioski rozsiane wzdłuż dolnego Indusu i wzdłuż pięciu odgałęzień jego górnego krańca: Pendżab (panj-ab, "Pięć Rzek"). Inne wioski wyrosły wzdłuż Gangesu. Na południu Indii narzędzia podobne do tych używanych w południowej Afryce sugerują, że kilka nieustraszonych dusz mogło odepchnąć się od wybrzeży Afryki, popłynąć na południowo-zachodnie wybrzeża Indii i tam się osiedlić. Ale te trzy obszary - południe, wschód i północny zachód - były oddzielone od siebie ogromnymi barierami fizycznymi. Setki mil równin i dwa pasma górskie, Vindhya i Satpura, oddzielały północ od ludów południa, których znana historia jest znacznie późniejsza. Gdy pogoda się ociepliła, pustynia o szerokości trzystu mil rozłożyła swoje piaski między doliną Gangi a osadami na północnym zachodzie. Od samego początku historii Indii ludy południa, wschodu i północnego zachodu żyły niezależnie od siebie. Wioski w pobliżu Indusu, na północnym zachodzie, najpierw przekształciły się w miasta. Najwcześniejsze domy w dolinie rzeki Indus zostały zbudowane na równinie rzecznej, być może o milę od rzeki, znacznie powyżej linii powodzi. Cegły błotne rozpuszczały się w wodzie rzeki, a plony zmywałyby się. Pierwszą rzeczywistością życia w dolinie Indusu - podobnie jak w Egipcie i Sumerze - było to, że woda przynosiła zarówno życie, jak i śmierć. Co prowadzi nas do pierwszego króla Indii, Manu Vaivaswata. Historia głosi, że przed Manu Vaivaswatą w Indiach panowało sześciu półboskich królów. Każdy z nich nosił imię-tytuł Manu i każdy rządził przez Manwantara, wiek dłuższy niż cztery miliony lat. Jesteśmy tutaj wyraźnie w królestwie mitologii, ale zgodnie z tradycją mit zaczął przecinać historię za panowania siódmego Manu. Ten Manu, czasami nazywany po prostu "Manu", a czasami znany pod pełnym imieniem Manu Vaivaswata, mył ręce pewnego ranka, gdy maleńka rybka podeszła do niego, błagając o ochronę przed silniejszymi i większymi rybami, które żerowały na słabych , jak to było w "zwyczaju rzeki". Manu zlitował się i uratował rybę. Po niebezpieczeństwie zjedzenia ryba odpłaciła się za jego dobroć, ostrzegając go przed nadchodzącą powodzią, która zmiecie niebiosa i ziemię. Dlatego Manu zbudował drewnianą arkę i wszedł na pokład z siedmioma mądrymi mędrcami, znanymi jako Riszi. Kiedy powódź opadła, Manu zakotwiczył swój statek na dalekiej północnej górze, zszedł na ląd i został pierwszym królem historycznych Indii; tymczasem siedmiu Riszów stało się siedmioma gwiazdami Wielkiego Wozu. Był rok 3102 p.n.e. . Na potrzeby rekonstrukcji historii Indii ta historia jest więcej niż dym niż ogień. Manu Vaivaswata ma mniejsze prawa do rzeczywistego istnienia niż król Skorpion w Egipcie, chociaż wydaje się, że mieszkają w tym samym stuleciu, a dziwnie dokładna data 3102 jest wynikiem wstecznych obliczeń dokonanych przez badaczy literatury co najmniej dwa tysiące lat później, kiedy ustne tradycje zaczęto spisywać na piśmie. Ale sama data pojawia się w wielu historiach Indii; trudno jest znaleźć konkretne daty w starożytnej historii Indii, więc historycy, którzy trzymają się tego, robią to bardziej z ulgi niż z pewności. ("Jest to pierwsza wiarygodna data w historii Indii", pisze John Keay, "i będąc jedną z tak nieprawdopodobnych dokładności, zasługuje na szacunek"). Jedyną pewnością co do roku 3102 jest to, że mniej więcej w tym czasie wioski w dolinie Indusu rzeczywiście zaczynają rozrastać się w miasta. Zaczęły powstawać dwupiętrowe domy; osadnicy z Indusu zaczęli rzucać garnki na kołach i robić narzędzia z miedzi. Zaczęli wycinać lasy i piec glinę w piecach. Cegła wypalana w piecu, trwalsza niż cegła suszona na słońcu, była mniej podatna na wirujące wody powodzi. Po roku 3102 woda nie miała już tak niszczycielskiej mocy. Turkus i lapis lazuli, sprowadzone z równin na północ od Mezopotamii, leżą w ruinach najbogatszych domów. Mieszczanie opuścili swoją dolinę, aby handlować nad Tygrysem i Eufratem z tymi samymi kupcami, którzy dostarczali kamienie półszlachetne królom Kisz, Nippur i Ur. Ale pomimo rosnącego dobrobytu i zasięgu miast Indusu, eposy o Indiach nie mówią o postępie, ale o upadku. Potop zmył poprzedni wiek i rozpoczął nowy; epoką miast była kali juga, epoka żelaza. Zaczęło się, gdy Manu zszedł z góry i był to wiek bogactwa i przemysłu. Był to także wiek, w którym prawdomówność, współczucie, miłosierdzie i oddanie osłabły do jednej czwartej ich poprzedniej siły. W epoce żelaza, jak ostrzegały święte pisma, przywódcy przejmowali dobra należące do ich ludu, powołując się na potrzeby finansowe. Silni zabierali majątek bezbronnym i przejmowali dla siebie ciężko wywalczone bogactwo. Bogaci porzuciliby swoje pola i stada i spędzili dni chroniąc swoje pieniądze, stając się niewolnikami swoich ziemskich posiadłości, a nie wolnymi ludźmi, którzy wiedzieli, jak korzystać z ziemi. Biorąc pod uwagę stosunkowo późną datę ogłoszenia tych strasznych ostrzeżeń, prawdopodobnie odzwierciedlają one obawy bardziej dojrzałego społeczeństwa - takiego, które już miało dużą, bezproduktywną biurokrację opróżniającą narodową kasę. Ale sami gawędziarze cofają początki tej deklinacji do roku 3102 p.n.e., kiedy wioski wzdłuż Indusu zaczęły rozrastać się w miasta. Sam Manu, klęcząc nad wodą, która wkrótce zmyje poprzednią epokę i przyniesie upadek Kali Yugi, przekonuje się, że rozmawia z małą rybką, zmuszoną do błagania o ochronę przed większymi i silniejszymi, którzy żerują na słabych. W Indiach podróż ku cywilizacji dopiero się rozpoczęła; ale podobnie jak w samym Sumerze, była to podróż, która zabrała jej ludzi znacznie dalej od raju.

DALEKI WSCHÓD MEZOPOTAMII I INDII ,znajomy wzór powtórzył się jeszcze raz. Tym razem osadnictwo rozpoczęło się wokół Żółtej Rzeki, która płynęła na wschód od wysokiego płaskowyżu teraz zwanego Qing Zang Gaoyuan - Płaskowyż Tybetu - i kończyła się na Morzu Żółtym. Dalej na południe rzeka Jangcy płynęła również na wschodnie wybrzeże. W czasach, gdy Sahara była zielona, a pustynia Thar nawadniana przez rzekę, szeroka przestrzeń między dwiema wielkimi rzekami Chin była prawdopodobnie ziemno-wodną mozaiką bagien, jezior i błota. Półwysep Shandong, pomiędzy dwiema rzekami, był prawie wyspą. Łowcy i zbieracze mogli wędrować po bagnach, ale nie było powodu, by osiedlać się na nasiąkniętej wodą ziemi. Potem Sahara się ociepliła; powodzie na Nilu osłabły; rzeka, która niegdyś nawadniała pustynię Thar, zniknęła; spleciony strumień Mezopotamii powoli przekształcił się w dwie oddzielne rzeki, gdy między nimi utworzyła się ziemia. Ziemia wyschła między dwiema wielkimi rzekami Chin. Do roku 5000 r. p.n.e. przestrzeń między rzekami była szeroką równiną z lasami na jej wyżynach. Wędrowcy zaczęli się osiedlać, sadząc ryż na mokrej ziemi wokół rzek. Mnożyły się domy i rosły wioski. Archeologia ujawnia pierwsze znaczące skupiska domów w pobliżu rzeki Żółtej. Tutaj osadnictwo powoli stawało się czymś w rodzaju kultury: ludzie o tych samych obyczajach, tych samych metodach budowania domów, tym samym stylu garncarstwa i prawdopodobnie tym samym języku. Ta kultura Żółtej Rzeki, którą teraz nazywamy Yang-shao, nie była jedynym skupiskiem osad w Chinach. Na południowo-wschodnim wybrzeżu Chin, naprzeciw Morza Wschodniochińskiego, pojawiła się inna kultura zwana Dapenkeng; w dolinie rzeki Jangcy dalej na południe dorastał Qinglian′gang. Pod wielkim południowym zakolem Żółtej Rzeki wyrosło czwarte skupisko osad, Longshan. Wykopaliska pokazują ruiny Longshan nad pozostałościami Yang-shao, co sugeruje, że Longshan mógł pokojowo przytłoczyć przynajmniej część kultury Żółtej Rzeki. Nie wiemy prawie nic o życiu i zwyczajach którejkolwiek z tych czterech grup ludzi. Wszystko, co możemy zrobić, to oznaczyć je różnymi nazwami, ponieważ mają różne style ceramiki i różne metody uprawy i budowania; osada Yang-shao może być otoczona rowem, podczas gdy wioska Longshan może być oddzielona od okolicznych pustkowi murem ziemi. Ale poza bardzo ogólnymi spekulacjami (być może układ cmentarza w pobliżu wioski na południowym brzegu rzeki Żółtej wskazuje na bardzo wczesną formę kultu przodków; być może grzebanie żywności wraz ze zmarłymi świadczy o wierze w przyjemne życie pozagrobowe) , nie mamy żadnych wskazówek: tylko historie, które twierdzą, że opowiadają o początkach Chin. Podobnie jak historie Mahabharaty, historie wczesnych Chin powstały kilka tysięcy lat po czasach, które opisują. Ale o ile podtrzymują przy życiu starsze tradycje, opowiadają o pierwszym królu, który odkrył zasadniczy porządek wszechrzeczy. Nazywał się Fu Xi. Sima Qian, Wielki Historyk, który zebrał tradycyjne opowieści o Chinach w epicką historię, mówi nam, że Fu Xi rozpoczął swoje rządy w 2850 roku p.n.e. Wynalazł Osiem Trygramów, wzór linii prostych i łamanych, używany do prowadzenia ewidencji, wróżenia, i interpretacja wydarzeń. Kiedy medytował nad pojawieniem się ptaków i zwierząt, Fu Xi czerpał bezpośrednio z własnej osoby, a pośrednio z zewnętrznych obiektów. I tak oto stworzył Osiem Trygramów, aby przekazać cnotę boskiej inteligencji i sklasyfikować fenomen wszystkich żywych istot. Wzory ośmiu trygramów są wzorowane na oznaczeniach na skorupach żółwi. Pierwszy chiński król nie uratował swojego ludu przed potopem, nie otrzymał władzy z nieba ani nie zjednoczył dwóch krajów w jeden. Nie; jego wielkie osiągnięcie było dla Chińczyków o wiele ważniejsze. Odnalazł związek między światem a jaźnią, między wzorcami natury a impulsem ludzkiego umysłu do uporządkowania wszystkiego wokół niego. W CHIŃSKIEJ LEGENDZIE, po Fu Xi następuje drugi wielki król, Shennong, który jako pierwszy wykonał pług z drewna i wykopał w ziemi. Huai-nan Tzu mówi, że uczył ludzi znajdowania najlepszej gleby, siania i uprawy pięciu zbóż, które podtrzymują życie, młócenia ich i jedzenia dobrych ziół oraz unikania trujących. Po Królu Rolników nastąpił trzeci wielki król, być może największy ze wszystkich: Huangdi, Żółty Cesarz. Tradycyjnie uważa się, że Huangdi rządził od 2696 do 2598 r. p.n.e. Podczas swoich rządów po raz pierwszy podbił swojego brata, Króla Ognia i objął władzę nad ziemią swojego brata. Wtedy przywódca wojenny z południa Chi You, który był wierny Królowi Płomieni, wszczął bunt przeciwko zwycięskiemu Żółtemu Cesarzowi. Chi You była nieprzyjemną postacią; wynalazł wojnę, wykuł pierwsze metalowe miecze, zjadł kamyki i kamienie niełamliwymi zębami i poprowadził armię złoczyńców i gigantów. Szarżował na armię Huangdi na pokrytym mgłą polu bitwy; Huangdi musiał użyć magicznego rydwanu, wyposażonego w kompas, aby znaleźć drogę do centrum walki (którą wygrał). To jest anachroniczne. W 2696 roku p.n.e. w Chinach nie było kompasów, ani magicznych, ani żadnych innych. Nie było też miast. Kiedy Memphis i Kisz kwitły, osady nad Żółtą rzeką wciąż były drewnianymi skupiskami z wikliny i kiszonek, otoczonymi ziemnymi rowami i murami. Ludzie, którzy żyli w tych osadach, nauczyli się łowić ryby, sadzić i zbierać zboże oraz (zakładamy) walczyć z najeźdźcami. Huangdi, jeśli walczył o swoje imperium przeciwko swojemu bratu i jego wodzowi, nie zdobył imperium kwitnących miast i kupców, ale wiejskie skupiska chat otoczonych polami ryżu i prosa. Jednak po podbojach Huangdi nastąpiła jakaś zmiana w strukturze chińskiego rządu. W Sumerze idea dziedzicznej władzy była już wtedy dobrze ugruntowana. Najwyraźniej ta sama kwestia pojawiła się w Chinach niemal od razu. Po Huangdi, ostatnim z trzech wielkich królów, następował król o imieniu Yao. Yao, który był przepełniony mądrością (jest pierwszym z Trzech Królów Mędrców), najwyraźniej mieszkał w Chinach, gdzie było już zwyczajem, że król przekazywał swoją władzę swojemu synowi. Yao zdał sobie jednak sprawę, że jego własny syn nie jest godzien odziedziczyć jego tronu. Zamiast tego wybrał na swojego następcę biednego, ale mądrego chłopa imieniem Shun, który słynął nie tylko ze swoich cnót, ale także z oddania ojcu. Shun, który stał się mądrym i sprawiedliwym królem (i drugim z Trzech Królów Mędrców), podążał za wzorem swojego króla; pominął syna i wybrał innego godnego człowieka, Yu, jako swojego dziedzica. Yü, trzeciemu Królowi Mędrcowi, przypisuje się ustanowienie pierwszej dynastii Chin, Xia. Innymi słowy, w Chinach najwcześniejsze opowieści o królewskiej sukcesji nie pokazują desperackich poszukiwań dziedzica krwi, ale synów wydziedziczonych na rzecz cnoty. Celebrują władzę królewską, jednocześnie odrzucając zbyt intensywne jej wykonywanie. Autorytet jest bardzo dobry, ale żaden mężczyzna nie powinien zakładać, że automatycznie zostanie nim obdarzony z powodu urodzenia. Mądrość, a nie narodziny, kwalifikuje człowieka do rządzenia. Mieszkańcy Kisz mogli opłakiwać, ponieważ ich król Etana był bezdzietny. Miasta w dolinie Żółtej rzeki nie miały takiej tęsknoty.

HISTORIA PISEMNA ZACZĘŁA SIĘ około 3000 lat p.n.e. Na początku tego tysiąclecia istniały tylko dwie rzeczy, które były wystarczająco ważne, aby przekazać je w przestrzeni i czasie: czyny wielkich ludzi oraz posiadanie krów, zboża i owiec. W miastach Sumeru zaczęła powstawać wielka literatura epicka, a biurokracja połączyła się, by zająć się liczeniem fasoli. Ludzie są tym, kim są, biurokracja była na pierwszym miejscu. Geneza pisania nie leży w celebracji ludzkiego ducha, ale w potrzebie powiedzenia z całą pewnością: to jest moje, nie twoje. Ale kiedy rozwinęli swój sztuczny kod do śledzenia mienia, księgowi podarowali gawędziarzom prezent: sposób na uczynienie ich bohaterów nieśmiertelnymi. Od najwcześniejszych dni literatura była związana z handlem. OD CZASÓW malarstwa jaskiniowego ludzie robili znaki, aby liczyć przedmioty. Znaki te możemy nazwać nasionami pisania, ponieważ znak oznacza nie Tu jest znak, ale coś innego. Ale ślady nie sięgają poza przestrzeń i czas. Nie mają głosu, chyba że stoi tam twórca znaków, wyjaśniając: Ta linia to krowa; ta, antylopa; to moje dzieci. W Sumerze użycie znaków posunęło się naprzód. Bardzo wcześnie Sumer, który posiadał cenne surowce (zboże, mleko, a może olej), zawiązywał, zamknął worek ze zbożem, wygładzał kulkę gliny na węźle, a następnie dociskał na nim swoją pieczęć. Pieczęć, kwadratowa lub cylindryczna, została wyrzeźbiona według szczególnego wzoru. Kiedy kula gliny wyschła, znak właściciela (to jest moje!) został zamknięty w glinie. Znak reprezentował obecność właściciela. Czuwał nad ziarnem, gdy był nieobecny. Pieczęcie te, podobnie jak znaki wykonane przez malarza jaskiniowego, zależały od wspólnej wiedzy. Każdy, kto widział pieczęć, musiał wiedzieć, czyją obecność reprezentuje znak, zanim będzie mógł przekazać wiadomość. To należy do Ilshu. Ale w przeciwieństwie do znaku malarza jaskiniowego, pieczęć była charakterystyczna. Znak może oznaczać kobietę lub owcę, mężczyznę lub krowę. Pieczęć - gdy już poznałeś jej znaczenie - mogła reprezentować tylko jednego sumeryjskiego: Ilshu. Ilshu nie musiał już być obecny, aby to wyjaśnić. Zrobiono krok w kierunku triumfu nad kosmosem. Być może jednocześnie wszedł do użytku inny rodzaj znaku. Podobnie jak malarze jaskiniowi, Sumerowie używali znaków i zestawień, aby śledzić liczbę posiadanych krów (lub worków zboża). Rachunki, które liczyły ich dobytek, często były przechowywane na małych glinianych kółkach ("liczniki"). Liczniki te były używane tak długo, jak farmerzy posiadali krowy: być może przez wieki. Ale jakiś czas przed 3000 r. p.n.e. najbogatsi Sumerowie (ci z wieloma, bardzo wieloma żetonami do śledzenia) rozłożyli swoje żetony na cienkiej warstwie gliny, złożyli arkusz wokół siebie i nałożyli pieczęć na szew. Po wyschnięciu glina utworzyła rodzaj koperty. Niestety jedynym sposobem otwarcia koperty było rozbicie gliny, w tym przypadku (w przeciwieństwie do koperty z wyściółką papierową) była bezużyteczna. Bardziej ekonomicznym sposobem śledzenia liczby liczników w kopercie było prowadzenie nowego zestawienia na zewnątrz, pokazującego, ile liczników znajduje się w środku. Teraz znaki na zewnątrz "koperty" przedstawiały wewnętrzne żetony, na których znajdowały się znaki przedstawiające krowy. Innymi słowy, zewnętrzne znaki były o dwa odsunięte od reprezentowanych przedmiotów. Relacja między rzeczą a znakiem zaczęła stawać się bardziej abstrakcyjna. Następnym krokiem było całkowite wyjście poza prosty znak. Wraz z rozwojem miast sumeryjskich własność stała się bardziej złożona. Więcej rodzajów rzeczy można było posiadać i przekazywać innym. Teraz księgowi potrzebowali czegoś więcej niż marek. Potrzebowali piktogramów - reprezentacji rzeczy policzonych - jak również zestawień. Stosowane piktogramy stawały się coraz bardziej uproszczone. Po pierwsze, były one na ogół narysowane na glinie, co nie pozwala na dokładne odwzorowanie szczegółów. Narysowanie realistycznej krowy za każdym razem, gdy potrzebna była krowa, było czasochłonne, kiedy wszyscy patrzący na tablicę doskonale wiedzieli, że kwadrat z prymitywną głową i ogonem oznacza krowę; tak jak figurka dziecięca to oczywiście mamusia, chociaż nie do poznania (i ledwo ludzka), bo przecież mamusia stoi właśnie tam. To wciąż był system znakowania. Jeszcze nie zasługuje na nazwę pisanie. Z drugiej strony był to system znakowania, który stawał się coraz bardziej złożony. Następnie pieczęć pojawiła się ponownie, tym razem przekazując zupełnie nowe przesłanie. Ilshu, który kiedyś używał swojej pieczęci tylko do znakowania zboża i oliwy, teraz mógł umieścić ją na dole tabliczki, na której w piktogramach zapisano sprzedaż krów od sąsiada po lewej stronie do sąsiada po jego prawej stronie. Nie ufając sobie całkowicie, obaj poprosili go, aby był obecny na wyprzedaży; przyłożył pieczęć na tabliczce jako świadek transakcji. Na dole tabliczki projekt Ilshu nie mówi już, że Ilshu tu był, ani nawet To jest Ilshu. Mówi, że Ilshu, który tu był, obserwował tę transakcję i może to wyjaśnić, jeśli masz jakieś pytania. To już nie jest zwykły znak. To przemówienie do czytelnika. Do tego momentu sumeryjskie "pisanie" zależało od dobrych wspomnień wszystkich zaangażowanych; bardziej przypominał sznurek zawiązany wokół palca niż rozbudowany system symboli. Ale miasta handlowały, gospodarka rosła, a teraz te gliniane tabliczki musiały zawierać więcej informacji niż liczba i rodzaj towarów, którymi się handluje. Rolnicy i kupcy musieli rejestrować, kiedy obsadzano pola i jakim rodzajem ziarna; którzy słudzy zostali wysłani do jakich spraw; ile krów wysłano do świątyni Enlila w zamian za łaskę Bożą, na wypadek gdyby kapłani źle policzyli; ile daniny wysłano królowi, na wypadek, gdyby pomylił się i zażądał więcej. Aby przekazać ten poziom informacji, Sumerowie potrzebowali znaków, które oznaczałyby słowa, a nie tylko rzeczy. Potrzebowali piktogramu dla krowy, ale także oznaczeń dla wysłanych lub kupionych; piktogram dla pszenicy, ale także znaki dla zasadzonej lub zniszczonej. W miarę mnożenia się zapotrzebowania na znaki kod pisany mógł podążać w jednym z dwóch kierunków. Znaki mogły się mnożyć, a każdy oznaczał jeszcze jedno indywidualne słowo. Albo piktogramy mogą ewoluować w system fonetyczny, tak że znaki mogą reprezentować dźwięki, części słów, a nie same słowa; w ten sposób z ograniczonej liczby znaków można było zbudować dowolną liczbę słów. W końcu za każdym razem, gdy Sumeryjczyk zobaczył piktogram oznaczający krowę i ułożył usta w sumeryjskie słowo oznaczające krowę, w grę wchodziły dźwięki. Nie było to takie naciąganie, aby piktogram krowa stał się w końcu znakiem reprezentującym pierwszy dźwięk w słowie krowa. Mogłoby to być następnie użyte jako znak początkowy w całej serii słów, które wszystkie zaczynały się od dźwięku krowy. W ciągu co najmniej sześciuset lat sumeryjskie piktogramy poszły tą drugą drogą i przekształciły się w symbole fonetyczne. Symbole te, wykonane z mokrej gliny rylcem o klinowatej krawędzi, miały charakterystyczny kształt, szerszy u góry niż u dołu nacięcia. Jak Sumerowie nazywali swoje pisarstwo, nigdy się nie dowiemy. Niemal niemożliwe jest rozpoznanie technologii zmieniającej świat w jej najwcześniejszych stadiach, a Sumerowie nie zauważyli własnej innowacji. Ale w 1700 staroperski uczony Thomas Hyde nadał pismom nazwę klinową, której używamy do dziś. Nazwa, wywodząca się z łaciny oznaczającej "w kształcie klina", nie świadczy o znaczeniu pisma. Hyde pomyślał, że ładne znaki na glinie są jakąś ozdobną obwódką. W EGIPCIE piktogramy weszły do użytku nieco później niż w Sumerze. Były już powszechne, zanim Egipt stał się imperium. Na palecie Narmera, tuż na prawo od głowy króla Narmera, znajduje się piktogram suma; to imię Narmera zapisane na jego portrecie. Egipskie piktogramy, które teraz nazywamy hieroglifami, nie wyewoluowały z systemu liczenia. Najprawdopodobniej Egipcjanie nauczyli się techniki piktogramów od swoich sąsiadów z północnego wschodu. Ale w przeciwieństwie do sumeryjskich znaków klinowych, które straciły swoje podobieństwo do oryginalnych piktogramów, egipskie hieroglify bardzo długo zachowały swoją rozpoznawalną formę. Nawet po tym, jak hieroglify stały się znakami fonetycznymi, oznaczającymi dźwięki, a nie przedmioty, były rozpoznawalne jako rzeczy: człowiek z podniesionymi rękami, garbus pasterski, korona, jastrząb. Pismo hieroglificzne było mieszaną torbą. Niektóre znaki pozostały piktogramami, inne były symbolami fonetycznymi; czasami znak jastrzębia oznaczał dźwięk, ale czasami był to po prostu jastrząb. Tak więc Egipcjanie wyewoluowali coś, co nazywa się wyznacznikiem, znakiem umieszczonym obok hieroglifu, aby pokazać, czy służył jako symbol fonetyczny, czy jako piktogram. Ale ani pismo hieroglificzne, ani pismo klinowe nie rozwinęły się w formę w pełni fonetyczną: w alfabet. Sumerowie nigdy nie mieli szansy. Został on zastąpiony przez akadyjski, język zdobywców Sumeru, zanim jego rozwój dobiegł końca. Z drugiej strony hieroglify istniały przez tysiące lat, nie tracąc charakteru obrazów. Zapewne można to przypisać egipskiemu podejściu do pisma. Dla Egipcjan pismo przyniosło nieśmiertelność. Była to magiczna forma, w której same linie niosły życie i moc. Niektóre hieroglify były zbyt potężne, by można je było wyrzeźbić w magicznym miejscu; można je było napisać tylko w mniej potężnym obszarze, aby nie powołali do istnienia niechcianych sił. Imię króla, wyryte hieroglifem na pomniku lub posągu, nadało mu obecność, która trwała po jego śmierci. Zbezczeszczenie wyrytego imienia króla oznaczało zabicie go na wieczność. Sumerowie, bardziej praktycznie, nie mieli takiego celu w swoim pisaniu. Podobnie jak Egipcjanie, Sumerowie mieli bóstwo opiekuńcze skrybów: boginię Nisabę, która była również (o ile nam wiadomo) boginią zboża. Ale Egipcjanie wierzyli, że pismo zostało wynalezione przez boga: przez Thota, boskiego pisarza, który stworzył siebie mocą własnego słowa. Thoth był bogiem pisma, ale także bogiem mądrości i magii. Zmierzył ziemię, policzył gwiazdy i spisał czyny każdego człowieka przyniesionego do Sali Umarłych na sąd. Nie bawił się przy liczeniu worków zboża. Ten stosunek do pisma zachował obrazową formę hieroglifów, ponieważ uważano, że same obrazy mają taką moc. W rzeczywistości hieroglify, dalekie od fonetyki, zostały zaprojektowane tak, aby były nieczytelne, chyba że posiadasz klucz do ich znaczenia. Kapłani egipscy, którzy byli strażnikami tej informacji, patrolowali granice swojej wiedzy, aby zachować to narzędzie w swoich rękach. Od tego czasu mistrzostwo w pisaniu i czytaniu stało się aktem władzy. W rzeczywistości hieroglify były tak dalekie od intuicji, że umiejętność ich odczytania zaczęła zanikać, nawet gdy Egipt nadal istniał jako naród. Znajdujemy Egipcjan mówiących po grecku, dopiero w roku 500 r. n.e., piszących długie wyjaśnienia związku między znakiem a znaczeniem; Na przykład Horapollo w swojej Hieroglyphika wyjaśnia różne znaczenia hieroglifu zapisanego jako sęp, desperacko (i niepoprawnie) próbując ustalić związek między znakiem a znaczeniem. "Kiedy mają na myśli matkę, widok, granice lub uprzednią wiedzę", pisze Horapollo, rysują sępa. Matką, ponieważ w tym gatunku zwierzęcia nie ma samca…. sęp oznacza wzrok, ponieważ ze wszystkich innych zwierząt sęp ma najostrzejszy wzrok…. Oznacza granice, bo kiedy wojna ma się wybuchnąć, ogranicza miejsce, w którym będzie miała miejsce bitwa, zawisając nad nią przez siedem dni. [I] uprzednia wiedza, bo… nie może się doczekać ilości trupów, które rzeź dostarczy mu na pożywienie. Gdy wiedza o hieroglifach całkowicie zniknęła, pismo Egipcjan pozostało niejasne, dopóki grupa żołnierzy Napoleona, wykopując fundamenty fortu, który Napoleon miał nadzieję zbudować w delcie Nilu, nie odkryła siedemsetfuntowej płyty bazaltu z tą samą inskrypcją zapisaną hieroglifami, późniejszym pismem egipskim, a także po grecku; ten kamień, który stał się znany jako Kamień z Rosetty, dał językoznawcom klucz, którego potrzebowali do rozpoczęcia łamania kodu. W ten sposób establishment wojskowy, który dostarczał materiału na wieki wysiłków literackich, pomógł odzyskać środki do czytania najwcześniejszych wierszy i eposów. (Wielka literatura nigdy nie była niezależna od wojny, tak samo jak nie może uwolnić się od handlu).

HIEROGLIFY mogły zachować swoją magiczną i tajemniczą naturę tylko dlatego, że Egipcjanie wymyślili nowy i łatwiejszy pismo do codziennego użytku. Pismo hieratyczne było uproszczoną wersją pisma hieroglificznego, z ostrożnymi znakami graficznymi zredukowanymi do kilku szybko przerywanych linii (według wyrażenia W.V. Daviesa, "wersja kursywą" pisma hieroglificznego). Pismo hieratyczne stało się preferowanym pismem w sprawach biznesowych, biurokratów i administratorów. Jego istnienie zależało od innego egipskiego wynalazku: papieru. Bez względu na to, jak proste były wiersze, nie dało się ich szybko napisać na glinie. Glina była przez wieki tradycyjnym materiałem pisarskim zarówno Sumerów, jak i Egipcjan. Była obfita i wielokrotnego użytku. Napis na glinianej tabliczce o gładkiej powierzchni, wysuszonej na słońcu, przetrwałby lata; ale po prostu zwilż powierzchnię tabletu, a pismo można wygładzić i zmienić, aby poprawić lub zmienić zapis. Zapisy, które należało chronić przed manipulacją, można było zamiast tego wypiec, utrwalając ślady w trwałym, nienaruszalnym archiwum. Ale gliniane tabliczki były ciężkie, niewygodne w przechowywaniu i trudne do przenoszenia z miejsca na miejsce, co poważnie ograniczało ilość pisania w każdej wiadomości. (Pomyśl o tym jako o zjawisku odwrotnym do rozwlekłości zachęcanej przez edytory tekstu.) Około 3000 r. p.n.e. egipski skryba uświadomił sobie, że papirus używany jako materiał budowlany w egipskich domach (trzcina zmiękczana, układana w krzyżyk, rozgniatana na miazgę, a następnie rozkładana do wyschnięcia w cienkich arkuszach) może również służyć jako powierzchnia do pisania. Za pomocą pędzla i atramentu można było bardzo szybko nałożyć pismo hieratyczne na papirusie. W Sumerze, gdzie nie istniał surowiec na taką substancję, gliniane tabliczki były używane przez wieki. Piętnaście stuleci później, kiedy Mojżesz wyprowadził semickich potomków wędrowca Abrahama z Egiptu na suche pustkowia Bliskiego Wschodu, Bóg wyrył ich instrukcje na kamiennych tablicach, a nie na papierze. Izraelici musieli zbudować specjalną skrzynię dla kamiennych tablic, które trudno było przetransportować. Z drugiej strony papier był znacznie prostszy do noszenia. Wiadomości można było zwinąć, schować pod płaszczem lub w kieszeni. Szeroko odseparowani biurokraci z doliny Nilu potrzebowali takiej prostej metody komunikacji między północą a południem; posłaniec podróżujący po Nilu z czterdziestokilogramowymi glinianymi tabliczkami znajdował się w oczywistej niekorzystnej sytuacji. Egipcjanie przyjęli nową, wydajną technologię. Hieroglify nadal były wyryte na kamiennych ścianach grobowców oraz na pomnikach i posągach. Ale listy, petycje, instrukcje i groźby były napisane na papirusie, który rozpuszczał się, gdy był mokry, pękał, gdy się zestarzał, a niedługo potem rozpadał się w stosy kurzu. Chociaż możemy prześledzić rodzinne trudności sumeryjskiego króla Zimri-Lima na nieporęcznych glinianych tabliczkach, które podróżowały tam i z powrotem między wypalonymi na słońcu miastami Mezopotamii, niewiele wiemy o codziennym życiu faraonów i ich urzędników po wynalezieniu papirusu. Ich smutki i pilne przesłania giną; staranne historie ich skrybów zniknęły bez śladu, jak wyczyszczone wiadomości elektroniczne. Tak więc pięć tysięcy lat temu mamy nie tylko pierwsze pismo, ale także pierwszy postęp technologiczny, który powrócił i ugryzł ludzkość. KLIN SUMERYSKI zmarł i został pochowany. Ale linie hieroglifów przetrwały do dnia dzisiejszego. Późniejsza forma pisma, którą nazywamy Protosinaitic, ponieważ pojawia się w różnych miejscach półwyspu Synaj, zapożyczyła prawie połowę znaków z egipskich hieroglifów. Z kolei wydaje się, że protosinaitic pożyczył kilka swoich listów Fenicjanom, którzy użyli go w swoim alfabecie. Grecy pożyczyli wtedy alfabet fenicki, odwrócili go na bok i przekazali Rzymianom, a stamtąd nam; tak, że magiczne znaki Egipcjan zbliżyły się w rzeczywistości do nieśmiertelności, jak każdy znany nam wynalazek śmiertelnika.

Kiedy Sumerowie zaczęli używać pisma klinowego, przenieśli się dawno temu w znaną przeszłość. Zaczęli sporządzać rachunki z wygranych bitew, wynegocjowanych transakcji i zbudowanych świątyń. Listę królów można teraz opracować za pomocą oficjalnych tablic i inskrypcji. Przydatne pozostają epickie opowieści, które często zachowują ciało ziemskich osiągnięć pod fantazyjnym strojem demonicznych przeciwników i nadprzyrodzonych mocy. Ale teraz możemy zakotwiczyć je w relacjach, które mają być mniej lub bardziej rzeczowe. Co nie znaczy, że inskrypcje wykazują nową i zaskakującą obiektywność; zostały napisane przez skrybów opłacanych przez królów, których osiągnięcia spisywali, co naturalnie przechyla ich na korzyść króla. (Według inskrypcji asyryjskich, bardzo niewielu asyryjskich królów kiedykolwiek przegrało bitwę). Ale porównując inskrypcje wykonane przez dwóch pozornie zwycięskich królów toczących ze sobą wojnę, zazwyczaj możemy wywnioskować, który król faktycznie wygrał. W Sumerze, gdzie cywilizacja powstała, aby oddzielić biednych od bogatych, sporadycznie wybuchały bitwy między miastami od co najmniej 4000 lat p.n.e. Z inskrypcji świątynnych, listy królów i zbioru opowieści możemy zebrać historię jednej z najwcześniejszych serii bitew: pierwszych kronik wojennych. W roku 2800 r. p.n.e. (mniej więcej) sumeryjski król Meskiaggasher rządził miastem Uruk. Uruk, znane dziś jako Warka w południowo-wschodnim Iraku, było jednym z najstarszych miast Sumeru, okupowanym od co najmniej 3500 r. p.n.e. W czasach Meskiaggasher był również (o ile wiemy) największy. Jej ściany miały sześć mil długości; Mieszkało w nim i wokół niego pięćdziesiąt tysięcy ludzi. W jego bramach znajdowały się dwa ogromne kompleksy świątynne. W kompleksie zwanym Kullaba Sumerowie zebrali się, by czcić odległego i powściągliwego boga nieba An; w złożonej Eannie kontynuowali o wiele bardziej energiczne oddanie się Inannie, bardzo przystępnej bogini miłości i wojny. Meskiaggasher musiało irytować, że jego wielkie i historyczne miasto nie było w rzeczywistości klejnotem koronnym Sumeru. Ten zaszczyt nadal należał do Kisz, miasta, którego król mógł domagać się formalnego prawa zwierzchnictwa. W tym momencie Kisz rozszerzył swoją ochronę (i kontrolę) nad świętym miastem Nippur, gdzie stały świątynie głównego boga Enlila i gdzie królowie każdego sumeryjskiego miasta składali ofiary i szukali uznania. Chociaż nie jest to najsilniejsze miasto w Sumerze, wydaje się, że Kisz wywierał nieproporcjonalny wpływ na ten obszar. Podobnie jak Nowy Jork, nie było ani stolicą polityczną, ani wojskową, niemniej jednak stanowiło serce cywilizacji - zwłaszcza tych z zewnątrz. Meskiaggasher nie wydaje się być człowiekiem, który z radością mógłby stanąć na drugim miejscu. Prawdopodobnie odebrał tron Uruk od prawowitego posiadacza; na sumeryjskiej liście królów jest on opisany jako syn boga słońca Utu, który jest rodzajem rodowodu, którego uzurpator często używał, by uzasadnić swoje roszczenia. A jak mówi nam lista królów, podczas swego panowania "wszedł do mórz i wstąpił po górach". Wydaje się to prostsze niż wniebowstąpienie Etany. Po przejęciu kontroli nad Uruk, Meskiaggasher rozszerzył swoje wpływy; nie nad innymi sumeryjskimi miastami (Uruk nie był dość potężny, by wpaść na czoło do Lagasz lub Kisz), ale nad szlakami handlowymi, które wiodły przez morza i otaczające góry. Kontrola tych szlaków handlowych musiała nastąpić przed wojną. Meskiaggasher potrzebował mieczy, toporów, hełmów i tarcz, ale na równinach między rzekami brakowało metalu. Twórcy mieczy z Kisz mogli liczyć na zaopatrzenie się w surowce z północy, wzdłuż bezpośredniego szlaku rzecznego Kisz; Uruk musiał znaleźć południowe źródło tych surowców, których brakowało na równinach między rzekami. W zasięgu ręki było południowe źródło. Bajeczne Góry Miedziane znajdowały się w Magan - południowo-wschodniej Arabii, we współczesnym Omanie. Wspomniane na tabliczkach klinowych z Lagasz i gdzie indziej, Góry Miedziane (pasmo Al Hajar) miały kopalnie o głębokości sześćdziesięciu pięciu stóp i piece do wytapiania rudy od bardzo dawnych czasów. Nie było łatwej drogi do Magan przez arabską pustynię. Jednak w portach Magan sumeryjskie łodzie z trzciny - uszczelnione bitumem, zdolne do przewożenia dwudziestu ton metalu - mogły handlować zbożem, wełną i ropą za miedź. Pierwszym logicznym przygotowaniem Meskiaggasher do wojny było zapewnienie (w drodze negocjacji lub bitwy), że kupcy Uruk mają wyraźną ścieżkę w dół Zatoki Omańskiej do Maganu. Ale sumeryjscy kowale potrzebowali czegoś więcej niż czystej miedzi. Mniej więcej trzysta lat przed Meskiaggasherem zaczęli dodawać do miedzi dziesięć procent cyny lub arsenu, dzięki czemu powstał brąz: mocniejszy niż miedź, łatwiejszy do kształtowania, ostrzejszy podczas szlifowania. Aby uzyskać najlepszy brąz, Meskiaggasher potrzebował cyny. Brąz z arsenu był trochę słabszy, trochę trudniejszy do naostrzenia. Z czasem również zabijał twoich wykwalifikowanych rzemieślników, co nie było dobrym sposobem na zbudowanie arsenału. Tak więc wspinaczka Meskiaggasher na góry została prawdopodobnie przeprowadzona w poszukiwaniu tej cyny, która leżała pod skalistymi zboczami gór Zagros, a może nawet dalej na północ, w stromych lodowych Górach Elburz poniżej Morza Kaspijskiego. Meskiaggasher zabrał swoich żołnierzy w głąb górskich przełęczy i zmusił górskie plemiona do dostarczenia mu metalu, którego potrzebował do przekształcenia miedzi w brąz. Teraz Uruk był uzbrojony, ale Meskiaggasher nie doczekał zwycięstwa. Po jego śmierci tron odziedziczył jego syn Enmerkar. Enmerkar miał nie do pozazdroszczenia zadanie dorównania reputacji ojca; trudno trafić o jednego lepszego człowieka, który wszedł do morza i wspiął się w góry. W nieco późniejszej długiej epickiej opowieści zatytułowanej "Enmerkar i władca Aratty" rzucamy okiem na jego wysiłki, by zdobyć sławę. Aratta nie była sumeryjskim miastem. Leżała we wschodnich górach, gdzieś na południe od Morza Kaspijskiego. Jej mieszkańcami byli Elamici, lud posługujący się językiem całkowicie niezwiązanym z sumeryjskim (i który w rzeczywistości nie został jeszcze rozszyfrowany). Miasta elamickie nie opierały się na cynie czy miedzi, ale na szlachetnych metalach i kamieniach - srebrze, złocie, lapis lazuli - i przez kilka lat wymieniały kamień półszlachetny Sumerom w zamian za zboże. Enmerkar, stojąc w cieniu człowieka, który wszedł na morza i wspiął się na góry, postanowił wszcząć kłótnię ze swoim partnerem handlowym. Nie miał do tego żadnego przekonującego powodu politycznego, ale Aratta była nagrodą wybraną. Gdyby zdołał ją opanować, zdominowałby miasto, które Uruk od dawna podziwiał za swoje bogactwa, metalowców i wprawnych kamieniarzy. Jego sława byłaby zapewniona. Wysłał więc wiadomość do króla Aratty, ogłaszając, że Inanna - która również była głównym bóstwem Aratty - wolała Uruk od Aratty i że lud Aratty powinien to potwierdzić, wysyłając Enmerkarowi ich złoto, srebro i lapis lazuli na bez opłat. To było wypowiedzenie wojny i spotkało się z buntem. Niestety, wydaje się, że Enmerkar przecenił swoją siłę. W epickiej opowieści, po serii drażliwych rozmów między dwoma królami, bogini Inanna rozstrzyga sprawę, zapewniając Enmerkara, że choć z całą pewnością najbardziej kocha Uruk, darzy ją uczuciem również Arattę i wolałaby, żeby jej nie spłaszczał. . Pod koniec opowieści Elamici z Aratty wciąż są wolni od rządów Enmerkara. Biorąc pod uwagę, że historia ta pochodzi od Sumerów, a nie od Elamitów, to niejednoznaczne zakończenie prawdopodobnie reprezentuje druzgocącą porażkę Sumerów. Enmerkar zmarł bezdzietnie, nie rozszerzając imperium ojca, i doprowadził dynastię Meskiaggasher do wczesnego końca. Jego następcą został jeden z jego towarzyszy wojowników, człowiek o imieniu Lugulbanda, sam w sobie gwiazda kilku epickich opowieści. Po Lugulbanda kontrolę nad miastem przejął jeszcze jeden niespokrewniony wojownik. Wydaje się, że sukcesja ojców i synów została przerwana, a Uruk nie próbował już więcej zamykać innych miast w swoim zasięgu. Potem, być może sto lat później, Uruk ponownie zaatakował wodze sumeryjskiej potęgi. Uruk miał nowego króla: jeszcze jednego uzurpatora, młodego człowieka imieniem Gilgamesz. Według listy królów ojciec Gilgamesza wcale nie był królem. Najprawdopodobniej był on arcykapłanem w kompleksie świątynnym Kullaba, oddanym kultowi boga An i posiadaczem pewnej reputacji. Lista królów nazywa go lillu, co oznacza demoniczne moce. Chociaż królowie Sumeru również kiedyś byli kapłanami, ten czas minął. Przez kilka lat administracja kapłańska i polityczna miast sumeryjskich różniła się; Gilgamesz mógł odziedziczyć władzę kapłańską, ale przejął władzę królewską, do której również nie miał prawa. W epickiej opowieści opowiedzianej niedługo po jego panowaniu, Gilgamesz twierdzi, że jego ojcem jest Lugulbanda, wojownik-towarzysz Enmerkara. Na pierwszy rzut oka jest to głupie; Lugulbanda zajmował tron na dziesięciolecia (przynajmniej) przed narodzinami Gilgamesza. Ale z punktu widzenia człowieka, który przepisuje swoją osobistą historię, Lugulbanda była dobrym wyborem. Był wspaniałym, odnoszącym sukcesy królem-wojownikiem, człowiekiem, który miał talent do przetrwania długich, brutalnych kampanii i wynurzenia się świeży i gotowy do walki na drugim końcu. W czasach Gilgamesza Lugulbanda - nieżyjący może od trzydziestu lat, a może nawet więcej - był na dobrej drodze do osiągnięcia statusu sumeryjskiego bohatera. Sto lat później zostałby uznany za boga. Dał Gilgameszowi blask świeckiej władzy. Kiedy pierwsze przedsięwzięcie Gilgamesza - przejęcie tronu Uruk - zakończyło się sukcesem, był gotowy do nowego zadania. A Kish wciąż leżał niepokonany, a jego król chronił święte Nippur i twierdził, że to dokuczliwa, nieokreślona wyższość prestiżu. Kiedy odłączymy tego młodego króla Uruk, Gilgamesza, od epickich opowieści, które go poprzedzały, a później przywiązały się do jego osoby, wciąż pozostajemy z żywą osobowością. Gilgamesz chciał wszystkiego: lojalnych towarzyszy, tronu, tytułu królewskiego, tytułu "króla Kisz" i ostatecznie nieśmiertelności. Pierwszym przygotowaniem Gilgamesza przed wypowiedzeniem wojny sąsiadom było umocnienie własnych murów. "W Uruk [Gilgamesz] zbudował mury", mówi nam prolog do eposu o Gilgameszu, "wielki wał… Spójrz na to jeszcze dzisiaj: zewnętrzna ściana… świeci blaskiem miedzi; a wewnętrzna ściana nie ma sobie równych". Miedź to późniejsza przesada. Mury Uruk w tym czasie nie były kamienne, nie mówiąc już o miedzi; były wykonane z drewna, sprowadzonego z północy. Podróż Gilgamesza po drewno znajduje odzwierciedlenie w Eposie. Zapuszcza się w nim do cedrowych lasów północy, by postawić pomnik bogom, ale zanim go zbuduje, musi stoczyć walkę z olbrzymem lasu: "wielkim wojownikiem, taranem" znanym jako "ogrom" lub, w sumeryjskim, "Humbaba". W rzeczywistości Gilgamesz musiałby stawić czoła nie olbrzymowi, ale plemionom elamickim, które żyły w lesie i nie były skłonne do pokojowego przekazania swoich najcenniejszych zasobów. Po ufortyfikowaniu murów Gilgamesz był gotów wszcząć własną kłótnię z królem Kisz. KRÓL KISH nazywał się Enmebaraggesi i rządził w Kisz przez lata, zanim parweniusz Gilgamesz doszedł do władzy w Uruk. Był nie tylko królem Kisz, ale także obrońcą świętego Nippur. Znaleziona tam inskrypcja mówi nam, że Enmebaraggesi zbudował w Nippur "Dom Enlila", świątynię dla wielkiego sumeryjskiego boga powietrza, wiatru i burz, który dzierżył Tablice Przeznaczenia i w ten sposób sprawował władzę nad losem wszystkich ludzi . Enlil, któremu przypisywano zesłanie potopu w zrzędliwym momencie, nie był bogiem, z którym można było zadzierać. Ale odkąd świątynia zbudowana przez Enmebaraggesiego stała się ulubieńcem Enlila, król Kisz był przekonany o łasce boga. Prawdopodobnie nie martwił się zbytnio młodocianym pretendentem z południa. Tymczasem Gilgamesz mobilizował siły Uruk. Uruchomiono całą machinę wojenną: żołnierzy piechoty ze skórzanymi tarczami, włóczniami i toporami; machiny oblężnicze zrobione z północnego drewna, ciągnięte przez woły i spoconych mężczyzn; ogromny pień cedrowy, unoszący się w górę rzeki Eufratu, używany jako taran do rozwalania bram Kisz. Wojna była najbardziej rozwiniętą umiejętnością w starożytnym świecie. Już od 4000 lat p.n.e. rzeźbione sceny ukazują włóczników, więźniów żyjących i straconych, zburzone bramy i oblężone mury. Tak więc rozpoczął się atak - i nie powiódł się. Wiemy o tym, ponieważ listy królów odnotowują śmierć Enmebaraggesi ze starości i pokojową sukcesję jego syna Aggi na tronie Kisz. Dlaczego Gilgamesz się wycofał? We wszystkich legendach, które krążą wokół Gilgamesza, centralna postać pozostaje wyraźnie ta sama: młody, agresywny, porywczy mężczyzna o niemal nadludzkiej witalności, człowiek, który śpi trzy godziny w nocy i wstaje z łóżka, by wrócić do pracy , który zakłada linię lotniczą przed ukończeniem dwudziestego piątego roku życia lub zakłada i sprzedaje cztery firmy do dwudziestu ośmiu lat lub pisze autobiografię przed trzydziestką. Jest to również stałe w opowieściach, że ta witalność doprowadza lud Gilgamesza do szału. W eposach są tak wyczerpani jego ciągłym kręceniem się wokół, że wołają do bogów o wybawienie. W rzeczywistości prawdopodobnie po prostu się sprzeciwili; bez wsparcia obywateli Gilgamesz został zmuszony do odwrotu. W końcu król sumeryjskiego miasta nie był władcą absolutnym. W opowieści o wyprawie Gilgamesza na północ musi on przed wyruszeniem uzyskać zgodę rady starszych. Sumerowie, uformowani przez kraj, w którym każdy człowiek, aby przeżyć, musiał trzymać łokcie przed wykroczeniami sąsiada, wydają się mieć głębokie poczucie własnych praw. Byli pierwszymi ludźmi, którzy spisywali swoje kodeksy prawa, wpisując granice wolności innych, aby nie było pomyłki. Nie było prawdopodobne, aby długo znosili najazdy króla bez sprzeciwu, a w tym przypadku odmówili dalszej wojny. Gilgamesz wciąż był zdeterminowany, by podbić Kisz. Z drugiej strony Agga z Kisz był skłonny do zawarcia pokoju. Poemat zatytułowany "Gilgamesz i Agga z Kisz" opisuje, że wysłał on swoich posłów do Gilgamesza, najwyraźniej w celu nawiązania przyjaznych stosunków. Wydaje się, że Gilgamesz uznał to za oznakę słabości, a nie za znak pokoju. Według opowieści, najpierw gromadzi starszych miasta i opowiada im o przesłaniu Aggi. Zamiast jednak zalecać pokój, proponuje kolejny atak: "W tej ziemi jest wiele studni, które można zdobyć. Więc czy powinniśmy poddać się domowi Kisz? Zamiast tego powinniśmy go uderzyć bronią!" Zgromadzenie starszych odmawia uderzenia na Kisza, mówiąc Gilgameszowi, aby poszedł dokończyć własne studnie, zamiast błąkać się po studniach innych. Ale Gilgamesz zamiast tego zwraca się do innego zgromadzenia: zgromadzenia młodych ("pełnokrwistych") mężczyzn. "Nigdy wcześniej nie poddałeś się Kiszowi!" mówi im. Po odrobinie większej retoryki są gotowi go dopingować. "Stojąc na służbie, siedząc, eskortując syna króla [Kisz] - kto ma energię?" wołają do niego.

"Jesteś ukochanym przez bogów, człowiekiem entuzjazmu!"
"Nie poddawaj się domowi Kisz!
Czy my, młodzi ludzie, nie powinniśmy bić go bronią?
Wielcy bogowie stworzyli Uruk,
a jego wielkie mury dotykają chmur.
Armia Kisz jest mała,
a jego ludzie nie mogą spojrzeć nam w twarz".

Tak wspierany, Gilgamesz postanawia ponownie zaatakować Kisz. To podwójne zgromadzenie parlamentarne starszych (mądrych, ale przeszłych walk) i młodszych mężczyzn (krzepłych, ale porywczych) było powszechne w rządzie sumeryjskiego miasta. Utrzymywał się przez wieki na starożytnym Bliskim Wschodzie; znacznie później syn wielkiego hebrajskiego króla Salomona, wstępując na tron, podzieli swój kraj na pół, ignorując pokojową radę zgromadzenia starszych na rzecz pochopnych działań sugerowanych przez zgromadzenie młodszych mężczyzn. Gilgamesz idzie tą samą drogą i popada w smutek. Znowu atak na Kisz przeciąga się; znowu protestują mieszkańcy Uruk; i znowu Gilgamesz się wycofuje. Wiemy o tym, ponieważ to nie Gilgamesz ostatecznie pokonuje Kisz i rości sobie prawa do tytułu króla Kisz i protektora Nippur, ale zupełnie inny król: król Ur. Ur, dalej na południe niż Uruk i daleko od Kisz, od dziesięcioleci spokojnie rosło w siłę i moc. Jej król, Mesannepadda, wydaje się być niezwykle długowieczny. Zanim drugi atak Gilgamesza na Kisz zakończył się odwrotem, Mesannepadda siedział na swoim tronie od dziesięcioleci. Był znacznie starszy od Gilgamesza, może nawet starszy od nieżyjącego już Enmebaraggesi. On też chciał Kisza; i nie był sojusznikiem Uruk. Ale był gotów poczekać, zanim rozpocznie swój atak. Kiedy Gilgamesz wycofał się, pozostawiając Kisz osłabionym, Mesannepadda zaatakował Kisz i triumfował. Mesannepadda, a nie Gilgamesz, położył kres Pierwszej Dynastii Kisz i przejął kontrolę nad świętym miastem Nippur. Nadludzka energia Gilgamesza wciąż była zamknięta za murami, ograniczona przez niechęć jego ludu do wsparcia kolejnego ataku. Po raz kolejny w grę wchodziła dynamika dziedziczenia. Kish upadł po śmierci Enmebaraggesi i zostawił obronę swojemu synowi; teraz Gilgamesz czekał, aż stary i potężny Mesannepadda umrze i zostawił własnego syna, Meskiagunnę, jako władcę potrójnego królestwa Ur, Kisz i Nippur. (I być może do czasu, gdy starsi, którzy widzieli go dwukrotnie pokonanego, również nie zginęli). Wtedy Gilgamesz zaatakował po raz trzeci. Tym razem triumfował. W zaciekłej walce sprowadził Meskiagunnę na ziemię, przejął jego miasto i przejął inne terytoria, które Meskiagunna zdobył w wyniku wojny. W ostatnim pchnięciu Gilgamesz został w końcu panem czterech wielkich miast Sumeru: Kisz, Ur, Uruk i świętego Nippur. Po dziesięcioleciach knucia podboju Kisz, Gilgamesz rządził teraz Sumerem bardziej niż jakikolwiek król przed nim. Ale tylko na chwilę. Nawet nadludzka energia Gilgamesza nie była w stanie odeprzeć starości. Kiedy zmarł, wkrótce po swoim zwycięstwie, jego czworokątne królestwo, tytuł króla Kisz i wszystkie historie otaczające jego wysoką postać przeniosły się na jego syna.

Walczące miasta Mezopotamii nie miały tożsamości narodowej; każde było własnym małym królestwem. Na początku trzeciego tysiąclecia jedyny naród na świecie rozciągał się od południowych wybrzeży Morza Śródziemnego co najmniej tak daleko w górę rzeki jak miasto Hierakonpolis. Egipt był królestwem jak zawiązany kawałek sznurka, długi na ponad czterysta mil i tak wąski w miejscach, że Egipcjanin mógł stanąć na pustyni wyznaczającej jego wschodnią granicę i widzieć przez Nil pustkowia za zachodnią granicą. Stolica kraju, białe miasto Memphis, leżało na południe od Delty, na granicy starożytnego Królestwa Dolnego i Górnego. Strona miała niewiele więcej do polecenia; równina była tak wilgotna, że według Herodota pierwszym zadaniem Narmera było zbudowanie tamy, która miała zatrzymywać wodę. Nawet dwa tysiące pięćset lat później, dodaje Herodot, "ten zakręt na Nilu jest bacznie obserwowany … każdego roku wzmacniają tamę, ponieważ gdyby rzeka zdecydowała się rozerwać brzegi i wylać w tym miejscu, Memfis byłoby zagrożone całkowitym zalaniem." Zjednoczenie Narmera i ustanowienie przez niego Memfis jako jednej stolicy Egiptu kładzie kres przeddynastycznemu Egiptowi. Jego syn podążył za nim do tronu, a jego następcą zostało z kolei sześciu kolejnych królów przydzielonych przez Manethona do tak zwanej pierwszej dynastii Egiptu; rzeczywista, sformalizowana, królewska sukcesja. To, co robiło tych ośmiu królów w ciągu sześciuset lat, kiedy rządzili zjednoczonym Egiptem, jest więcej niż trochę niejasne. Ale możemy dostrzec rozwój scentralizowanego państwa: ustanowienie dworu królewskiego, pobór podatków i gospodarkę, która pozwoliła Egiptowi na luksus wspierania obywateli, którzy nie produkowali żywności: pełnoetatowi kapłani poświęcający się dla króla, wykwalifikowani metalowcy, którzy dostarczali biżuterię dworskiej szlachcie i kobietom, skrybowie śledzący rozrastającą się biurokrację. Trzeci król dynastii, Dżer, wysłał egipskich żołnierzy na pierwsze oficjalne wyprawy poza granice królestwa Narmera. Na skale 250 mil na południe od Hierakonpolis, w pobliżu drugiej katarakty, wygrawerowana scena pokazuje Dżera i jego armię triumfującą nad jeńcami; byli to najprawdopodobniej rdzenni mieszkańcy Dolnej Nubii, którzy wkrótce całkowicie zniknęli z tego obszaru, wypędzeni przez złą pogodę i najazdy egipskie. Wojska egipskie maszerowały również na północny wschód, wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego, w kierunku obszaru, który później nazwano południową Palestyną. Den, dwóch królów później, wyciągnął kolejny ostrożnie palec poza granice Egiptu. Poprowadził swoich ludzi na półwysep Synaj, trójkąt lądu pomiędzy północnymi ramionami Morza Czerwonego. Tutaj Den, zgodnie z wyrzeźbioną sceną w jego grobowcu, zmusił lokalnych wodzów do uległości, w zwycięstwie oznaczonym: "Pierwszy raz, gdy wschód został uderzony". Te zwycięstwa zostały teoretycznie odniesione w imieniu całego Egiptu, zarówno północnego, jak i południowego. Ale po śmierci władcy pierwszej dynastii powrócili do swojej tożsamości z Górnego Egiptu. Zostali pochowani w swojej ojczyźnie: w Abydos, daleko, daleko na południe od Memfis. To nie był zwykły cmentarz. Zwykli Egipcjanie wciąż mogą leżeć na skraju pustyni w piasku, twarzami zwróconymi na zachód. Ale egipscy szlachcice, drugorzędni w społeczeństwie, leżeli na wielkim cmentarzu na wysokiej pustynnej równinie Sakkary, na zachód od Memfis. A królowie pochowani w Abydos zostali pochowani w ceglanych lub kamiennych pokojach zatopionych w ziemi, otoczeni pozytywnym zakłopotaniem ofiary z ludzi. Prawie dwustu martwych służących gromadzi się wokół Den, podczas gdy Dżer został pochowany w towarzystwie trzystu dworzan i służących. Ci królowie mogli być zaniepokojeni lojalnością północy, ale po śmierci dzierżyli zadziwiającą autokrację. Każdy człowiek, który jest w stanie zmusić innych do śmierci w ramach swoich własnych obrzędów pogrzebowych, posunął się daleko poza tymczasową siłę używaną przez najwcześniejszych władców sumeryjskich. Nie jest łatwo wyjaśnić, dlaczego ta moc została wyrażona w formie ofiary z ludzi. Zanim faraonowie z piątej i szóstej dynastii zostali pochowani, Egipcjanie wyrzeźbili na ścianach swoich grobowców cały plan pogrzebowy dla zmarłych: wzniesienie się z czarnych jak smoła komór piramid do nieba, przeprawa przez wody, które oddzielają życie od życia pozagrobowego, ciepłe powitanie ze strony oczekujących bogów. Ale te "Teksty Piramidy" datowane są najwcześniej na pół tysiąclecia po pochówkach ofiarnych w Abydos. Kiedy królowie pierwszej dynastii zostali pochowani, Egipcjanie nawet nie zaczęli balsamować swoich zmarłych. Ciała królewskie były owinięte w szmaty, czasem nasączone żywicą, ale to nie zrobiło nic, aby je zachować. Możemy jednak wywnioskować, że królowie mieli dołączyć do słońca w jego przejściu przez niebo. Pochowane obok królów w Abydos leżą floty drewnianych łodzi o długości około stu stóp, w długich dołach przykrytych gliną. Na rycinach z pierwszej dynastii bóg słońca podróżuje po niebie łodzią. Przypuszczalnie faraon i dusze pochowane wraz z nim miałyby mu towarzyszyć łodziami (chociaż w jednym z kompleksów grobowych w Abydos nie ma łodzi, lecz stado osłów ofiarnych na użytek króla, co sugeruje, że przynajmniej mógł płynąć gdzieś indziej). Zakładając, że królowie doszli do następnego życia po drugiej stronie horyzontu, co mieli tam robić? Możliwe, że faraon będzie kontynuował swoją królewską rolę; nie mamy na to żadnego egipskiego dowodu, ale Gilgamesz, gdy już nie żył, dołączył do bogów podziemi, aby pomóc rządzić tym miejscem. Jeśli wierzono, że pierwsi faraonowie kontynuują swoje królewskie funkcje w zaświatach, pochówki ofiarne mają pewien sens. W końcu, jeśli władza króla trwa tylko do jego śmierci, trzeba go słuchać za życia, ale nie ma dobrego powodu, by iść za nim na śmierć. Jeśli z drugiej strony nadal będzie na ciebie czekał po drugiej stronie, jego moc staje się wszechogarniająca. Przejście do nieodkrytego kraju to po prostu podróż z jednego etapu lojalności do następnego. Biorąc pod uwagę napięcia między północą a południem, królowie pierwszej dynastii potrzebowali tego rodzaju władzy, aby utrzymać kraj razem. Teologiczne podstawy władzy króla przedstawia "Teologia memficka", zapisana na pomniku zwanym Kamieniem Shabaka (obecnie w British Museum). Sam kamień pochodzi ze znacznie późniejszej historii Egiptu, ale historia, którą niesie, jest uważana przez wielu egiptologów za sięgającą najwcześniejszych dynastii egipskich. Istnieje wiele późniejszych opracowań tej opowieści, ale jej centrum jest proste. Bóg Ozyrys otrzymuje władzę nad całą ziemią, ale jego brat Set, zazdrosny o jego moc, knuje jego śmierć. Topi Ozyrysa w Nilu. Żona (i siostra) Ozyrysa, bogini Izydy, poluje na swojego zaginionego męża. Kiedy znajduje jego utopione ciało, pochyla się nad nim i na wpół wskrzesza go. Ozyrys jest wystarczająco żywy, by ją zapłodnić, ale nie dość żywy, by pozostać na ziemi. Zamiast tego zostaje królem podziemia. Syn urodzony przez Izydę po tym, jak Ozyrys zstępuje do swojego nowego królestwa, Horusa, zostaje królem królestwa żywych. Jako król żywych, bóg Horus był kojarzony ze słońcem, gwiazdami i księżycem: innymi słowy, był (jak sugeruje egiptolog Rudolf Anthes) "tym ciałem niebieskim, które wydawało się rzucać się w oczy zarówno w dzień, jak i w nocy … władca nieba, który w przeciwieństwie do słońca nie znikał w nocy". Moc Horusa nie słabła i nie słabła. Wcześni faraonowie Egiptu twierdzili, że są ziemskim ucieleśnieniem Horusa, niosąc ze sobą moc, która nie "znika w nocy" ani wraz ze śmiercią. Niemniej jednak wszyscy królowie umierają. Tak więc teologia egipska dostosowała się do nieuniknionego. Kiedy zmarł faraon, nie był już uważany za wcielenie Horusa. Stał się natomiast ucieleśnieniem Ozyrysa, który był zarówno królem podziemi, jak i ojcem Horusa, króla żywego królestwa. Ziemski syn zmarłego faraona przyjął teraz rolę wcielonego Horusa, co pokazuje praktyczne zastosowania takiego systemu; zapewnia schludny sposób na legitymizację kolejnych władców. Nowy król nie był tylko synem starego króla. Był w pewnym sensie reinkarnacją swojego ojca. Faraonowie mogli umrzeć, ale prawdziwa władza królewska nigdy nie wbiła się w kurz. Król Egiptu nie był przede wszystkim jednostką: ani Narmerem, ani Denem, ani Dżerem. Był nosicielem Mocy. Socjologowie nazywają ten układ "sukcesją pozycyjną". Wyjaśnia rosnącą tendencję królów egipskich do przypisywania imion swoich poprzedników; te imiona to nie tylko imiona, ale opisy poszczególnych aspektów nieśmiertelnego królestwa. Ma też trochę więcej sensu w skłonności do poślubiania sióstr (a czasem córek). Kiedy faraon zastępuje ojca, jego matka (żona poprzedniego faraona) jest w pewnym sensie również jego żoną; w końcu stał się (w pewnym sensie) swoim ojcem. Minęło jeszcze kilka stuleci, zanim Edyp napotkał na trudności z tym związane. Dla Egipcjan rodzina była oczywistym miejscem znalezienia żony. Anedżib, czwarty król pierwszej dynastii, dodał do swoich królewskich określeń nowy opisowy tytuł: imię nesu-bit. Chociaż te dwa egipskie słowa mają znaczenie "powyżej" i "poniżej", nesubit nie wyraża panowania faraona nad Górnym i Dolnym Egiptem. Raczej nesu-bit wydaje się odnosić do sfer powyżej i poniżej. Nesu to boska władza rządzenia, powyższa władza królewska, która przechodzi z króla na króla; wędzidło jest śmiertelnym posiadaczem tej mocy, królem poniżej. Anedżib, pierwszy król, który zdobył ten tytuł, miał problemy z trzymaniem się wędzidła; być może pierwszy historyczny przykład nadmiernego protestu. Jego grób jest otoczony przez sześćdziesięciu czterech Egipcjan poświęconych w ofierze, hołd dla jego pozycji jako posiadacza królestwa powyżej. Z drugiej strony jego grób, ziemski pomnik króla poniżej, jest najbardziej zaniedbany w Abydos. Co gorsza, jego imię zostało wyłuskane z różnych pomników, w których zostało pierwotnie wyryte. Człowiekiem, który to rozdrabniał, był Semerkhet, następny faraon. Usunięcie imienia swojego poprzednika było próbą napisania na nowo przeszłości. Jeśli imiona, które nadawali sobie faraonowie, wyrażały ich wieczną władzę nad królestwem w górze, zapisując je w magicznie potężnych znakach hieroglifów, wyrzeźbiono je w tkaninie świata na dole. Zmazać zapisane imię faraona było usunięciem go z ziemskiej pamięci. Próba usunięcia Anedżiba sugeruje, że Semerkhet był w najlepszym razie uzurpatorem, a w najgorszym zabójcą. Wydaje się, że jego przejęcie królestwa poniżej powiodło się; zbudował sobie piękny grobowiec, znacznie większy niż Anedżiba, i wlał w niego tyle świętego kadzidła, że olej wsiąkał w ziemię na trzy stopy i nadal czuć było zapach, gdy grobowiec został wykopany na początku XX wieku. Niektórzy twierdzą, że nesu, królestwo powyżej, było mniej triumfujące. "Podczas jego panowania", pisze Manetho, "było wiele niezwykłych wydarzeń i doszło do ogromnej katastrofy". Tej tajemniczej uwagi nie ignoruje żaden późniejszy komentator. Ale tereny wokół Nilu pokazują, że pod koniec pierwszej dynastii powodzie na Nilu dramatycznie się zmniejszyły. Do czasów drugiej dynastii powódź była średnio o trzy stopy niższa niż sto lat wcześniej. Gdyby zmniejszające się powodzie powoli ściskały egipskich rolników w imadle zmniejszających się plonów, mógłby nastąpić punkt krytyczny niezadowolenia, gdy uzurpator Semerkhet był zajęty niszczeniem pomników Anedżiba w całym Egipcie. Życie Egiptu polegało na regularnym powracaniu powodzi na Nilu, wydarzeniu, którego szczegóły zmieniały się z roku na rok, ale zasadniczo pozostawały takie same. W swojej roli boga słońca Horus niósł ze sobą tę samą kombinację zmian i stabilności: każdy wschód i zachód słońca jest inny, ale każdego ranka słońce pojawia się ponownie na wschodnim horyzoncie. Tytuł nesubit sugeruje, że sam król zaczął reprezentować tę dwoistość niezmiennej wiecznej mocy i jej mutującą, ziemską manifestację. Król, pogrzebany, powrócił jako własny syn, podobny, ale inny. Był jak wieloletnia roślina, która powraca z innym kolorem kwiatu, ale z tym samym korzeniem. To, że Semerkhet wymazuje imię faraona po raz pierwszy, o ile wiemy, że tak się dzieje, musiało być szokującą zniewagą dla tej rodzącej się koncepcji królestwa, trochę jak nagłe odkrycie, że papież, który wydał deklaracje ex cathedra ,że od lat był wybierany przez chytrość Kolegium Kardynalskiego. Jeśli wówczas zaczęał spadać powódź Nilu, bez widocznego końca cofających się wód, jedną z tych niezmiennych prawd, które król miał uosabiać, była również ta ,że nagle się zmienia. Co będzie dalej; czy słońce nie wzejdzie? Panowanie Semercheta zakończyło się wstrząsem w domu królewskim na tyle ekstremalnym, że Manetho rozpoczął "drugą dynastię". Najbardziej złowieszczym ze wszystkich - dla faraonów, jeśli nie dla dworzan - są pochówki ofiarne. Jest mało prawdopodobne, aby egipscy królowie nagle zaczęli szanować ludzkie życie, jak sugerują niektórzy historycy ("Marnotrawna praktyka składania ofiar z ludzi zakończyła się wraz z pierwszą dynastią"). Bardziej prawdopodobne, że wiarygodność roszczenia do niekwestionowanej mocy Horusa spadła. Król z drugiej dynastii nie mógł już zmuszać do składania ofiar z ludzi, być może dlatego, że nie mógł już zagwarantować, że on i tylko on będzie zajmował stanowisko nesubita. Nie mógł już obiecać, że ma niewątpliwe prawo do eskortowania tych dusz poza horyzont w królewskiej procesji. W tej drugiej dynastii, która, jak się powszechnie uważa, rozpoczęła się około roku 2890, panowała nieokreślona liczba królów. Po suszy (dowód niepewnej kontroli króla nad życiem i śmiercią) wybuchła wojna domowa, która szalała przez lata. Wojna osiągnęła apogeum za panowania przedostatniego króla Sekemiba, kiedy inskrypcja mówi, że armia południowa walczyła z "wrogiem północnym w mieście Necheb". Necheb, starożytne miasto bogini-sępów, było wschodnią częścią Hierakonpolis. Leżało ponad sto mil na południe od Abydos, daleko w Górnym Egipcie. To, że bunt północny, dolnoegipski dotarł tak daleko, sugeruje, że podczas drugiej dynastii południowe, górnoegipskie panowanie nad imperium zostało prawie złamane. Chociaż sam Sekemib był południowcem, inskrypcje, które noszą jego imię, sugerują, że mógł on być oszustem: sympatykiem północy, być może nawet pochodzenia północnego. Zamiast pisać swoje tytuły ze znakiem boga Horusa obok nich, pisał je obok znaku boga Seta. Set, brat i morderca Ozyrysa (oraz wróg syna Ozyrysa Horusa), zawsze był bardziej popularny na północy. W późniejszych latach był przedstawiany z rudymi włosami i czerwonym płaszczem, odzwierciedlającym kolor Czerwonego Królestwa, Dolnego Egiptu. Był bogiem wiatru i burzy; zwiastun chmur i burz piaskowych, jedyne moce wystarczająco silne, by zakryć słońce i sprowadzić je na horyzont przed czasem. Nienawiść Seta do jego brata Ozyrysa i syna jego brata Horusa była czymś więcej niż zwykłą zazdrością. W końcu Set był krewnym króla bogów. On również czuł, że ma prawo rządzić Egiptem. Stare opowieści zapewniały Egipcjan, że nawet po morderstwie Set i Horus pokłócili się o swoje rywalizujące twierdzenia, że są najsilniejszymi, najbardziej męskimi i najbardziej zasługującymi na panowanie nad ziemią. W pewnym momencie ich argumenty przeradzają się w walkę zapaśniczą. Setowi udaje się wyrwać lewe oko Horusa, ale Horus pokonuje swojego wuja; wyrywa jądra Seta. Trudno wyobrazić sobie mniej jednoznaczną rozdzielczość. Obaj, zarówno krewni, jak i wrogowie, walczą o prawo do przekazania sukcesji. Horus pozbawia wuja możliwości robienia tego i ostatecznie dziedziczy tron. Ale zazdrość Seta doprowadziła go już do popełnienia najstarszej zbrodni na świecie, morderstwa brata. Nienawiść między Setem a Horusem jest odzwierciedleniem wrogości między północą a południem, między dwoma narodami tej samej krwi. Wierność Sekemiba wobec Seta, a nie Horusa, pokazuje, że spór o to, kto powinien kontrolować Egipt, był żywy i miał się dobrze. A kiedy umarł, na tron wstąpił czciciel horusów imieniem Chasechem i podniósł miecz. Zebrał armię południową i po zaciekłych walkach pokonał północnego wroga. Dwa siedzące posągi tego triumfującego króla, oba znalezione w Nekhen (zachodnia część Hierakonpolis), pokazują go noszącego tylko Białą Koronę Górnego Egiptu; wokół podstawy jego tronu, połamane ciała mieszkańców północy leżą w pokonanych stosach. Egipt przeżył swoją pierwszą wojnę domową. Pod rządami Chasechema, króla, który zasługuje na lepsze poznanie, wszedł w III dynastię, czas pokoju i dobrobytu, podczas którego budowniczowie piramid w Egipcie mogli rozwijać swoją sztukę. Trzecia dynastia zawdzięczała swoje bogactwo wysiłkom Chasechema w odbudowie egipskich szlaków handlowych. Zbrojne wyprawy z Delty zostały porzucone, ale podczas inskrypcji panowania Chasechema w nadmorskim mieście Byblos, które zajmowało się ogromnym handlem kłodami cedrowymi wyciętymi z pobliskich zboczy górskich, zaczęły odnotowywać przybycie egipskich statków handlowych. Zawdzięczał swoje istnienie politycznemu małżeństwu Chasechema; wziął za żonę księżniczkę z Dolnego Egiptu, Nemathap, której imię i tożsamość przetrwały, ponieważ później otrzymała boski honor jako wielka matriarcha założycielka Trzeciej Dynastii. Swój spokój zawdzięczał nie tylko generałowi Chasechema, ale także jego przenikliwości w radzeniu sobie z problemem Seta. Po zakończeniu wojny Chasechem zmienił imię. Ale zamiast przyjąć północną nazwę, która uhonorowałaby Seta, lub ubiegać się o inny tytuł, który wychwalałby południowy Horus, wybrał drogę pośrednią. Stał się znany jako Chasechemui, "Pojawiają się dwaj potężni" - imię, które zostało napisane zarówno z sokołem Horusa, jak i zwierzęciem Seta nad nim. Tymczasowo oba mocarstwa zostały pogodzone. Pojednanie znajduje odzwierciedlenie również w starożytnych mitach. Po bitwie między Horusem a Setem, Horus odzyskuje od Seta swoje brakujące oko i oddaje je swojemu ojcu, który teraz jest Panem Umarłych, jako hołd. Ale Set również powrócił; ratuje swoje jądra. Konflikt między dwoma mocarstwami, choć zrównoważony, nie zniknął. Horusowi udaje się utrzymać władzę nad Egiptem, ale Set, któremu przywrócono (teoretycznie, przynajmniej) dziedziczenie, nadal planuje wrogie przejęcie władzy. W całej serii opowieści sprzed kilku wieków Horus i Set toczą niekończącą się bitwę sprytu, która obejmuje między innymi spermę Horusa i kawałek sałaty. Żarty, które prawie zawsze dotyczą czyichś genitaliów, kryją w sobie realne i aktualne zagrożenie. Siła Seta nie maleje. Nigdy nie odchodzi. Zawsze tam jest, unosi się w powietrzu, grożąc, że zakłóci uporządkowane przekazywanie nazwy nesubitowej, wysuwając własne twierdzenia. W późniejszych wersjach opowieści Ozyrysa Set nie tylko topi swojego brata; ćwiartuje go i rozrzuca kawałki po całym Egipcie, próbując wymazać jego imię. Tysiąc lat później Set stał się egipskim Lucyferem, czerwonookim księciem ciemności, Loki, który grozi spaleniem całego panteonu. Chasechemui, król, który zjednoczył północ i południe, ma ogromny grobowiec w Abydos, bogaty w złoto, miedź i marmur. Ale żadnych ofiar z ludzi. Żaden dworzanin nie poszedł za nim na śmierć. Walka o tron pokazała, że faraon nie jest bogiem; inni mogli rościć sobie prawo do jego władzy.

Zaledwie sto lat po jego śmierci - w tym samym czasie, gdy królowie Egiptu walczyli o ustanowienie własnego boskiego autorytetu - sumeryjski król Gilgamesz stał się legendarnym bohaterem. Zabił Olbrzymią Wielką, pozbył się Byka Niebios, odrzucił romantyczne zaloty bogini Inanny i udał się do ogrodu bogów, gdzie zapach jego śmiertelności zaskoczył samego boga słońca. Z powodu eposu o Gilgameszu (najstarszej opowieści epickiej, jaką znamy), osobowość historycznego Gilgamesza wciąż do nas dociera, pięć tysięcy lat po jego śmierci. Relacja literackiego i historycznego Gilgamesza jest podobna do relacji między szekspirowskim Makbetem a maormorem Macbedą, który w 1056 r. zapłacił życiem za zamordowanie swego króla i krewnego. Prawdziwe życie jest rodzajem trampoliny dla ogromnej, ponadnaturalnej opowieści; rdzeń samego człowieka przetrwał, powiększony, zniekształcony, ale zasadniczo prawdziwy. Znacznie prościej jest wyodrębnić historyczne echa w Makbecie. Po pierwsze, szczegóły prawdziwego życia Maormora Macbedy opisują inne źródła. Jednak poza eposem życie Gilgamesza jest opisane tylko przez kilka inskrypcji, sumeryjską listę królów i jeden lub dwa wiersze. Cytowana w poprzedniej części historia bezowocnej misji pokojowej Aggi do Gilgamesza jest jednym z takich wierszy; jest napisana w języku sumeryjskim i prawdopodobnie była przekazywana ustnie przez kilka dziesięcioleci (lub stuleci), zanim została zapisana na glinianych tabliczkach. Kopie, które otrzymaliśmy, pochodzą z około 2100 r. p.n.e., kiedy król Ur wyznaczył skrybę do spisania opowieści o Gilgameszu. Ten król, dżentelmen imieniem Szulgi, chciał prowadzić zapiski z życia wielkiego króla, ponieważ uznał Gilgamesza za swojego przodka (co prawdopodobnie oznacza, że Szulgi był uzurpatorem i nie miał żadnego związku z Gilgameszem). Wiersze te datują się na uderzającą odległość życia Gilgamesza, więc możemy (ostrożnie) teoretyzować, że rzeczywiście przekazują niektóre fakty dotyczące historycznych działań króla. Epika też to robi, ale uporządkowanie ich to znacznie bardziej skomplikowana sprawa. Przejrzyj egzemplarz eposu o Gilgameszu w lokalnej księgarni, a zobaczysz, że epos składa się z sześciu powiązanych ze sobą opowieści, takich jak powiązane opowiadania, które razem składają się na powieść. Najpierw pojawia się "Opowieść o Enkidu", w której Gilgamesz zaprzyjaźnia się z potworem wysłanym przez bogów, by go oswoić; po drugie, "Podróż do Cedrowego Lasu", w której pokonuje Humbabę; po trzecie, "Byk Niebios", w którym Gilgamesz irytuje boginię Inannę, a Enkidu cierpi z tego powodu; po czwarte, "Podróż Gilgamesza", gdzie dociera do krainy nieśmiertelnego Utnapisztima, sumeryjskiej postaci Noego, który mieszka tu od czasu, gdy przeżył Wielki Potop; piąty, "Historia potopu", opowiedziana Gilgameszowi przez Utnapisztima; i szósty, "Wyprawa Gilgamesza", w którym Gilgamesz bezowocnie próbuje znaleźć życie wieczne - lub przynajmniej przywróconą młodość - i zawodzi. Krótkie postscriptum opłakuje śmierć Gilgamesza. Ta zgrabna, sześciorozdziałowa wersja przygód Gilgamesza jest więcej niż trochę zwodnicza. Epika była wielokrotnie kopiowana na gliniane tabliczki, które, podobnie jak gliniane tabliczki, rozpadały się na kawałki. Kawałki , rozrzucone po całym starożytnym Bliskim Wschodzie, są napisane w wielu językach, od sumeryjskiego po asyryjski, i powstały między 2100 a 612 rokiem p.n.e. Najstarsze sumeryjskie kopie, pochodzące z czasów skryby Szulgiego, zawierają tylko dwie pierwsze opowieści i kończący lament. Nie wiadomo, czy pozostałe cztery historie były częścią cyklu na początku i potem zostały utracone, czy też zostały dodane później. Na glinianych tabliczkach zaczynają pojawiać się fragmenty trzeciej i czwartej opowieści, "Byk niebios" i "Podróż Gilgamesza", wraz z dwiema pierwszymi, które zostały przetłumaczone między 1800 a 1500 rokiem p.n.e. na akadyjski (język następujący po sumeryjskim, używany przez ludzi, którzy zajmowali równinę rzeczną, gdy sumeryjskie miasta podupadały). Około roku 1000 r. p.n.e. fragmenty wszystkich czterech opowieści pojawiają się wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego i rozrzucone po Azji Mniejszej. Opowieść o potopie, która istniała w wielu różnych wersjach na długo przed rokiem 2000 p.n.e., została prawdopodobnie włączona do historii Gilgamesza jako piąta opowieść, co najmniej tysiąc lat po śmierci Gilgamesza; jest wyraźnie niezależny od reszty eposu. ("Usiądź i pozwól, że opowiem ci historię" - rozkazuje Gilgameszowi Utnapisztim i zaczyna opowiadać, jakby miał niewiele okazji, by to opowiedzieć, odkąd zszedł z łodzi). A wszystko, co możemy powiedzieć o historii "Poszukiwań Gilgamesza", w której odnajduje i traci Roślinę Młodości, to to, że została ona przyłączona do reszty eposu w 626 r. p.n.e. Jest to data najstarszego zachowanego egzemplarza całej sześciopiętrowej Epiki. Pochodzi z biblioteki Aszurbanipala, króla asyryjskiego z duszą bibliotekarza. Aszurbanipal został królem w 668 r p.n.e. W ciągu trzydziestu kilku lat swojego panowania zniszczył Babilon, zabił własnego brata (który został królem Babilonu) i był zirytowany hebrajskim prorokiem o imieniu Jonasz, który nalegał, by krzyczeć, że Niniwa, stolica Aszurbanipala , była skazany. Zanim zmarł w 626 r. p.n.e., Aszurbanipal zebrał również dwadzieścia dwa tysiące glinianych tabliczek w pierwszej na świecie prawdziwej bibliotece. Dwanaście z tych tablic zawiera epos o Gilgameszu w mniej więcej obecnej formie. Tylko dwie pierwsze opowieści można więc z całą pewnością umieścić w uderzającej odległości życia Gilgamesza. Kłopoty, jakie ogromna energia Gilgamesza sprowadza na jego poddanych, jego podróż na północ do lasu cedrowego i jego lament pogrzebowy: można je traktować jako odzwierciedlenie, jakkolwiek zniekształcone, prawdy historycznej. Co więcej, służą jako niewątpliwe centrum pierwszej na świecie epopei, w której śmierć przychodzi zarówno jako dewastacja, jak i wyzwolenie.

W PIERWSZEJ OPOWIEŚCI, "Opowieść o Enkidu", król Uruk miota się w butach nad swoim ludem, dopóki nie zaczną mamrotać:

Gilgamesz wydaje wezwanie wojenne dla własnej rozrywki,
Jego arogancja nie ma granic,
ani w dzień, ani w nocy:
zabiera synów od ojca,
chociaż król powinien być pasterzem swego ludu.

Królestwo nadane Sumerowi przez bogów, silny autorytet, który pomógł przetrwać miastom, przekształciło się w tyranię. Mieszkańcy Uruk apelują do bogów o wybawienie. W odpowiedzi bogowie tworzą z gliny istotę o imieniu Enkidu i umieszczają ją na pustkowiach Sumeru. Enkidu nic nie wie o ziemi uprawnej,
nic o cywilizowanych ludziach, ich sposobach życia,
nic z miast otoczonych murami, które stały się centrum kultury Sumeru.
Wygląda jak silny i boski człowiek, ale zachowuje się jak bestia, wędrująca po równinach, jedząca trawę i żyjąca ze zwierzętami; w rzeczywistości jest karykaturą nomadów, którzy zawsze byli w konflikcie z mieszkańcami miasta. Kiedy Gilgamesz dowiaduje się o tym przybyszu, wysyła nierządnicę w dzicz, aby go uwieść i w ten sposób go oswoić. ("Zrobiła się naga", mówi nam wiersz.) Zwyciężając tą dość prostą strategią Enkidu spędza sześć dni i siedem nocy w cielesnej satysfakcji. Kiedy w końcu wstaje i próbuje wrócić do życia ze zwierzętami, one uciekają od niego; stał się człowiekiem.

Enkidu został zmniejszony,
osłabł, a dzikie stworzenia uciekły przed nim;
ale też został poszerzony,
bo teraz przyszła do niego mądrość,
teraz miał umysł człowieka.

Teraz, gdy ma umysł mężczyzny, Enkidu musi udać się do miasta, właściwego dla niego miejsca do życia. Nierządnica proponuje, że zabierze go do "mocnych murów Uruk, gdzie Gilgamesz panuje nad swoim ludem jak dziki byk". Kiedy przybywają do Uruk, Gilgamesz jest w trakcie zakłócania ślubu swoimi roszczeniami o droit du seigneur, które od lat ćwiczy na rozrzutną skalę: "Król Uruk zażądał, aby był pierwszy z panną młodą", zauważa epos, "jako jego pierworodztwo". Enkidu, oburzony nadużyciem władzy, blokuje mu drogę do sypialni panny młodej. Dwaj zmagają się; jest to zacięta rywalizacja, bliższa niż kiedykolwiek znał Gilgamesz. I chociaż król wygrywa, jest tak pod wrażeniem siły Enkidu, że oboje przysięgają sobie więź przyjaźni. To oswaja tyrański impuls Gilgamesza. Mieszkańcy Uruk biorą głęboki oddech, gdy na ich ulicach zapada pokój. Wrestling match to oczywiście coś więcej niż tylko walka wrestlingowa. W całej tej historii wpleciona jest dwuznaczność sumeryjska dotycząca królestwa. Królestwo było darem bogów dla przetrwania człowieka; królowie mieli wymierzyć sprawiedliwość, powstrzymać silnych od wpędzania słabych w ubóstwo i głód. Najwyraźniej król, który musiał egzekwować sprawiedliwość, musiał być wystarczająco silny, aby wykonać swoją wolę.

Kto może iść do nieba?
Tylko bogowie mieszkają na zawsze.
Mężczyźni liczą swoje dni.
Ale nawet jeśli upadnę, zdobędę sławę,
Sława będzie trwać wiecznie.

Ale możliwość, że polegnie w bitwie, rośnie w jego umyśle. W drodze do walki z Humbabą, Olbrzymią Wielką, śni trzy razy, za każdym razem budząc się, by krzyczeć: "Bóg minął; moje ciało drży!" Trzeci sen jest najbardziej niepokojący:

Światło dnia zostało wyciszone, ciemność wezbrała,
Uderzył piorun, wybuchł pożar,
Spadła śmierć.

Jest wystarczająco przestraszony, by zawrócić, ale Enkidu przekonuje go, by kontynuował. Następnie, w przeddzień bitwy z Humbabą, Gilgamesz zasypia tak głęboko, że Enkidu ledwo budzi go na czas do walki. Mimo wróżb, śmierć jest odwrócona. Pod koniec opowieści Uruk jest bezpieczny, a Olbrzymia Wielka nie żyje. Ale przyznanie Gilgamesza, że jego dni są policzone, a lęki, które wyrastają z jego śmiertelności, stają się rdzeniem, wokół którego kształtuje się reszta eposu. Za każdym razem, gdy reszta opowieści została złożona w historię, każda z nich pokazuje rosnące zaabsorbowanie zejściem w śmierć, rosnącą determinację, by tego uniknąć. Gilgamesz wyrusza do ogrodu bogów w nadziei, że uda mu się jakoś sprowadzić aby Enkidu zmartwychwstał; w poszukiwaniu przyczyn nieśmiertelności słyszy opowieść o potopie; udaje mu się znaleźć Roślinę Młodości, która opóźni, jeśli nie zniszczy śmierć, ale potem pozwala ukraść ją wężowi wodnemu. W swojej walce o uniknięcie śmierci knuje, podróżuje, błaga, szuka; ale nigdy mu się to nie udaje. Okazuje się, że to bardzo dobra rzecz, jeśli chodzi o zainteresowanie Sumerów. Lament pogrzebowy, który zamyka epos, jest częścią historii od najwcześniejszych dni. Nie jest zawarty w kopii Ashurbanipala; najwyraźniej Asyryjczycy uznali jego ostateczność za zbyt drażniącą, zbyt niepodobną do wcześniejszych poszukiwań nieśmiertelności. Ale lament łączy sumeryjskie obawy o królewskość w jeden zestaw linii, zbliżając się do nich bardziej bezpośrednio niż gdziekolwiek indziej.

Otrzymałeś królestwo,
życie wieczne nie było twoim przeznaczeniem.
Miałeś moc wiązania i rozwiązywania,
zwierzchnictwo nad ludźmi,
zwycięstwo w bitwie.
Ale nie nadużywaj tej mocy.
Postępuj sprawiedliwie ze swoimi sługami w pałacu.
Król się położył,
Wszedł na górę;
nie powróci.
Nieprzyjaciel, który nie ma ani ręki, ani stopy,
który nie pije wody i nie je mięsa,
wróg leży na nim ciężko.
W Sumerze Gilgamesz był uważany za boga zaskakująco bliskiego jego rzeczywistemu życiu. Ale jego boskość, najwyraźniej zasłużona ogromnymi wysiłkami na rzecz swojego miasta (w końcu zadaniem króla i boga była ochrona miast, uczynienie ich wielkimi) wciąż jest ograniczona przez śmierć. Podobnie jak Baldar w znacznie późniejszej mitologii nordyckiej, Gilgamesz jest boski, ale nie jest to w jakiś sposób równoznaczne z nieśmiertelnością. Prawdę mówiąc, ogromna energia Gilgamesza sprawia, że śmierć jest równie bardziej żywotna. Nawet gdyby pozostał zły, jego moc w końcu by się skończyła. Umiera nawet najsilniejszy król Sumeru. Wróg bez rąk i nóg ogranicza tę przerażającą moc, która może działać na korzyść lub przeciw jego ludowi. W pierwszej na świecie epickiej opowieści, podobnie jak w samym Sumerze, król Gilgamesz pokonał, przeczekał lub przekonał retoryką każdego przeciwnika z wyjątkiem ostatniego.

W EGIPCIE faraonowie trzeciej dynastii rozpoczęli własną wersję epickiej misji pokonania śmierci. We względnym spokoju wczesnej trzeciej dynastii, faraon Dżeser odbył własne wyprawy do kopalni miedzi i turkusu na Synaju. Egipska biurokracja zaczęła nabierać kształtu; Egipt został podzielony na prowincje, nad którymi czuwał gubernator, który podlegał rodzinie królewskiej. Dżeser sam budował imperium, przesuwając południową granicę Egiptu aż do pierwszej katarakty. Według późniejszej tradycji, zapisanej w inskrypcji w Asuanie, poświęcił część tej nowo podbitej ziemi miejscowemu bóstwu Chnumowi, w wdzięczności za zakończenie siedmioletniego głodu. "Siedem" może po prostu być tradycyjnym wyrażeniem "zbyt długiego" tak czy inaczej, co znacznie potwierdza teorię, że zmniejszenie powodzi Nilu powodowało trudności w roszczeniu faraona do boskiej mocy. Do czasów Dżesera rola faraona jako zabezpieczenia przed zmianami przekształciła się w rytuał. Płaskorzeźba przedstawia Dżesera biorącego udział w jubileuszowym święcie heb-sed, podczas którego król odbył uroczysty bieg po torze wyścigowym. Oczekiwano, że wygra ten fizyczny konkurs, co sugeruje, że jego siła była w jakiś sposób powiązana z dobrem jego kraju. Zwycięstwo na trasie heb-sed potwierdziło moc faraona do ochrony Egiptu i zapewnienia stałego, regularnego podnoszenia się i opadania wód. Fakt, że Egipcjanie w ogóle czuli potrzebę święta odnowy, sugeruje pewną obawę, że władza faraona może osłabnąć, jeśli nie zostanie wzmocniona rytualnie. Faraonowi niewątpliwie nadal przypisywano rodzaj boskości, ale walki dwóch pierwszych dynastii sprawiły, że jego ludzka strona była bardzo oczywista. Kiedy pomysł zaczyna tracić część swojej pierwotnej siły zatrzymującej serce, zostaje otoczony rytuałem i strukturą, wspierającą afirmacją, która nie była wcześniej potrzebna. W tym przypadku charyzmatyczne przywództwo ustąpiło miejsca maszynerii rządów i sukcesji. Naturalne pokazy siły zostały uświęcone podczas festiwali; śmiertelna strona faraona została wymazana z pola widzenia przez wykonywanie woli narodowej. Kiedy Dżeser w końcu umarł, nie został pochowany na tradycyjnym cmentarzu w Abydos. Zbudował już swój własny grobowiec na północy, w Sakkarze. Porzucił także tradycyjną cegłę mułową z grobowców drugiej dynastii. Jego grób byłby z kamienia i przetrwałby wiecznie, ponieważ nie był miejscem, z którego wyrusza jego duchowa podróż do tamtego świata. Było to miejsce, w którym nadal mieszkał faraon. Wokół grobowca Dżesera leżało całe miasto dla jego ducha. Na południu zbudowano pole hebsed , aby król mógł kontynuować swój odmładzający wyścig. Wokół kompleksu grobowego budynki odtworzono w kamieniu materiały tradycyjnych egipskich domów: kamienne ściany, wyrzeźbione tak, aby wyglądały jak maty z trzciny; kamienne kolumny uformowane w wiązki trzciny; nawet drewniany płot z częściowo otwartą bramą, wykuty z kamienia. Trzciny i drewno nie rozpadły się; pozostaną na ziemi na zawsze. Podobnie duch faraona. W małej komnacie zwanej serdabem siedział naturalnej wielkości posąg Dżesera, zwrócony twarzą na wschód, owinięty białym płaszczem z wapienia. Ściana serdabu miała dwa wywiercone otwory na oczy, aby posąg mógł patrzeć na wschodzące słońce. Pod otworami na oczy znajdował się ołtarz, na którym kapłani ofiarowywali jedzenie; Dżeser mógł duchowo ucztować na aromatach. Daleki od podróżowania do królestwa Ozyrysa (z lub bez złożonych w ofierze dworzan), faraon był nadal bardzo obecny: używał budynków, spożywał ofiary, odmładzał się i Egipt, na heb-sed. Nie było już potrzeby poświęcania sług dla jego wygody. Żywi mogliby się nim opiekować w jego mieście umarłych.

W CENTRUM miasta zmarłych, zbudowanej nad samym grobowcem, stała pierwsza piramida egipska: Piramida Schodkowa. Sześć poziomów kamiennych bloków wznosiło się stopniowo na wysokość około dwustu stóp. Pod nim szyby sięgały do grobowców rodziny królewskiej, wykopanych pod najniższą warstwą. Najwyraźniej wezyr Dżesera, Imhotep, wymyślił, zaprojektował i wyreżyserował budowę tej dziwnej konstrukcji. Manetho mówi nam, że Imhotep był pierwszym człowiekiem w historii, który zaprojektował budynek z ciosanego kamienia. Nie wiemy dokładnie, co zainspirowało Imhotepa do wymyślenia tego nowego rodzaju grobowca, chociaż archeolodzy sugerują, że kształt piramidy schodkowej jest po prostu przedłużeniem wczesnoegipskiej formy. Groby w Abydos były przykryte kamiennymi ścianami i kwadratowymi pokrywami lub budynkami, zwanymi mastabami. Piramida schodkowa jest w istocie ogromną mastabą z pięcioma mniejszymi mastabami ułożonymi na niej. Być może Imhotep zaprojektował ogromny grobowiec mastaby dla centrum kompleksu Dżesera, a następnie zaczął układać na nim inne mastaby. Ale nie ma przekonującego powodu, aby układać mastaby. Bardziej prawdopodobne jest, że Imhotep zapożyczył kształt piramidy schodkowej od Sumerów, którzy do oddawania czci używali świątyń schodkowych zwanych zigguratami. Biorąc pod uwagę rozległość szlaków handlowych w starożytnym świecie, Egipcjanie niewątpliwie widzieli te świątynie wznoszące się na sumeryjskim niebie. Funkcja samych sumeryjskich zigguratów nie jest do końca jasna. Być może zostały zaprojektowane domyślnie. W najświętszych miejscach Sumeru, takich jak starożytne miasto Eridu, zaniedbane świątynie zostały zburzone i ceremonialnie zapieczętowane warstwą ubitej ziemi i gliny. Na szczycie zbudowano wówczas nową świątynię. Zrobione wystarczająco dużo razy, dało to serię podobnych do stopni platform, każda warstwa otoczona murem oporowym, aby utrzymać ziemię na miejscu. Możliwe, że w ciągu kilku stuleci konstrukcja stopniowa stała się akceptowaną formą samą w sobie: uświęconą wiekiem i użyteczną, ponieważ szczyt zigguratu, gdzie sumeryjscy kapłani odprawiali niejasne rytuały, był blisko do nieba. Wierzchołki zigguratów mogły być cokołami bogów, miejscami na ziemi, gdzie mogli postawić swoje stopy. Nie jesteśmy do końca pewni, co duch Dżesera miał zrobić z piramidą schodkową, ale innowacja Imhotepa przyniosła mu cały szereg zaszczytów. Posąg Imhotepa z czasów panowania Dżesera wymienia jego tytuły na jego podstawie; jest skarbnikiem króla Dolnego Egiptu, pierwszym po królu Górnego Egiptu, administratorem pałacu i arcykapłanem Heliopolis, sługą boga słońca. Po śmierci został również uhonorowany jako największy kapłan i mędrzec Egiptu. Niedługo potem został deifikowany jako bóg medycyny, kolejna dziedzina wysiłków stworzona przez ludzi w celu odwrócenia śmierci. Piramida schodkowa, pierwsza z wielkich piramid egipskich, ukazuje coś więcej niż próbę przedefiniowania śmierci jako braku ciała i obecności ducha. Pokazuje początek nowego królestwa Egiptu, pokojowego i zjednoczonego z uporządkowaną biurokracją. Dżeser panował zaledwie dziewiętnaście lat, co było stosunkowo krótkim okresem czasu jak na tak ogromny projekt budowlany z kamienia. W ciągu tych dziewiętnastu lat kamień trzeba było wydobywać miedzianymi narzędziami i sprowadzać z dużej odległości; według Herodota kamień na piramidy wydobywano z pasma górskiego na wschód od Egiptu i na zachód od Morza Czerwonego. Sama piramida musiała zostać zbudowana przez zorganizowaną siłę roboczą silnych mężczyzn, których można było oszczędzić od rolnictwa i walki. Budowa piramid wymagała dobrobytu, pokoju i pieniędzy z podatków; Tytuł Imhotepa "wezyra" lub "kanclerza" sugeruje, że nadzorowanie poboru podatków było częścią jego pracy. Po raz pierwszy Egipt miał formalny urząd skarbowy. Tylko silne i zamożne państwo mogło skierować robotników do kamieniołomów i pozwolić sobie na ich nakarmienie i ubranie. Egipt osiągnął nowy poziom dobrobytu i organizacji. Z tego powodu początek epoki piramid oznacza również początek nowej ery w historii Egiptu: "Starego Królestwa Egiptu". W pierwszych dwóch dynastiach Starego Państwa przetrwało dziewięć prób budowy piramid, niektóre bardziej udane niż inne, ale wszystkie wykazujące takie samo opanowanie ludzi i zasobów. Po Dżeserze, następny faraon, Sekhemkhet próbował tego samego wyczynu. Niewiele o tym wiemy. o Sekhemchecie z wyjątkiem tego, że najwyraźniej cierpiał z powodu niepewności; w klasycznym pokazie moje-jest-większe, piramida Sechemcheta miała wznieść się o siedem stopni, a nie sześć, jak wcześniejsz Dżesera. Ale piramida Sechemcheta nigdy nie została ukończona. Zmarł w szóstym roku swojego panowania, a budowa Niedokończonej Piramidy zatrzymała się na pierwszej warstwie. Czwarty król III dynastii, Chaba, również zbudował piramidę. Piramida Warstwowa Khaby została zbudowana nie w Sakkarze, ale kilka mil dalej na północ, prawdopodobnie w Niższym Królestwie, chociaż wydaje się, że w tym miejscu napięcia między północą a południem osłabły. Ta również (najprawdopodobniej) miała siedem stopni, przenosząc je na wyższe miejsce niż Dżesera. Zasięg Khaby przekroczył jego zasięg; ta piramida również pozostała niedokończona. Ostatnia piramida III dynastii, Piramida Meydum, był również niedokończona; została zbudowana przez ostatniego króla III dynastii, Huni, i miałaby osiem stopni. W przeciwieństwie do dwóch, które pojawiły się wcześniej, ta piramida została ukończona przez pierwszego króla następnej dynastii. Z naszej perspektywy, Czwarta Dynastia różni się od Trzeciej, głównie dlatego, że królowie Czwartej Dynastii w końcu poradzili sobie z piramidą. Snefru zaczął z hukiem. Najpierw dokończył piramidę Meydum i wprowadził kilka innowacji. Po pierwsze, komora grobowa piramidy Meydum znajdowała się w samej piramidzie, a nie w ziemi poniżej lub w pobliżu, jak miało to miejsce w przypadku poprzedzających ją piramid schodkowych, warstwowych i niedokończonych. Dał także piramidzie Meydum groblę - szeroką ścieżkę prowadzącą z piramidy do "świątyni grobowej", świętego budynku na wschodzie, zwróconego w stronę wschodzącego słońca, gdzie można było składać ofiary. Nieco później obie te innowacje stały się standardem. Najbardziej interesująca ze wszystkich jest próba Snefru, aby pokryć piramidę Meydum pewnego rodzaju obudową. Wszystkie pierwsze cztery piramidy były piramidami schodkowymi, z bokami przypominającymi schody z zigguratów. Ale hałdy gruzu wokół piramidy Meydum pokazują, że robotnicy starali się pokryć stopnie gładką warstwą kamieni licowych. Gdyby to zadziałało, Piramida Meydum byłaby pierwszą ze znanych nam piramid o gładkich bokach. Jednak architekt Snofru (który później nie został deifikowany) nie miał umiejętności Imhotepa. Piramida runęła. Pozostały rdzeń Piramidy Meydum wciąż wystaje jak na wpół zjedzony tort weselny, otoczony stosami zawalonych kamieni. Nikt nigdy nie został pochowany w nieudanej piramidzie. Mała, pozbawiona okien świątynia na końcu grobli też nie wydawała się nikomu spektakularnym osiągnięciem. Kilka wieków później jakiś Egipcjanin wędrujący obok szarego małego pudełka nabazgrał na nim "Piękna świątynia króla Snofru", pierwszy przykład sarkastycznego graffiti w historii. Snefru nie poddawał się. Niewiele wiemy o tym pierwszym faraonie z IV dynastii, poza zapisami o standardowych obecnie wyprawach do kopalni Synaju i do portów handlowych Libanu. (W Papirusie Westcar jest też przypadkowa historia o dniu, w którym znudzony Snofru kazał dwudziestu najpiękniejszych dziewczyn ze swojego haremu, aby wiosłowały z nim po pałacowym jeziorze, ubranym tylko w sieci rybackie). Odwrócił się od nieudanego eksperymentu Meydum i rozpoczął nową piramidę, tym razem w nowym miejscu: Dahshur, nieco na południe od Sakkary. Od początku ta piramida była inna. Od początku został zaprojektowany jako skośny, z gładką okładziną z wapienia, która sprawiała, że błyszczała w słońcu. Wiele spekulacji koncentrowało się wokół piramid, ale jedną z bardziej fascynujących nierozwiązanych zagadek jest to, dlaczego Snofru, któremu nie przyznano wystarczającej zasługi za wynalezienie nowej formy architektonicznej, wymyślił innowację polegającą na tym, aby piramidy były gładkie, a nie schodkowe. Czy miało to jakieś znaczenie religijne? Czy symbolizowała nowy sposób myślenia o piramidach - jako znacznikach na krajobrazie, a nie centrach kompleksu dla ducha? Nie mamy pojęcia. Ale nowa piramida o gładkich ścianach Snofru stała się znana jako Wygięta Piramida z niefortunnego powodu, że Snofru wciąż nie był w stanie rozgryźć kątów. Piramida miała mieć gładkie i bardzo strome boki - ale w połowie budowy Snofru i jego szef prac wydawali się zdawać sobie sprawę, że ich pomiary były błędne. Gdyby piramida kontynuowała swój obecny stromy kąt, ciężar kamieni nad stosunkowo wąską podstawą prawdopodobnie by ją zawalił. Zrobili więc szybką zmianę kąta, w wyniku czego piramida okazała się zgarbiona; jedna z jego stron skręca w prawo. Ta piramida została ukończona, ale nigdy nie była używana. Snefru nie zdołał jeszcze zbudować miejsca wiecznego spoczynku ku jego zadowoleniu. Pod koniec swoich rządów rozpoczął prace nad trzecią piramidą. Piramida Północna, która stoi nieco ponad milę na północ od Piramidy Wygiętej, była szersza, szersza i krótsza niż piramidy, które pojawiły się wcześniej. Wygięta Piramida zmieniła swój stromy kąt z 52 stopni na bardziej stopniowy 43 stopnie; Piramida Północna została zaprojektowana od samego początku z bokami nachylonymi pod kątem 43 stopni. W tej ostatniej próbie projekt Snofru był tak dobrze zaplanowany, że nawet teraz, ponad cztery tysiące lat później, na ścianach i stropach komór nie pojawiły się żadne pęknięcia które leżą poniżej dwóch milionów ton masy kamienia. Północna Piramida (nazywana również "Czerwoną Piramidą", ponieważ wapienna okładzina zaczęła się łuszczyć i pozostawić czerwony piaskowiec, który świecił w słońcu) była prawdopodobnie ostatnim miejscem pochówku Snofru. Archeolodzy znaleźli w nim ciało i wysłali je do British Museum w celu identyfikacji; zaginął w drodze i nigdy nie został odnaleziony. Gdziekolwiek znalazło się ciało Snofru, implikacje jego potrójnego projektu budowlanego sugerują, że egipskie wierzenia o wciąż obecnej naturze zmarłego faraona utrwaliły się w rytuał. Snofru był zdeterminowany, aby stworzyć dla siebie miejsce ostatecznego spoczynku, które nie tylko będzie dobrym miejscem dla jego ducha, by chodzić po śmierci, ale także będzie wyróżniało się z dala od miejsc spacerów faraonów, którzy przybyli przed nim. W pewnym sensie śmierć została teraz oswojona. Faraonowie przyjęli dość pocieszające przekonanie, że nadal będą żyć wśród swoich ludzi. Teraz mogliby zwrócić uwagę przewyższając faraona, który był wcześniej. Fakt, że Snofru był w stanie ukończyć jedną piramidę i zbudować dwie kolejne, sugeruje, że Egipt był teraz jeszcze bogatszy, spokojniejszy i bardziej niż kiedykolwiek poddany władzy faraona. Syn Snofru, Chufu, odziedziczył jego władzę i wykorzystał ją w pełni. Kontynuował wyprawy wojskowe, które stały się mniej więcej zwyczajne dla egipskiego króla; wysyłał wyprawy na Synaj; wymieniał na turkus; i zaplanował własną piramidę. Według Herodota Chufu rządził przez pięćdziesiąt lat. Egiptolodzy szacują, że panował mniej więcej o połowę krócej, ale dwadzieścia pięć lat to wystarczająco długo, aby rozpocząć największy projekt budowlany w historii. Jego piramida, Wielka Piramida, została ułożona z pełnym kompleksem, opartym na udoskonalonych projektach Snofru: sama piramida, grobla prowadząca do świątyni w dolinie, świątynia ofiarna na wschodzie i trzy mniejsze piramidy, prawdopodobnie dla królowych Chufu. Piramida, zbudowana w nowym miejscu, na równinie Gizy, osiągnęła szczyt na 481 stóp. Jej nachylenie wynosi 51°52′, jest ostrzejsze niż udana Piramida Północna Snofru, ale nie tak strome jak nieudana Piramida Wygięta; Szef dzieł Chufu skorzystał z przykładu swoich poprzedników. Boki Wielkiej Piramidy są niezwykle równe; każdy ma długość około 755 stóp, a pozostałe w granicach 8 cali. Północny szyb prowadzący do Komnaty Króla został zaprojektowany tak, aby wskazywał na Gwiazdę Polarną. Chociaż niewiele wiemy na pewno o życiu Chufu, różne historie o jego panowaniu dotarły do nas. Jeden mówi nam, że aby zapewnić wodę setkom tysięcy robotników, którzy pracowali przy Wielkiej Piramidzie, Chufu zbudował pierwszą na świecie tamę: Sadd al-Kafara, dwadzieścia mil na południe od Kairu. Jezioro utworzone przez tamę, które miało prawie osiemdziesiąt stóp grubości na dnie, było zatem pierwszym na świecie zbiornikiem publicznym. Inna wzmianka, że budowniczy Wielkiej Piramidy był pogardliwy dla bogów i spędził lata na szyderstwie, aż pokutował i skomponował zbiór świętych ksiąg. A Herodot pisze, że aby zbudować Wielką Piramidę, Chufu "zredukował Egipt do całkowicie okropnego stanu … a także nakazał wszystkim Egipcjanom pracować dla niego." Dodał z naciskiem: "Był bardzo złym człowiekiem". Herodot, który ma wszystkich faraonów w złej kolejności, jest daleki od zaufania w tej kwestii, a Święte Księgi nigdy nie zostały odnalezione; prawdopodobnie nigdy nie istniały. Ale tradycja zła Chufu, która odbija się echem z więcej niż jednego źródła, jest interesująca. Aby zbudować swój pomnik - kamienną konstrukcję z około dwoma i pół milionami bloków kamienia, z których każdy waży średnio dwie i pół tony - Chufu zmobilizował jedną z największych sił roboczych na świecie. Nawet jeśli robotnicy nie zostali sprowadzeni do skrajnego niewolnictwa, zdolność króla do rekrutowania tak ogromnej liczby robotników dobitnie ilustrowała jego zdolność do uciskania swego ludu. Same piramidy są drogowskazami do tej potęgi. Opowieści o okrucieństwie Chufu sugerują, że jego gotowość do sprawowania władzy dla własnych korzyści kosztem jego ludu nie przeszła szczególnie dobrze. Jego ambicja również doprowadziła do bezbożności; był tak zajęty budowaniem, że zamknął świątynie i powiedział ludziom, aby przestali składać ofiary. Jedna szczególnie kwaśna historia opowiedziana przez Herodota mówi nam, że Chufu, któremu kończyły się fundusze i musiał zebrać trochę więcej pieniędzy, zainstalował swoją córkę w pokoju z rozkazami, aby zabawiała wszystkich mężczyzn, którzy mogą chcieć ją odwiedzić i przekazać mu gotówkę ; zrobiła to, ale kazała każdemu mężczyźnie, gdy ją zostawił, aby ułożył dla niej kamień w miejscu pracy. Rezultatem była środkowa Piramida Królowej, która stoi w pobliżu Wielkiej Piramidy i która reprezentowałby jakiś światowy rekord kurtuazji. Do czasów Chufu pierwotne przeznaczenie tej pierwszej nekropolii zbudowanej przez Imhotepa było dobrze niejasne. Wielka Piramida i późniejsze zabytki są najstarszym zachowanym przykładem tego, co nazywamy "architekturą monumentalną" - budynków, które są znacznie bardziej wyszukane pod względem wielkości lub projektu niż wymaga tego praktyczność. Jak powiedział archeolog Bruce Trigger: "Zdolność do wydawania energii, zwłaszcza w postaci pracy innych ludzi, w sposób nieutylitarny, jest najbardziej podstawowym i powszechnie rozumianym symbolem władzy". Im mniej potrzebne i użyteczne są piramidy. były, tym bardziej świadczyły o potędze swoich budowniczych. Dom ducha stał się błyszczącym testamentem władzy. Prawie wszystko, co wiemy o Chufu, koncentruje się wokół jego piramidy. Inne jego osiągnięcia, jakiekolwiek by nie były, przepadły w historii.

WIELKA PIRAMIDA była w centrum większej liczby teorii niż jakakolwiek inna struktura (prawdopodobnie z wyjątkiem Stonehenge) w historii. Teorie piramid wahają się od racjonalnych, ale trudnych do udowodnienia, po całkowicie absurdalne. Wśród nich: układ piramid na równinie Gizy odtwarza na Ziemi konstelację Oriona (być może, ale brakuje zbyt wielu gwiazd, aby było to przekonujące); Wielka Piramida znajduje się w geograficznym środku ziemi (działa to tylko w przypadku rzutowania Mercatora, co raczej nie było powszechną praktyką starożytnych Egipcjan); Egipcjanie używali cewki energetycznej zwanej "cewką Kaduceusza", która łączyła się z "planetarną siecią energetyczną" i pozwalała im lewitować bloki na miejsce. Co ciekawe, choć anachronicznie, "głównym panelem kontrolnym sieci jest Arka Przymierza". Sugerowano również, że Wielka Piramida została zbudowana przez mieszkańców Atlantydy, którzy wypłynęli z mitycznego kontynentu w mitycznych łodziach, aby zbudować piramidy bez konkretnego powodu i porzucić je. Inni teoretycy twierdzą, że obliczenia matematyczne pokazują, że Wielka Piramida jest "modelem półkuli w skali" i że ktokolwiek ją zbudował, "znał dokładny obwód planety i długość roku z dokładnością do kilku miejsc po przecinku". Dziadkiem dziwnych teorii piramid był Erich von Däniken, szwajcarski hotelarz, który na początku lat 60. został pisarzem i opublikował książkę pod tytułem Rydwany bogów. Däniken twierdził, że piramidy nie mogły zostać zbudowane przez Egipcjan, ponieważ nie posiadali niezbędnych zdolności technologicznych; a ponadto, że piramidy pojawiły się nagle bez precedensu, co oznaczało, że najprawdopodobniej zostały zbudowane przez kosmitów. Prawdą jest, że Egipcjanie nie byli skłonni do abstrakcyjnej myśli matematycznej. Jednak obserwacja prostych linii podstawy piramidy nie jest tak skomplikowanym zadaniem; wymaga kompetentnych obliczeń, ale nie znajomości wyższych pojęć matematycznych. Zadanie przenoszenia ogromnych bloków jest ogromne, ale to znowu była tylko mechaniczna trudność. Herodot mówi, że bloki zostały wciągnięte na ziemne rampy, co wcale nie jest niemożliwe; eksperymenty wykazały, że stu ludzi jest w stanie podnieść dwuipółtonowy blok kamienia za pomocą liny papirusowej, zwłaszcza jeśli kule twardego dolomitu mineralnego są wsunięte pod kamień i działają jak rolki. Jeśli chodzi o Atlantydów i kosmitów, postęp nieudanych piramid przed Chufu pokazuje wystarczająco wyraźnie, że budowanie piramid nie wyskoczyło z głowy jakiejś obcej rasy. Piramidy podróżowały, po łatwej do prześledzenia linii rozwoju, prosto z pierwotnego miasta Dżesera dla ducha do gigantycznego miejsca spoczynku Chufu. Stanowią świadectwo nie wizyt obcych, ale niechęci Egipcjan do uwolnienia władzy w obliczu śmierci. Gilgamesz wszedł na górę i już nie przyjdzie. Ale dla Egipcjan, którzy zawsze widzieli dom ducha króla majaczący w oddali, potęga faraona była zawsze obecna.

TRUDNO sobie wyobrazić Sumerów, z ich kolczastą niezależnością, którzy kiedykolwiek dawali władcy taką władzę, jaką otrzymali faraonowie Egiptu. Obywatele sumeryjscy prawdopodobnie zbuntowaliby się, gdyby poproszono ich o pocenie się przez dwadzieścia lat nad pomnikiem majestatu ich władcy. Ani królowie Sumeru w żadnym stanie nie mogli zmuszać do tego rodzaju posłuszeństwa. Koalicja czterech miast Gilgamesza była najbliższą zjednoczonemu królestwu, jakie Sumer kiedykolwiek widział, a koalicja ta ledwo przetrwała życie Gilgamesza. Jego syn Ur-Lugal odziedziczył królestwo i zdołał utrzymać je razem, ale wszystkie miasta zostały osłabione przez ciągłe walki. I chociaż Egipt nie stanął w obliczu żadnego bezpośredniego zagrożenia spoza swoich granic, to samo nie dotyczyło Sumeru. Na wschodzie czekali Elamici. Elamici żyli we własnych małych miastach, na wschód od Zatoki, prawie tak długo, jak Sumerowie zajmowali równinę mezopotamską. Ich ostateczne pochodzenie, podobnie jak większość starożytnych ludzi, jest nieznane, ale ich miasta wyrosły nie tylko na południe od Morza Kaspijskiego, ale także wzdłuż południowej granicy dużego płaskowyżu solnej pustyni, który leżał na wschód od gór Zagros. Od około 2700 r. również Elamici mieli królów. Bliźniacze miasta, Susa i Awan, służyły jako centrum ich cywilizacji. Awan (którego dokładna lokalizacja nie jest znana) był z nich ważniejszy. O ile jakikolwiek król miał jurysdykcję nad całym zbiorem Elamitów, król Awan miał, podobnie jak jego sumeryjski odpowiednik w Kisz. Inskrypcje z dwóch wieków po Gilgameszu dają nam przebłysk burzliwej masy konkurencji. Elamici i miasta równiny sumeryjskiej - Uruk i Kisz, ale także miasta Ur, Lagash i Umma, które teraz rosną w siłę - toczyły niekończącą się serię bitew o prymat. Na sumeryjskiej liście królów brakuje wielu imion, a ponieważ zawiera ona listę królów różnych miast, którzy rządzili jednocześnie, jakby podążali za sobą, nie jest łatwo skonstruować dokładną chronologię. Wiemy, że jakiś czas po tym, jak syn Gilgamesza odziedziczył królestwo ojca, miasto Uruk zostało podbite przez Ur i że Ur zostało następnie "pokonane w bitwie, a jego królestwo zostało przeniesione do Awan". Wydaje się to wskazywać na najazd Elamitów o wielkiej sile; i rzeczywiście królowie następnej dynastii Kisz mają imiona elamickie. W żadnym wypadku nie wszystkie miasta Sumeru znalazły się pod rządami Elamitów. Jakiś czas po inwazji Elamitów, sumeryjski król innego miasta, Adab - prawie w samym środku równiny mezopotamskiej - zebrał wokół siebie swoich ludzi i rzucił wyzwanie ich supremacji. Ten król, Lugulannemundu, rządził około 2500 lat p.n.e. Aby wypędzić Elamitów, walczył z ogromną koalicją trzynastu miast zdominowanych przez Elamitów. Zgodnie z własnym napisem zwycięstwa zwyciężył; nazywa siebie "królem czterech stron" (innymi słowy całego świata) i deklaruje, że "zmusił wszystkie obce ziemie do oddawania mu stałego hołdu [i] przyniósł pokój narodom… [on] przywrócił Sumer. " Jeśli rzeczywiście dokonał tych podbojów, stworzył tymczasowe imperium znacznie większe niż imperium Gilgamesza. Ale wyczyny Lugulannemundu, które mogły ocalić Sumer przed Elamitami i choć trochę dłużej zachowały jego istnienie jako niezależnej kultury, nie rozpaliły wyobraźni jego współczesnych. Żadne epickie wiersze nie opisują tego podboju. Jego królestwo nie przetrwało też dłużej niż królestwo Gilgamesza. Kolejnym ważnym incydentem na równinie sumeryjskiej jest spór graniczny między miastami Lagasz i Umma; nudna, przeciętna kłótnia o niewyróżniający się kawałek ziemi, która ostatecznie doprowadziła do kresu kultury sumeryjskiej. NAPISY, które odnotowują początek sporu, zostały napisane dopiero dwa lub trzy pokolenia po rządach Lugulannemundu, ale jego królestwo już się rozpadło. Sumeryjscy królowie rządzili siłą broni i charyzmą. Ich królestwa nie miały ustalonej biurokracji, która by ich wspierała. Kiedy korona przeszła z dynamicznego wojownika na mniej utalentowanego syna, królestwa nieuchronnie się rozpadły. Królestwo Lugulannemundu rozpadło się tak szybko, że jego rodzinne miasto Adab nie było już potęgą na scenie sumeryjskiej. Kiedy Lagasz i Umma pokłócili się, inny król - król Kisz, który ponownie zyskał na znaczeniu - wkroczył do akcji. Oba miasta, oddalone od siebie o około pięćdziesiąt mil, wkraczały na swoje ziemie. Król Kisz, Mesilim, interweniował i ogłosił, że Sataran, sumeryjski bóg sędzia, wskazał mu właściwą granicę, którą oba miasta mają przestrzegać. Umieścił stelę (kamień z inskrypcją), aby zaznaczyć linię: "Mesilim, król Kisz", głosi inskrypcja upamiętniająca to wydarzenie, "odmierzył ją zgodnie ze słowem Satarana". Oba miasta najwyraźniej zgodziły się na ten wyrok; twierdzenie, że bóg przemawiał bezpośrednio do ciebie, było wtedy równie trudne do obalenia, jak i teraz. Umowa nie trwała jednak długo. Po śmierci Mesilima nowy król Umma zburzył stelę i zaanektował sporną ziemię (co sugeruje, że strach przed Mesilimem, a nie szacunek dla boga Satarana, narzucił tymczasowy pokój). Umma trzymała ziemię przez dwa pokolenia; potem odebrał ją król Lagasz o wojskowym nastawieniu imieniem Eannatum. Wiemy o Eannatum więcej niż wielu innych królów sumeryjskich, ponieważ był on bardzo skłonny do inskrypcji i pomników. Pozostawił po sobie jeden z najsłynniejszych pomników Sumeru, Stelę Sępów. Na tej kamiennej płycie sceny wyrzeźbione w stylu komiksu pokazują zwycięstwo Eannatum nad Ummą. Stopniowo żołnierze Eannatum maszerują w hełmach i uzbrojonych w tarcze i włócznie nad ciałami zmarłych. Sępy skubią rozrzucone zwłoki i odlatują głowami. "Ułożył stosy ich ciał na równinach", wyjaśnia napis, "a upadli na twarz, opłakiwali swoje życie. Stela Sępów pokazuje zaawansowany stan wojenny. Ludzie Eannatum są uzbrojeni nie tylko we włócznie, ale także w topory bojowe i sierpowe miecze; są uzbrojeni identycznie, co pokazuje, że koncepcja zorganizowanej armii (w przeciwieństwie do grupy niezależnych wojowników) zyskała na popularności; maszerują ciasno upakowaną falangą, która później okazałaby się tak zabójcza dla krajów leżących na drodze Aleksandra Wielkiego; a sam Eannatum jest pokazany na wozie wojennym, ciągniętym przez coś, co wydaje się być mułem. Eannatum z Lagasz wykorzystał tę dobrze zorganizowaną armię do walki nie tylko z Ummą, ale praktycznie z każdym innym miastem na sumeryjskiej równinie. Walczył z Kiszem; walczył z miastem Mari; z boku walczył z najeżdżającymi Elamitami. Po całej wojnie najwyraźniej zginął w bitwie. Jego brat objął tron w jego miejsce. Przez następne trzy lub cztery pokolenia Lagash i Umma walczyły o dokładne położenie linii granicznej, gorzka i krwawa domowa kłótnia, czasami przerywana przez dziwną bandę wkraczających Elamitów. Następny król Ummy spalił stele, zarówno Mesilima, jak i dumną Stelę Sępów; było to w zasadzie bezcelowe, ponieważ obie były z kamienia, ale mogło złagodzić jego uczucia. Brat Eannatum przekazał tron Lagasz swojemu synowi, który został obalony przez uzurpatora. Mniej więcej sto lat po rozpoczęciu kłótni nadal trwała. Lagasz był teraz rządzony przez króla o imieniu Urukagina. Urukagina, Jimmy Carter starożytnego Bliskiego Wschodu, był pierwszym sumeryjskim królem o sumieniu społecznym. Ta wielka siła była także jego słabością. Wojna z Ummą nie była jedynym problemem Lagasha. Seria inskrypcji z czasów panowania Urukaginy opisuje stan, w jakim upadło miasto. Była całkowicie prowadzona przez skorumpowanych kapłanów i bogatych, a słabi i biedni żyli w głodzie i strachu. Ziemia świątynna, która miała być używana w imieniu ludu Lagasha, została zajęta przez pozbawionych skrupułów pracowników świątyni na własny użytek, podobnie jak parki narodowe zajęte przez chciwych leśniczych. Robotnicy musieli żebrać o chleb, a praktykanci nie opłacali się i wygrzebywali na śmietnikach resztki jedzenia. Urzędnicy żądali opłat za wszystko, od strzyżenia białych owiec po pochówku zwłok (jeśli chciałeś pochować ojca, potrzebowałeś siedmiu dzbanów piwa i 420 bochenków chleba dla przedsiębiorcy pogrzebowego). Obciążenie podatkowe stało się tak nie do zniesienia, że rodzice byli zmuszeni sprzedawać swoje dzieci w niewolę, aby spłacić długi. "Od granic do morza był tam poborca podatkowy", narzeka jeden z napisów, wyraz frustracji, które ma raczej współczesne konotacje. Urukagin pozbył się większości celników i obniżył podatki. Zniósł opłaty za podstawowe usługi. Zabronił urzędnikom i kapłanom zajmowania czyjejś ziemi lub mienia w celu spłaty długów, a dłużnikom zaoferował amnestię. Obciął biurokrację Lagash, która była rozdęta stanowiskami w beczkach wieprzowych (wśród nich był główny wioślarz, inspektor rybołówstwa i "nadzorca magazynu zbóż"). Podobno też odebrał kapłanom władzę, dzieląc funkcje religijne i świeckie, zapobiegając w ten sposób dokładnie takiej władzy, która pozwoliła Mesilimowi założyć swoją stelę z autorytetu boga Satarana: "Wszędzie od granicy do granicy". jego kronikarz mówi nam: "nikt nie mówił dalej o kapłanach-sędziach…. Kapłan nie najeżdżał już ogrodu pokornego człowieka". Intencją Urukaginy było przywrócenie Lagaszowi stanu sprawiedliwości zamierzonego przez bogów. "Uwolnił mieszkańców Lagasz od lichwy… głodu, kradzieży, mordu" - pisze kronikarz. "Założył amagi. Wdowa i sierota nie byli już zdani na łaskę możnych: to dla nich Urukagina zawarł przymierze z Ningirsu. Amagi: znak klinowy zdaje się oznaczać wolność od strachu, pewność, że życiem mieszkańców Lagasz rządzi pewien i niezmienny kodeks, a nie kaprysy możnych. Jest to, dyskusyjnie, pierwsze pojawienie się idei "wolności" w ludzkim języku pisanym; amagi, dosłownie "powrót do matki", opisuje pragnienie Urukaginy, by przywrócić miasto Lagasz do wcześniejszego, czystszego stanu. Lagasz Urukaginy byłby miastem, które szanuje życzenia bogów, zwłaszcza miasta-boga Ningirsu. To byłby Lagash taki, jaki był kiedyś, w wyidealizowanej przeszłości. Od najdawniejszych czasów nostalgia za świetlaną i nieistniejącą przeszłością idzie w parze z reformą społeczną. Nie było w tym wiele korzyści dla samego Urukaginy. Niemożliwe jest, z odległości prawie pięciu tysięcy lat, wiedzieć, co było w umyśle tego człowieka, ale jego czyny pokazują, że człowiek jest opętany pobożnością, która przewyższa wszelką myśl o korzyściach politycznych. Moralna prawość Urukaginy okazała się politycznym samobójstwem. Ograniczenie nadużyć kapłańskich sprawiło, że niepopularny w środowisku religijnym. A poważniej, jego działania na rzecz biednych sprawiły, że stał się niepopularny wśród bogatych ludzi z jego własnego miasta. Każdy sumeryjski król rządził z pomocą dwuczłonowego zgromadzenia starszych i młodszych mężczyzn, a starsze zgromadzenie było nieuchronnie wypełnione bogatymi ziemianami miasta. Ci sami ludzie, lugalowie ("wielcy gospodarze") Lagasz, zostali ostro skrytykowani w inskrypcjach Urukaginy za znęcanie się nad ich biedniejszymi sąsiadami. Jest mało prawdopodobne, by cierpieli tę publiczną karę bez urazy. Tymczasem tron dawnego wroga Lagasha, Ummy, odziedziczył chciwy i ambitny człowiek o imieniu Lugalzaggesi. Pomaszerował na Lagasz i zaatakował je, a miasto Urukaginy upadło. Podbój najwyraźniej przebiegł płynnie, przy bardzo niewielkim oporze ze strony miasta. "Kiedy Enlil, król wszystkich ziem, oddał królestwo nad ziemią Lugalzaggesi", głosi zwycięska inskrypcja, "[i] skierował na niego oczy ziemi od wschodu słońca do zachodu słońca, [i] pokłonił za nim wszystkie narody … Ziemia radowała się pod jego rządami; wszyscy wodzowie Sumeru… pokłonili się przed nim. Język tej inskrypcji sugeruje, że kapłani nie tylko z Lagasz, ale także z Nippur, świętego miasta Enlil, współpracowali ze zdobywcą. Potężni kapłani z Nippur nie byli prawdopodobnie zachwyceni ograniczeniem władzy kapłańskiej na południu; stworzył bardzo zły precedens. A jeśli zgromadzenie starszych faktycznie nie pomogło w obaleniu Urukaginy, to z pewnością nie walczyli energicznie w jego imieniu. Jego reformy doprowadziły jego karierę polityczną, a być może nawet życie, do gwałtownego końca. Relacja napisana przez skrybę przekonanego o sprawiedliwości Urukaginy obiecuje, że dobry król zostanie pomszczony: "Ponieważ Ummaici zniszczyli cegły Lagasz", ostrzega pisarz, "popełnił grzech przeciwko Ningirsu; Ningirsu odetnie ręce wzniesione przeciwko niemu. Zapis kończy się apelem do osobistego bóstwa Lugalzaggesiego, prosząc, aby nawet ta bogini odwiedziła Lugalzaggesiego w konsekwencji jego grzechu. Zachęcony łatwym zwycięstwem nad Lagaszem, Lugalzaggesi zarzucił szerzej swoją siatkę. Spędził dwadzieścia lat walcząc w Sumerze. Jego zdaniem jego królestwo rozciągało się "od Morza Dolnego, wzdłuż Tygrysu i Eufratu do Morza Górnego". Nazywanie tego imperium to chyba przesada. Przechwałki Lugalzaggesiego, że panuje aż do Morza Górnego, są prawdopodobnie odniesieniem do dziwnej grupy najazdowej, która dotarła aż do Morza Czarnego. Ale nie ma wątpliwości, że Lugalzaggesi podjął najbardziej ambitny wysiłek, by przejąć kontrolę nad rozproszonymi miastami Sumeru. Gdy Lugalzaggesi obserwował swoje nowe imperium, odwrócony plecami do północy, nadeszła zemsta.

W MIEŚCIE KISH podczaszy Sargon układał własne plany budowy imperium. Sargon był człowiekiem nieobecności i zniknięć. W inskrypcji, która opisuje jego narodziny, głos Sargona przemawia:

Moja matka była odmieńcem, ojca nie znałem,
Brat mojego ojca kochał wzgórza,
Mój dom znajdował się na wyżynach, gdzie rosną zioła
Moja matka poczęła mnie w tajemnicy, urodziła mnie w ukryciu.
Położyła mnie w koszu sitowia,
zapieczętowała wieczko smołą.
Wrzuciła mnie do rzeki, ale ona nie uniosła się nade mną,
Woda zaniosła mnie do Akki, szuflady z wodą,
Wyjął mnie, gdy zanurzył swój słoik w rzece,
Wziął mnie za syna, wychował mnie,
Uczynił mnie swoim ogrodnikiem.

Ta historia narodzin nie mówi nam nic o pochodzeniu Sargona. Nie znamy jego rasy ani imienia z dzieciństwa. Nazwa "Sargon" nam nie pomaga, bo nadał ją sobie później. W swojej pierwotnej formie, Sharrum-kin, imię to oznacza po prostu "prawowitego króla" i (jak większość oświadczeń o prawowitości) pokazuje, że urodził się bez jakichkolwiek roszczeń prawnych. Jeśli pochodził z wyżyn, mógł być raczej Semitą niż Sumerem. Semici z zachodu i południa mieszali się z Sumerami na równinie mezopotamskiej od początku osadnictwa; jak zauważyliśmy wcześniej, dziesiątki zapożyczeń semickich pojawia się w najwcześniejszym piśmie sumeryjskim, a najwcześniejsi królowie Kisz mieli semickie imiona. Niemniej jednak istniał prawdziwy podział między Sumerami z południa a Semitami, którzy mieszkali głównie na północy. Wyśledzone dwie rasy ich przodków wywodzą się z różnych plemion, które wędrowały do Mezopotamii na długo przed, z różnych części globu. Na północy mówiono językiem semickim, spokrewnionym z późniejszymi językami Izraela, Babilonu i Asyrii; na południu miasta sumeryjskie mówiły i pisały po sumeryjsku, języku niespokrewniony z żadnym innym, który znamy. Nawet na obszarach, na których mieszali się Sumerowie i Akadyjczycy, nadal istniał jakiś podział rasowy. Kiedy półtora wieku wcześniej Lugulannemundu z Adabu wypędził Elamitów i tymczasowo przejął władzę nad "czterema dzielnicami" Sumeru, trzynastu wodzów, którzy zjednoczyli się przeciwko niemu, szczyciło się semickimi imionami. Ale historia Sargona nie potwierdza jego semickich korzeni, ponieważ mężczyzna starał się ukryć szczegóły swojego pochodzenia. Twierdzi, że nie zna swojego ojca, co zgrabnie usuwa problem niskiego lub zdradzieckiego pochodzenia. Matka "odmienieca" jest równie nieuchwytna. Przypuszczalnie w pewnym momencie zmieniła swoją tożsamość. Być może odrzuciła życie świeckie na rzecz roli religijnej (niektórzy tłumacze wybierają oddanie słowa "kapłanka"), albo udało jej się wznieść z klasy niższej do wyższej, albo osiedlić się wśród ludzi innej rasy. Bez względu na swoje miejsce w życiu, matka odmieńca nie dzieliła się nim z synem. Porzucając go na rzece, pozostawiła przypadkowi jego tożsamość. Sam akt wyciągnięcia z wody miał wtedy ten sam oddźwięk, który odbija się echem później w pismach zarówno Hebrajczyków, jak i chrześcijan; Sumerowie uważali, że rzeka oddziela ich od życia pozagrobowego i że przejście przez wodę przyniosło istotną zmianę bytu. Wyciągnięty z wody Sargon przybrał postać swojego przybranego rodzica. Człowiek, który go uratował, Akki, nosi semickie imię; Sargon stał się Semitą. Akki był zatrudniony w pałacu króla Kisz; wychował swojego adoptowanego syna na królewskiego ogrodnika. Zanim Sargon dorósł, wspiął się znacznie wyżej. Zgodnie z sumeryjską listą królów został on "podczaszym Ur-Zababa", sumeryjskiego króla Kisz. Starożytni podczaszy byli nie tylko lokajami. Sumeryjskie inskrypcje nie opisują obowiązków podczaszego, ale w Asyrii, niedługo potem, podczaszy ustępował tylko królowi. Według Ksenofonta podczaszy nie tylko skosztował królewskich potraw, ale także nosił pieczęć królewską, co dawało mu prawo do udzielania królewskiej aprobaty. Był opiekunem audiencji królewskich, co oznaczało, że kontrolował dostęp do króla; podczaszy królów perskich, pisze Ksenofont w Wykształceniu Cyrusa, "miał urząd przedstawiania (…) tych, którzy mieli interesy z [królem], i zatrzymywania tych, których uznawał za niewskazane". Podczaszy miał tak duży autorytet, że musiał skosztować królewskiego wina i potraw, a nie chronić króla przed przypadkowymi trucicielami (podczaszy był zbyt cennym urzędnikiem, by używać go jako ludzkiej tarczy), ale żeby sam podczaszy mógł tego nie robić. ulegać pokusie zwiększenia własnej mocy przez zatrucie swego pana. Podczas gdy Sargon służył Ur-Zababie w Kisz, Lugalzaggesi był zajęty wysyłaniem oddziałów najeźdźców i dodawaniem kawałków terytorium sumeryjskiego do swojego królestwa. Podczas gdy Sargon niósł królewski puchar, Lugalzaggesi zaatakował Lagasha i wypędził Urukaginę; oblegał Uruk, stary dom Gilgamesza, i dodał go do swojego królestwa. Następnie, jak każdy sumeryjski zdobywca, Lugalzaggesi zwrócił oczy na Kisz, klejnotowe miasto równiny. Fragment relacji mówi nam, co się wtedy wydarzyło. "Enlil", głosi fragment, "postanowił usunąć dobrobyt pałacu". Innymi słowy, agresorem był Lugalzaggesi; Enlil był jego szczególnym bóstwem. Ur-Zababa, dowiedziawszy się, że armia zdobywcy zbliża się do jego miasta, przestraszył się tak bardzo, że "pokropił sobie nogi". W obliczu nadchodzącego ataku bał się "jak ryba brodząca w słonawej wodzie". Ta bezcelowość została spotęgowana przez rosnące podejrzenia Ur-Zababy wobec jego podczaszego. Coś w postawie Sargona sprawiło, że zaczął się zastanawiać (z uzasadnieniem), czy jego zaufany sekundant rzeczywiście jest po jego stronie. Wysłał więc Sargona do Lugalzaggesi z wiadomością na glinianej tabliczce. Przesłanie, rzekomo próba pogodzenia się, zawierało prośbę, aby jego wróg mógł zamordować nosiciela. Lugalzaggesi odmówił i kontynuował marsz w kierunku Kisz. Ta część historii może być apokryficzna. Historie Sargona były bardzo wyszywane przez późniejszych królów asyryjskich, którzy uważali go za swojego wielkiego protoplastę; z pewnością kolejna część opowieści, w której żona Lugalzaggesiego wita Sargona, oferując "swoją kobiecość jako schronienie", wpisuje się w bardzo długą tradycję przedstawiania wielkich zdobywców jako nieodpartych seksualnie. Jednak sam atak na Kisz sugeruje, że Sargon nie był w pełni za swoim królem. Lugalzaggesi triumfalnie maszeruje do Kisz, podczas gdy Ur-Zababa jest zmuszony do ucieczki. Sargona, prawdopodobnie prawej ręki Ur-Zababy, nigdzie nie widać. Najwyraźniej, podczas gdy Lugalzaggesi upajał się swoim zwycięstwem, Sargon zbierał własną armię (być może wyrwaną z sił Ur-Zababy przez staranną rekrutację, w poprzednich latach ) i maszerują w kierunku Uruk; możemy to wywnioskować, ponieważ relacje z bitwy ujawniają, że Lugalzaggesi był nieobecny, kiedy Sargon po raz pierwszy pojawił się na horyzoncie, a jego miasto zostało zaskoczone. "Zniszczył miasto Uruk", mówi nam zwycięska inskrypcja Sargona, "zniszczył jego mury i walczył z ludźmi z Uruk i podbił ich". Lugalzaggesi, dowiadując się o ataku, opuścił Kish i udał się do domu, aby zniszczyć zagrożenie dla jego władzy. Ale teraz Sargon był nie do powstrzymania. Spotkał Lugalzaggesiego na polu, schwytał go, założył jarzmo na jego szyję i zaprowadził jako więźnia do świętego miasta Nippur. W Nippur zmusił pokonanego króla, aby przeszedł jako jeniec przez specjalną bramę poświęconą Enlilowi: bogu Lugalzaggesi, który dziękował za własne zwycięstwa, bogu, który dał Lugalzaggesi prawo do "pasienia" całej ziemi. To była gorzka kpina. Dwie dekady po podboju Lagasz klątwa Urukaginy w końcu wróciła do domu. Sargon natychmiast przyjął tytuł króla Kisz. W tej samej inskrypcji, która opisuje jego podbój Lugalzaggesi, odnotowuje, że udał się na południe, podbił miasto Ur, zgładził Ummę i przedarł się przez cały pozostały sumeryjski opór w zwycięskim marszu na południe, do przylądka Zatoki Perskiej. Tam "umył swoją broń w morzu" w tajemniczym geście zwycięstwa. Względnie szybki podbój całej równiny Mezopotamii przez Sargona jest zaskakujący, biorąc pod uwagę niezdolność sumeryjskich królów do kontrolowania jakiegokolwiek obszaru znacznie większego niż dwa lub trzy miasta. Połączenie jego własnej siły i sumeryjskiej słabości przechyliło szalę na jego korzyść. Jego armia była silniejsza niż sumeryjscy obrońcy dzięki intensywnemu używaniu łuków i strzał. Ze względu na brak drewna łuki były niespotykaną bronią w Sumerze; Sargon wydaje się mieć źródło cisa, co sugeruje, że bardzo wcześnie rozszerzył swój zasięg na góry Zagros, na wschód od Zatoki. Wydaje się, że jego żołnierze również zmienili szyk. Gdzie Stela Sępów i Sztandar z Ur pokazują uzbrojonych żołnierzy skupionych razem, wkraczających do środka , coś w rodzaju późniejszej falangi, żołnierze Sargona pojawiają się na rycinach jako lżejsi, mniej obciążeni i bardziej mobilni, swobodnie poruszający się po polu bitwy, aby atakować i formować się do woli. Ponadto Sumerowie prawdopodobnie zostali okaleczeni przez rozłam w swoich miastach. Sumeryjskie miasta tuż przed podbojem cierpiały z powodu zwiększonej przepaści między elitarnym przywództwem a biednymi robotnikami. Nadużycia, które Urukagina przysiągł naprawić, były symptomatyczne dla społeczeństwa, w którym arystokraci, sprzymierzając się z kapłaństwem, wykorzystywali swoją połączoną władzę religijną i świecką, by przejąć dla siebie nawet trzy czwarte ziemi w danym mieście. Stosunkowo łatwy podbój tego obszaru przez Sargona (nie wspominając o jego nieustannym narzekaniu na niearystokratyczne pochodzenie) może okazać się skutecznym apelem do uciśnionych członków sumeryjskiego społeczeństwa, by przeszli na jego stronę. Bez względu na to, jakie słabości Sumerów wpłynęły na sukces zdobywcy, wynik był nowy. Sargon zrobił to, czego nie udało się dotąd żadnemu królowi sumeryjskiemu; zamienił luźną koalicję miast w imperium. PO ZDOBYCIU nowe terytorium musiało być kontrolowane. W ramach swojej strategii rządzenia odległymi miastami Sargon zbudował nową stolicę, Agade; to z hebrajskiej pisowni nazwy tego miasta, Akkad, jego imperium wzięło swoją nazwę. Pozostałości Agade nigdy nie zostały odnalezione, ale miasto prawdopodobnie leżało na północnej równinie sumeryjskiej, prawdopodobnie w pobliżu dzisiejszego Bagdadu, w wąskim gardle, gdzie leżał Sippar. Z tej pozycji, nieco na północ od Kisz, Sargon mógł kontrolować ruch rzeczny i mieć oko na oba krańce swojego królestwa. W tym królestwie Sumerowie szybko znaleźli się we własnych miastach jako obcy. Ludzie Sargona byli Semitami z północnej równiny. Ich dialekt, który stał się znany jako akadyjski, był semicki. Ich zwyczaje i mowa nie przypominały zwyczajów południowych Sumerów. Kiedy Sargon przejął miasto, stało się akadyjską twierdzą, obsadzoną przez akadyjskich urzędników i obsadzoną garnizonem akadyjskich wojsk. W przeciwieństwie do swoich poprzedników, Sargon był skłonny potykać się o tubylców. Kiedy Lugalzaggesi podbił Kisz, ogłosił zwierzchnictwo, ale nie usunął sumeryjskich urzędników, lugalów, którzy kierowali biurokracją Kisz. W końcu byli jego rodakami i zostawiał ich na miejscu, dopóki byli gotowi zmienić lojalność. Sargon nie miał takiej łagodności. Kiedy podbił miasto, zastąpił jego przywództwo własnymi ludźmi. "Od morza w górze do morza w dole", głosi jego inskrypcja, "synowie Akadu dzierżyli zwierzchnictwo jego miast". Semiccy Akadyjczycy, długo mieszając się z Sumerami, zatriumfowali teraz nad nimi. Sama Agade miała stały garnizon składający się z pięćdziesięciu czterechset żołnierzy, którzy "codziennie jedli chleb przed" królem. Tysiące więcej zostało rozsianych po całej Mezopotamii. Mając pod kontrolą równinę Mezopotamii, Sargon postanowił zbudować imperium rozciągające się poza Mezopotamią. Prowadził tych żołnierzy w kampanii po kampanii; "Sargon, król Kisz", czytamy na jednej z jego tablic, "zwyciężył w trzydziestu czterech bitwach". Przekroczył Tygrys i odebrał ziemię Elamitom, którzy w odpowiedzi najwyraźniej przenieśli centrum swojego królestwa z Awan do nieco dalszej Susy, gdzie pozostała stolica. Wywalczył sobie drogę na północ do miasta Mari, które zdobył, a następnie wepchnął się jeszcze głębiej w krainę innego plemienia semickiego, dzikszego i bardziej nomadycznego niż jego właśni Akadyjczycy: Amorytów, którzy rozciągali się na zachód od Morza Kaspijskiego . Prowadząc kampanię na Tygrysie, dotarł i podbił małe północne miasto Assur, które było centrum kultu Isztar przez około trzysta lat przed narodzinami Sargona. Potem dotarł jeszcze dalej na północ i objął władzę nad równie małym miastem Niniwa, sto mil dalej. Niniwa była odległą placówką; z tego północnego punktu obserwacyjnego jego synowie czuwali nad dzikimi podbojami na północy, podczas gdy Agade nie spuszczał oka z południa. Sargon mógł nawet najechać Azję Mniejszą. Późniejsza opowieść, "Sargon, król bitwy", opisuje jego podróż do miasta Purushkhanda, którego ludzie wysłali mu wiadomość z prośbą o pomoc przeciwko Nur-daggalowi, okrutnemu miejscowemu królowi. W wersetach, które przetrwały, Nur-daggal szydzi z możliwości pojawienia się Sargona:

Nie zajdzie tak daleko.
przeszkodzi mu brzeg rzeki i wysoka woda,
Masywna góra utworzy na jego drodze gąszcz i plątaninę.
Ledwie słowa opuściły jego usta, gdy Sargon wpadł przez bramę miasta:
Nur-daggal nie przemówił,
gdy Sargon otoczył swoje miasto,
i poszerzyli bramę o dwa akry!

Niezależnie od tego, czy Sargon rzeczywiście dotarł do Purushkhandy, historia jest odkrywcza. Musiał wydawać się niepowstrzymany jak moloch, niemal magicznie obecny w całym znanym świecie. Twierdził, że maszerował na zachód do Morza Śródziemnego, a nawet chwalił się, że kontroluje statki z Meluhha (Indus), Magan (w południowo-wschodniej Arabii) i Dilmun (na południowym wybrzeżu Zatoki). Utrzymanie kontroli nad tym ogromnym obszarem ziemi wymagało stałej armii; mężczyźni, którzy codziennie "jedli chleb" w obecności Sargona, mogli być pierwszymi zawodowymi żołnierzami w historii. Trzymanie się zróżnicowanych ludów pod jego rządami wymagało również pewnej dozy religijnej spryt, które Sargon miał w szpic. Oddał hołd praktycznie każdemu ważnemu miejscowemu bogu, budował świątynie w Nippur jak dobry Sumer, a swoją córkę uczynił arcykapłanką boga księżyca z Ur. Zapisy z dworu Sargona pokazują, że imperium to miało biurokrację daleko wykraczającą poza wszystko, co do tej pory rozwinęło się w Sumerze. Sargon próbował ujednolicić wagi i miary w swoich granicach; wprowadził także system podatkowy w stylu egipskim, prowadzony przez urzędników państwowych, którzy zarządzali finansami imperium. A jego strategia polityczna obejmowała nie tylko podatki i administrację. Trzymał na swoim dworze przedstawicieli starych rodów rządzących, co stało się standardem dla znacznie późniejszych imperiów; ci przedstawiciele, rzekomo goszczeni przez Sargona na cześć ich wzniosłego rodu, byli zakładnikami dobrego zachowania ich miast. Ta strategia ujawnia ciągłe linie uskoków w jego imperium. To rozległe królestwo nieustannie znajdowało się na krawędzi buntu. Sumeryjska lista królów przypisuje Sargonowi panowanie przez pięćdziesiąt sześć lat. Pod jego koniec, kiedy najprawdopodobniej przekroczył siedemdziesiątkę, wybuchł poważny bunt. Stare babilońskie inskrypcje mówią, że "starsi kraju", teraz pozbawieni władzy, zebrali się i zabarykadowali w świątyni Inanny w Kisz. Sargon oczywiście twierdził, że od razu stłumił powstanie. Ale według starobabilońskich zapisów (które, przyznano, są spóźnione i generalnie anty-sargońskie), co najmniej jedna kampania przeciwko rewolucjonistom poszła tak słabo, że starzec ukrył się w rowie, podczas gdy buntownicy maszerowali obok. Nie ulega wątpliwości, że prawie po śmierci Sargona jego syn Rimush musiał zaatakować koalicję rebeliantów z pięciu miast, w skład której wchodzili Ur, Lagash i Umma. Rimusz panował niecałe dziesięć lat i nagle zmarł. Późniejszy napis mówi, że zamordowali go jego słudzy. Pomimo tych starć po śmierci Sargona, jego potomkowie utrzymywali tron Agade przez ponad sto lat - znacznie dłużej niż jakakolwiek dynastia sumeryjska. Imperium akadyjskie łączyło nie tylko charyzma. Biurokracja i administracja Sargona, podobnie jak te w Egipcie, w końcu zapewniły Mezopotamii strukturę, która mogła utrzymać imperium razem, nawet gdy tron przeszedł z wielkiego ojca na walczącego syna.

"MELUHHA", z którego wypływały statki handlowe z Sargonem Wielkim, to Indie, gdzie wyrosła wielka cywilizacja. Ale z tej wielkiej cywilizacji nie przetrwała ani jedna osobowość. W ciągu siedmiuset lat między Manu Wisznu i Sargonem wioski wzdłuż Indusu przekształciły się w sieć miast. Mieszkańcy tych miast byli spokrewnieni, niezbyt daleko, z Elamitami. Tak jak Amoryci i Akadyjczycy byli odgałęzieniami tej samej migrującej grupy ludzi, tak pierwotni mieszkańcy równiny elamickiej na północ od Morza Arabskiego i ludzie, którzy budowali miasta wzdłuż Indusu, wydają się pochodzić z tego samego pierwotnego rodu. To prawie wszystko, co wiemy. To, co pozostało z miasta-cywilizacji Indusu, ogólnie nazywanej "cywilizacją Harappan" od miasta Harappa (jednego z najwcześniej odkrytych miejsc), składa się z ruin miasta, całego asortymentu pieczęci używanych do oznaczania towarów do napisy, których nikt nie może odczytać, ponieważ pismo nigdy nie zostało rozszyfrowane. Dwa największe miasta Harappa to sama Harappa na północnym odgałęzieniu Indusu i Mohendżo-Daro, dalej na południe38. Dzięki wysiłkowi wyobraźni możemy zaludnić je anonimowymi rzemieślnikami, kupcami i robotnikami, ale cywilizacja Harappan nie ma nagrane bitwy, oblężenia, walki o władzę lub opowieści o bohaterach. Może nie przeszkadza to szczególnie antropologom i archeologom, ale historyka nieskończenie denerwuje. "[Mamy] historię z przybliżonymi datami, miastami, branżami i sztuką", narzeka John Keay, "ale absolutnie żadnych zarejestrowanych wydarzeń… [i] z wyjątkiem niektórych niezbyt pomocnych kości, żadnych ludzi". Możemy spekulować, że miasta miały królów; jednym z niewielu charakterystycznych portretów znalezionych w ruinach jest posąg brodatego mężczyzny, ubranego w ozdobną szatę i nakrycie głowy, z półprzymkniętymi oczami i pozbawioną wyrazu twarzą. Być może jest królem Mohendżo-Daro, gdzie odkryto jego portret. W mieście znajduje się szereg budynków, które wydają się być koszarami lub kwaterami służby, co sugeruje, że król lub kapłan-król mógł potrzebować laski do prowadzenia swoich spraw2. Ale może w ogóle nie było króla. W ruinach Harappan nie ma glinianych tabliczek, tekstów pisanych na papirusie ani żadnych innych przykładów prowadzenia zapisków, chociaż system pisma (cokolwiek to jest) wydaje się być w stanie je wytworzyć3. I trudno jest zrozumieć, jak kapłani, królowie i biurokraci mogli prowadzić swoje interesy bez poczucia potrzeby śledzenia swoich poczynań. Z biurokracją lub bez, kupcy harappańscy handlowali swoimi towarami daleko. Pieczęcie harappańskie pojawiają się w ruinach Ur, datowane na czasy, kiedy Sargon kontrolował miasto. Możliwe, że obie cywilizacje spotkały się po raz pierwszy w południowo-wschodniej Arabii, gdzie obie kupowały miedź z kopalni w Magan, a następnie rozpoczęły własny bezpośredni handel. Ur, blisko głowy Zatoki Perskiej, jest rozsądnym centrum wymiany towarów indyjskich i akadyjskich. Indyjscy kupcy mogli ominąć pasmo górskie Kirthar, które blokowało północną równinę, wypływając z Indusu na Morze Arabskie, w górę przez Zatokę Omańską, na północ do Zatoki Perskiej, a stamtąd do Eufratu. W Sutkagen Dor, które leży prawie na terytorium Elamitów, odkryto placówkę handlową Harappan. Przypuszczalnie w obu kulturach panował przynajmniej roboczy pokój. Przez pewien czas uważano, że Harappa i Mohendżo-Daro są jedynymi miastami Harappan. Ale teraz odkryto ponad siedemdziesiąt miast Harappan, rozciągających się od ujścia Indusu do jego północnych strumieni, od zachodniego Sutkagen Dor do rzeki Narmada na wschodzie. Cywilizacja Harappan obejmowała może pół miliona mil kwadratowych. Miasta są niskie i szerokie, zbudowane z cegły mułowej wypalanej na twardo w piecach. Domy, rzadko mające więcej niż dwa piętra, ciągną się wzdłuż dobrze zaplanowanych ulic, wystarczająco szerokich, by minęły się dwa wozy. Budynki magazynowe, prawdopodobnie spichlerze do karmienia ludności, stoją w pobliżu największych miast; Mohendżo-Daro i Harappa mogły utrzymać populację około trzydziestu tysięcy osób każda. Ci ludzie najwyraźniej przywiązują dużą wagę do prania. Ulice wyposażone są w rozbudowane systemy rynnowe i odwadniające ścieki; domy są na ogół wyposażone w łazienki; a wśród najbardziej charakterystycznych cech dużych miast są ogromne łaźnie wielkości basenów otoczone mniejszymi komorami, być może do zmiany ubrania. Nikt nie może z całą pewnością stwierdzić, czy pragnienie Harappan dotyczące czystości było religijne, czy po prostu osobiste. Ruiny miast Harappan nie dostarczyły archeologom ani jednego budynku, który jednogłośnie identyfikować się jako świątynia. Najbardziej charakterystyczną cechą miast Harappan były cytadele, wysokie partie budynków otoczone murami i wieżami strażniczymi. Generalnie o wiele więcej domów rozciągało się z dala od cytadeli, głównie na wschodzie. Wokół całego miasta wznosił się kolejny gruby mur z cegły mułowej. Gdyby ten mur został przełamany, ludność nadal mogłaby wycofać się do cytadeli, ostatniej deski ratunku. Zastanawiamy się, czego tak bardzo bali się Harappanie, że potrzebowali dwóch zestawów ścian? Ani Sumerowie, ani Elamici nigdy nie wysłali armii tak daleko na wschód. Nie ma też zbyt wielu śladów dzikich plemion koczowniczych na tym obszarze. Jednak podwójne mury są wysokie i grube, z wałami obronnymi i wieżami strażniczymi: zbudowane, aby odstraszać wrogów. Może te wzmocnienia dają nam wskazówkę co do postaci Harappan. Od dawna uważano, że miasta-cytadele były naturalnym dojrzewaniem wiosek, które zakorzeniły się w dolinie prawie tysiąc lat wcześniej. Jest jednak inna możliwość. Trzydzieści mil od Mohendżo-Daro, na przeciwległym brzegu Indusu, znajduje się miasto znane jako Kot Diji. Dokładne wykopaliska warstw osadniczych pokazują, że na wieki zanim miasta Harappan rozrosły się do pełnych rozmiarów, mury Kot Diji były wielokrotnie wzmacniane przed atakiem. We wczesnych latach dominacji Harappan zostały ponownie odbudowane. Wtedy przez miasto przetoczył się wielki pożar, niszcząc nie tylko mury, ale i samo miasto. Nad starym Kot Diji zbudowano nowe miasto. To miasto miało szerokie ulice, ceglane rynsztoki, domy z łazienkami. Było to miasto harappańskie, którego wzór nie przypominał miasta, które stało tam wcześniej. Kot Diji nie jest jedynym miejscem, które wydaje się pokazywać przymusowe przejęcie w czasach miast Harappan. W Amri, na tym samym brzegu Indusu, co Mohendżo-Daro, ale sto mil na południe, bardzo starożytna osada została nagle opuszczona przez połowę jej mieszkańców. Nad starymi ruinami wznosiło się miasto Harappan z szerokimi ulicami, ceglanymi rynsztokami i domami z łazienkami. W Kalibangan, na północy, niedaleko Harappy, inne stare i trwałe miasto zostało opuszczone przez jego mieszkańców. Ponad opuszczonymi ruinami wznosiło się miasto Harappan z szerokimi ulicami, ceglanymi rynsztokami i domami z łazienkami. Trudno znaleźć ślady rzeczywistej wojny. Jednak wzór jest sugestywny; cywilizacja Harappan, w miarę jej rozprzestrzeniania się, nie zawsze była rozwojem organicznym. Przynajmniej w niektórych miastach rozprzestrzenianie się było przejęciem przez wojowniczy segment Indian. Oceniając innych samodzielnie (lub być może obawiając się odwetu), budowali mury przeciw atakom i zemście. Przejęcie zbrojne nie jest niczym wyjątkowym, ale rozprzestrzenianie się architektury harappańskiej jest rzeczywiście bardzo osobliwe. Nawet na obszarze osiedla o powierzchni pół miliona mil kwadratowych miasta Harappan są niezwykle podobne. Ogólny plan miast był taki sam, z cytadelą oddzieloną od bezładnych domów i sklepów, zawsze na zachód. Domy i sklepy, czyli "dolna wieś", zostały zorganizowane wokół starannie zaplanowanych ulic. W zależności od oczekiwanego natężenia ruchu projektowano je jako główne arterie (o szerokości nieuchronnie dwudziestu czterech stóp), ulice (o szerokości osiemnastu stóp lub trzy czwarte szerokości arterii) lub pasy boczne (o szerokości dwunastu). stopy lub połowę szerokości tętnicy). Biegły nieuchronnie bezpośrednio z północy na południe lub ze wschodu na zachód, po zaplanowanej siatce. Miasta używały znormalizowanych wag, co nie było tak niezwykłe, ponieważ imperium akadyjskie Sargona i Egipcjanie zaczęli podążać w tym samym kierunku; nieco dziwniejsze jest to, że standaryzacja rozszerzyła się również na cegły mułowe używane do budowy, które zaczynają odpowiadać dokładnie tym samym wymiarom: w centymetrach, 17,5 x 15 x 30. Było to niezwykle praktyczne, jak zezna każdy, kto budował z klocków Lego, ale świadczy to również o jakimś dziwnie silnym konformizmie, wymuszonym w jakiś nieznany sposób. John Keay nazywa tę "obsesyjną jednolitość" i zauważa, że rozciąga się ona nawet na narzędzia budowlane i przybory rzemieślnicze, które zostały zorganizowane w "ustandaryzowany zestaw", który byłby natychmiast rozpoznawalny z wybrzeża Morza Arabskiego aż po północ. do dalekiego Pendżabu. Najprawdopodobniej schemat codziennego życia nadal różnił się w zależności od miasta. Rozprzestrzenianie się cywilizacji Harappan nie było dokładnie starożytnym odpowiednikiem inwazji Borga. Ale podobieństwo między tak oddalonymi od siebie miastami musiało wymagać ścisłej komunikacji (nie wspominając o egzekwowaniu), a mimo to żadne wiadomości dla nas nie przetrwały. W tym okresie pismo harappańskie (cokolwiek mówi) również zostało ustandaryzowane pod względem formy i przypuszczalnie jego użycia. Jednak nie ma dla nas żadnej wiadomości. Miasta Harappy pozostają wolne od osobowości. Jeśli są jak Borg, to przy braku głosu, który wyłania się jako ja ze zbiorowości doświadczenia Harappan.

W CZASIE GDY EGIPT cierpiał z powodu przeciwnego problemu: zbyt wielu osobowości, z których wszystkie chciały być zapamiętane na zawsze. Chufu, budowniczy Wielkiej Piramidy, został zastąpiony najpierw przez swojego najstarszego syna, który nie panował wystarczająco długo, by zbudować cokolwiek konkretnego, a następnie przez kolejnego syna, Chefrena. Chafre panował przez sześćdziesiąt sześć lat według Manethona i pięćdziesiąt sześć według hrabiego Herodota. Tak czy inaczej, tron utrzymywał bardzo długo. Chefre, mówi nam Herodot, "postępował w taki sam sposób" jak jego ojciec. Podobnie jak Chufu, poświęcił tyle energii na budowę, że zaniedbywał bogów i nie otwierał ponownie sanktuariów. "Egipcjanie tak bardzo nienawidzą Chefrena [Chafre] i Cheopsa [Chufu], że naprawdę nie lubią wymieniać ich imion" - dodaje Herodot. Piramida Chefrena, tak zwana Druga Piramida, była tylko trzydzieści cztery stopy krótsza od Wielkiej Piramidy. Ale Khafre zbudował ją podstępnie na wyższym terenie, więc przypadkowy widz może pomyśleć, że Druga Piramida jest wyższa. Pozostawił też inny spektakularny pomnik: Sfinksa, tajemniczą rzeźbę z wapienia, na wpół lwa, na wpół sokoła, z twarzą mężczyzny (prawdopodobnie portret samego Chefrena, choć w tej kwestii wciąż jest wiele sporów). Ogromne stworzenie spogląda na wschód. Jest zwykle określany jako posąg wykonany z "żywej skały", co oznacza po prostu, że został wyrzeźbiony na kawałku skały już wystającym z ziemi, a nie zbudowany gdzie indziej i przeniesiony na miejsce. Pochodzenie samej postaci Sfinksa jest całkowicie nieznane. Później Grecy opowiadają o nim cudowne historie, które w trzecim tysiącleciu nie miały żadnej waluty. Być może Khafre go nawet wymyślił, ponieważ jedynym sfinksem, który może być starszy, jest mała figurka Sfinksa, która została odkryta w ruinach niedokończonego grobowca jego najstarszego syna Dżedefre. Nie ma sposobu, aby dowiedzieć się, czy pochodzi z czasów Dżedefre, czy też został tam później wrzucony. Podobnie jak piramida zagrożenia, Sfinks przyciągnął swoją część zwariowanych teorii: pochodzi z 10 000 lat p.n.e. i został zbudowany przez znikającą zaawansowaną cywilizację; został zbudowany przez Atlantów (lub kosmitów); reprezentuje znak zodiaku lub centrum globalnej energii. Skomplikowane wyjaśnienia są całkowicie niepotrzebne. Sokół był utożsamiany z Horusem, podczas gdy lew był utożsamiany ze słońcem, a więc z bogiem słońca Ra i boskim kolegą Ra Amunem (był to lokalny bóg, którego utożsamiano z Ra, czasami jako złożony bóg Amun Ra ). Posiadanie posągu pół lwa, pół sokoła, strzegącego miejsca, w którym twoja dusza będzie wiecznie egzystować, oznaczało domaganie się ochrony najpotężniejszych bogów Egiptu. Umieszczenie własnej twarzy na posągu oznaczało przywołanie ich tożsamości. Nazwa "sfinks" to greckie tłumaczenie ; oryginalna egipska nazwa tej postaci brzmiała prawdopodobnie "szesepanch" lub "żywy obraz". Być może Chafre musiał wymyślić nowy dowód swojej boskości, ponieważ, jak sugeruje Herodot, Egipcjanie mieli dość rygorystycznych żądań swego władcy. W rzeczywistości Khafre był ostatnim budowniczym ogromnej piramidy i ostatnim wielkim wydawcą energii swojego ludu. Jego syn Menkaure został zmuszony do cofnięcia się i reformy. Herodot mówi nam, że zgodnie z tradycją egipską Menkaure ponownie otworzył egipskie świątynie i sanktuaria, wydźwignął ludzi z nędzy, jaką zadawali im jego poprzednicy, i życzliwie nimi rządził. Piramida Menkaure jest dodatkowym dowodem na zmianę: trzecia piramida ma tylko 228 stóp wysokości, o połowę mniej niż Chufu. Wciąż wymagało to ogromnego wykorzystania zasobów, ale w niczym nie przypominało czasu pracy roboczogodzin, jakiego wymagały poprzednie piramidy. Herodot wyjaśnia, że względna życzliwość Menkaure pochodzi z sumienia; "nie pochwalał tego, co zrobił jego ojciec". Być może Menkaure rzeczywiście sprzeciwiał się monumentalnej architekturze ojca i dziadka. Jednak jest tak samo możliwe, że kłaniał się nieuniknionemu: załamaniu się zdolności faraonów czwartej dynastii do wymuszania posłuszeństwa ogromnej masy egipskich robotników niezbędnych do budowy Wielkiej Piramidy. Jeśli podejrzewał, że zbliża się bunt, widoczne i publiczne wycofywanie się, skłaniające się ku miłosiernym, było nie tylko sprytne, ale nieuniknione. To też było trwałe. Ogromne piramidy z czwartej dynastii, które dla tak wielu uczniów reprezentowały całą historię Egiptu, są historycznymi ciekawostkami w egipskim krajobrazie; żaden później faraon nigdy ich nie przebił. Faraonowie przetestowali granice swojego boskiego autorytetu i doszli do jego kresu. Menkaure nie mógł zmusić do tej samej niekwestionowanej służby, co jego ojciec i dziadek. Wydaje się, że odkrycie granic boskiej mocy doprowadziło do postępującego upadku faraonów, jakby przyznanie się Menkaure do własnych ograniczeń sprowadziło Egipt na śliskie zbocze, które zakończyło się bagnem anarchii. Tradycyjna opowieść o panowaniu Menkaure, powiązana z Herodotem przez kapłanów w Memfis sugeruje, że Menkaure znalazł się w kłopocie. Bogowie byli tak niezadowoleni z rządów Menkaure, że wysłali mu wiadomość: Menkaure umrze przed końcem jego siódmego roku rządów. Na to Menkaure był oburzony. Uważał za strasznie niesprawiedliwe, że Chufu i Chafre, którzy zamknęli sanktuaria, ignorowali bogów i rujnowali życie ludzi, żyli wiele lat, podczas gdy bogobojny człowiek, taki jak on, miał umrzeć tak szybko. Druga wiadomość nadeszła od wyroczni, wyjaśniając, że właśnie dlatego, że był bogobojnym człowiekiem, jego życie zostało skrócone - że nie zachowywał się tak, jak powinien. Egipt miał cierpieć przez sto pięćdziesiąt lat, a jego dwaj poprzednicy zrozumieli to, podczas gdy on nie. Ta niezwykle dziwna opowieść o karze sugeruje, że istniało nieodłączne napięcie między boską tożsamością a miłosiernym rządem. Boski status faraona wiązał się w rzeczywistości z jego chęcią wykorzystania go. Okazywanie współczucia było okazywaniem słabości. W takim przypadku nieograniczona moc boskiego władcy była z natury samoograniczająca; dobiegałby tylko do punktu, w którym faraon albo ustąpił, albo lud się zbuntował. I faktycznie to jest dokładnie to, co stało się z czwartą dynastią. Menkaure zmarł nagle i pozostawił tron swojemu synowi Szepseskafowi, któremu udało się utrzymać władzę tylko przez cztery lata i który nie ocenił nawet piramidy; został pochowany w grobowcu mastabie, staromodnym grobie na starym cmentarzu w Sakkarze, gdzie leżeli jego poprzednicy z trzeciej dynastii. Skończyła się IV dynastia.

TYRANIA MOŻE DOPROWADZIĆ do końca dynastii, ale jest jeszcze jeden możliwy czynnik. Ponieważ król był boski, najwyraźniej musiał poślubić inne bóstwo, aby zachować boskość swoich spadkobierców. Rodzina królewska nie przyznała, że jakikolwiek inny śmiertelnik w Egipcie miał taką cechę. Tak więc rodzeństwo króla było jedynymi możliwymi żonami w ofercie. Idąc za przykładem swoich poprzedników, Chafre poślubił swoją przyrodnią siostrę, Khamerernebty I; Khamerernebty I urodziła syna i córkę, Menkaure i Khamerernebty II. Menkaure, wstępując na tron, poślubił swoją pełną siostrę, która była także jego kuzynką, ponieważ Khamerernebty I, poślubiając jej przyrodniego brata, stał się przyrodnią ciotką jej własnej córki. (Została także matką Menkaure i jego teściową, co stanowiło wyzwanie dla każdej kobiety). Szepseskaf był więc synem jego ojca, pra-bratankiem jego babki, a kiedyś usuniętym kuzynem matki. Uważny czytelnik prawdopodobnie zastanawia się w tym momencie, dlaczego wszyscy ci ludzie nie mieli trzech głów. Mieszane małżeństwa krewnych mają tendencję do reprodukcji ograniczonej puli genetycznej, więc istnieje większe prawdopodobieństwo pojawienia się uszkodzeń w genach. W Europie, tysiące lat później, dziesięciolecia królewskich dopasowań między krewnymi spowodowały mnóstwo chorób i głupstw. Ferdynand I z Austrii, którego matka była kiedyś jego podwójną kuzynką, lubił pakować się do kosza na śmieci i staczać się korytarzem, a jego najbardziej spójną wypowiedzią było podobno: "Jestem cesarzem! Chcę pierogi!" Możliwe, że kod genetyczny był trochę mniej kruchy tak dawno temu. Mogła też mieć miejsce pewna samodzielna selekcja; jeśli miałeś do wyboru garstkę rodzeństwa dla swojego współmałżonka, prawdopodobnie wybrałeś najbardziej energiczne i zdrowe, dzięki czemu być może unikasz uszkodzonych genów. Z drugiej strony szybki spadek władzy faraona po Menkaure może wskazywać na kłopoty w królewskiej linii krwi. Posągi samego Menkaure pokazują nieco dziwną głowę z dziwnie wystającymi oczami, chociaż sam Menkaure wydaje się być w pełni opanowany. Jednak jego najstarszy syn przez jego siostrę Khamerernebty II, książę Khuenre, żył wystarczająco długo, aby zostać ogłoszonym spadkobiercą, a następnie przed śmiercią ojca uległ jakiejś nieznanej chorobie; Wydaje się, że sam Menkaure zmarł bardzo nagle; a drugi syn Menkaure, Szepseskaf, miał zupełnie niepozorne i bardzo krótkie panowanie. Jest też osobliwe przetrwanie opowieści (ponownie przekazanej za pośrednictwem Herodota), że Menkaure zakochał się we własnej córce i zgwałcił ją, po czym powiesiła się w żalu. Sam Herodot zauważa: "Ale to wszystko jest moim zdaniem nonsensem" i prawdopodobnie tak jest; biorąc pod uwagę zwykłe radosne kazirodztwo w egipskiej rodzinie królewskiej, jest mało prawdopodobne, aby egipska księżniczka uznała ten czyn za tak samo szokujący jak my, a historia mówi również, że córka była jedynym dzieckiem Menkaure, co jest ewidentnie fałszywe. Ale ta legenda o chowie wsobnym jest jedyną, która przetrwała jako wyjaśnienie końca dynastii. Faraonowie z V dynastii nie odznaczali się ogromnym dopływem świeżej krwi. Pierwszy faraon z piątej dynastii, Userkaf, był kiedyś usuniętym kuzynem Menkaure; poślubił także swoją drugą kuzynkę, córkę Menkaure. Niemniej jednak zerwanie sukcesji z ojca na syna zasugerowało równie ż inne zmiany. Papirus, który jest prawdopodobnie o pięćset lat późniejszy niż Userkaf, ale znacznie wcześniej niż Manethon, zmianę dynastii przypisuje proroctwu; Chufu powiedziano, że jego syn i wnuk będą rządzić, ale tron obejmie trzech synów arcykapłana boga słońca Ra, kapłana, który służył w głównej świątyni boga słońca w Heliopolis. Te dzieci o złotej skórze miały towarzyszyć przy narodzinach sami bogowie. Innymi słowy, moc przesuwała się z pałacu w kierunku świątyń. Faraonowie z piątej dynastii - prawdopodobnie było ich dziewięciu, wszyscy mniej lub bardziej nierozróżnialni - zbudowali bardzo małe piramidy, ale w tym stuleciu zbudowano pięć nowych świątyń boga słońca. Pierwszy został wzniesiony przez samego Userkafa; łódź do użytku Ra leży na jej południowej krawędzi, a przed nią chlubi się obelisk, kamienna wieża skierowana w górę na niebo, dom Ra. Szczyt obelisku był miniaturową piramidą pokrytą złotem, która jarzyła się w promieniach słońca jak samo miniaturowe słońce. Podczas piątej dynastii faraon również ściślej utożsamiał się z bogiem słońca. Był Horusem i Ozyrysem; teraz był synem Ra. To prawdopodobnie doprowadziło go dalej pod kontrolę arcykapłanów boga słońca, którzy mogli przekazać mu słowa jego ojca. Zamiast ziemskiego wcielenia boga, król był teraz synem boga, subtelną, ale znaczącą degradacją. Pierścienie boskiej mocy poruszyły się na zewnątrz, a faraon nie był już jej centralnym i niekwestionowanym kanałem. A idea dalszej obecności faraona na ziemi po śmierci również zaczęła zanikać. Podczas piątej dynastii cały postęp ducha po śmierci do innego świata został po raz pierwszy spisany na piśmie. Ostatni faraon z dynastii, Unas, został pochowany w małej piramidzie ze szczegółowymi zaklęciami wypisanymi na ścianach, mającymi upewnić się, że dotarł do celu. Te Teksty Piramid, które stały się standardową dekoracją komnat grobowych następnej dynastii faraonów, wyraźnie wskazują, że Unas opuszcza swój lud. "Och Ra", zaczyna się Zaklęcie 217, "Ten król Unas przychodzi do ciebie, twój syn przychodzi do ciebie". Identyfikacja króla Unasa z Horusem i Ozyrysem jest wspomniana mimochodem. Ale więcej uwagi poświęca się temu, że teraz wzniesie się wraz z Ra, wzniesie się do nieba i "wzniesie się wysoko", by tam żyć "w objęciach [swojego] ojca, wysokiego i odległego Ra". Kiedy Unas opuścił swój lud, najwyraźniej zrobił to bezpotomnie i nastąpiła krótka walka o tron. Następna dynastia, która zasiadła na tronie, Szósta Dynastia, miała jeszcze bardziej mglistą wizję własnej boskości; jej faraonowie poślubili plebejuszy. To mogło natchnąć rodzinę królewską nowym wigorem i przywrócić jej władzę, ale było już za późno. Inne sukcesje krwi powstały, aby rzucić wyzwanie potędze królewskiej linii. W ciągu mniej więcej stu lat gubernatorzy różnych egipskich prowincji, biurokraci, których zawsze wyznaczała korona, chwytali się okresów chaosu w Memfis, by przekazać swoją władzę swoim synom. W rezultacie pierwszy faraon z szóstej dynastii, Teti, rządził teraz Egiptem, który zawierał w istocie małe państwa dziedziczne z własnymi "rodzinami królewskimi". Sam Teti przyjął jako swoje imię horusowe tytuł Seheteptawy, co oznacza "Ten, który pacyfikuje Dwie Ziemie". Zaskakujący powrót wrogości północ-południe, coś, co zniknęło pod powierzchnią egipskiej jedności, to tylko jedna wskazówka prądów ciągnących teraz w Egipcie. Innych można dostrzec u Manetho, który dodaje, że Teti został zamordowany przez jego własnego ochroniarza; boskość faraona uczyniła go kiedyś nietykalnym, ale teraz zaczęło się to łamać. Następca Tetiego, Pepi I, musiał ułożyć w swoim haremie plan zabójstwa. Jego najstarszy syn został zdetronizowany i zastąpiony przez sześcioletniego Pepiego II, wyraźnie figuranta potężnej frakcji pałacowej. Pepi II przypisuje się dziewięćdziesięcioczteroletniemu panowaniu, najdłuższemu w historii Egiptu. Ale zamiast reprezentować czas stabilności, ten wiek jest raczej tym, w którym faraon rządził tylko z nazwy. Szlachta, kapłani i urzędnicy pałacowi coraz bardziej rozbijali królestwo między sobą. Pepi II, ostatni król Starego Królestwa Egiptu, utrzymywał się przy władzy tak długo, ponieważ miał tak mało rzeczywistej władzy. W drugiej połowie długiego panowania Pepi II Egipt - już praktycznie podzielony na mniejsze królestwa, zjednoczone jedynie konwencjonalną umową, że tron w Memfis w rzeczywistości rządził całym krajem - zaczął się rozpadać. Trudno wskazać na jedno gwałtowne wydarzenie, ale wydaje się niemal pewne, że wylewy Nilu ponownie opadły, tak jak miało to miejsce pod koniec I dynastii. Wydaje się, że zachodnia pustynia przesuwała się po krańcach ziemi uprawnej Egiptu, co mogło wywołać pewien poziom paniki. Udokumentowane wydarzenia związane z końcem VI dynastii są nieliczne. Naszym najlepszym źródłem jest lista królów Egiptu, która, jak zauważa Colin McEvedy w swoim atlasie starożytnego świata, podąża za Pepi II z "całkowicie głupią dynastią": siódmą dynastią z siedemdziesięcioma faraonami w siedemdziesiąt dni. Powtórzenie numeryczne musi być symboliczne. Liczba siedem nie miała jeszcze znaczenia dopełnienia, które zyskała później w świętych pismach Izraelitów; bardziej prawdopodobne jest, że skrybowie prowadzący listę królów pomnożyli liczbę dynastii przez dziesięć, aby zademonstrować całkowity chaos. Po marnotrawnym marnotrawieniu życia i pieniędzy Egipcjan z Czwartej Dynastii, słabości genów rodziny królewskiej i naturalnej, samoograniczającej się naturze boskości faraona, susza zapewniła ostateczny pchnięcie krawędzi. Przez nieco ponad sto lat rywalizujące dynastie rządziły w różnych miastach, a Egipt zostałby podzielony między walczących królów. Szósta dynastia była ostatnią ze Starego Królestwa Egiptu; następne cztery dynastie należałyby do niezorganizowanego okresu znanego jako Pierwszy Okres Przejściowy.

IMPERIUM AKKADYJSKIE, obecnie pod panowaniem Manisztusu, syna Sargona, chciało się rozwijać. W przeciwieństwie do Egiptu Agade odkrył, że jego najwięksi wrogowie wciąż leżą poza jego granicami. Z inskrypcji Manisztusu wynika, że był on tak samo wojowniczy jak jego ojciec. Przechwala się, że podbił jeszcze więcej terytoriów dla imperium, a nawet podróżował statkiem przez Zatokę Perską, aby walczyć z "trzydziestoma dwoma zgromadzonymi przeciwko niemu królami", gdzie "pokonał ich i zniszczył ich miasta". Może być więcej dymu niż ognia w tym. Chociaż chwali się swoimi podbojami, wydaje się, że obszary, które oddały mu hołd, wydają się być tymi, które Rimush już ujarzmił. "To nie są kłamstwa!" kończy się jeden napis zwycięstwa. "To absolutna prawda!" (co sugeruje coś wręcz przeciwnego, jak tytułowy "prawowity król" w ustach uzurpatora). Czternastoletnie panowanie Manisztusu jest szczególnie interesujące, ponieważ był on ojcem Naram-Sin Wielkiego, wnuka wielkiego Sargona i króla akadyjskiego, który rozprzestrzenił imperium w największym stopniu. Podobnie jak jego dziadek, Naram-Sin nieustannie walczył. Jedna z jego stel ogłasza dziewięć zwycięstw w ciągu jednego roku; inna, zatytułowana bez wyobraźni Stela Zwycięstwa, pokazuje jego zwycięstwo nad plemieniem na zachodnim terytorium Elamitów. Granice akadyjskie również wkradły się, by połknąć Suzę, jedną z bliźniaczych stolic Elamu. Ale Awan pozostał wolny, a opór Elamitów wobec rosnącego zachodniego zagrożenia był tam skupiony. Ignorując niezależność króla Elamitów, Naram-Sin nadał sobie tytuły "Króla Czterech Części Świata" i "Króla Wszechświata", w nadmiernym nawet jak na starożytną Mezopotamię pychy. Jego imię zapisane pismem klinowym pojawia się obok znaku wskazującego na boskość, a Stela Zwycięstwa pokazuje jego ogromną postać stojącą nad walczącymi armiami, w pozycji, jaką bogowie zajmują we wcześniejszych rycinach. Naram-Sin nie potrzebował żadnych bogów, aby pobłogosławić swoje bitwy. Mógł to wszystko zrobić sam. O ile możemy powiedzieć, Naram-Sin był pierwszym królem Mezopotamii, który za życia zdobył boski status; jest to działanie, które pokazuje pewną dojrzałość we władzy tronu. Do czasów Naram-Sin sami Akadyjczycy osiągnęli pewną dojrzałość jako naród. Sargon połączył walczące miasta Mezopotamii w jedno imperium, ale sama kultura akadyjska nigdy nie była dokładnie identyczna z akadyjską sferą polityczną. Mógłbyś żyć w imperium akadyjskim, będąc posłusznym jego akadyjskiemu królowi, i nadal być Sumerem. Synowie i wnuk Sargona opisali swoje zwycięstwa pismem klinowym sumeryjskim (ze względu na podbitych) i akadyjskim (ze względu na siebie). Urzędnicy i ich garnizony mieszkali w miastach Sumeru, ale także wiedzieli, że są częścią kultury oddzielonej od nich. To rosnące poczucie tożsamości kulturowej jest najbardziej widoczne w czasach największego niebezpieczeństwa imperium. W dół od gór Zagros, skaliste wznosi się na wschód od Tygrysu, ogarnęło plemiona Gutian i rzuciło się na skraj królestwa Naram-Sin. Chaos zagrażający ustalonemu porządkowi królestwa nie był niczym nowym. Tradycja chińska zapisuje walkę władców z wewnętrznym chaosem: impuls do ucisku i okrutnego wyzysku. Egipcjanie opowiadają historie o bitwach między braćmi, gdy królestwo nad Nilem rozpada się na odrębne królestwa. Gilgamesz walczy z dzikim człowiekiem, ale ten wróg okazuje się również jego cieniem. Ale Naram-Sin stanął w obliczu czegoś nowego: inwazji barbarzyńców, tych z zewnątrz, innych, którzy chcą rujnować i niszczyć. Akadyjskie przejęcie Sumeru było gwałtowne, ale lud Sargona miał własny język i pismo. Do czasu panowania Naram-Sina imperium akadyjskie stało się bardziej jak naród, a mniej jak rozrastająca się armia, która od czasu do czasu przestawała jeść. Miał własną historię; miał własnego ojca założyciela. Dopiero teraz można było w ogóle mówić o kontrastującym rodzaje ludzi: "barbarzyńców". "Nikt nie nazywa siebie barbarzyńcą", zauważył historyk David McCullough, "tak nazywa cię twój wróg". Kultura Akadyjczyków stanęła w opozycji do rozproszonego, fragmentarycznego świata Gutian, którzy - choć dzielili język mówiony - nie pozostawili po sobie żadnych inskrypcji, tradycji, a nawet historii. Z pewnością żadna z inskrypcji akadyjskich nigdy nie używa słowa "barbarzyńca", które pochodzi od Greków znacznie później. Ale Akadyjczycy widzieli w hordach Gutian zewnętrzną siłę, która przybyła po prostu zniszczyć, a nie stworzyć inną kulturę w miejsce ich własnej. Asyriolog Leo Oppenheim zwrócił uwagę, że czysta nienawiść odnaleziona w akadyjskich kronikach inwazji Gutian jest nowością w starożytnym świecie; jest to, jak zauważa, "porównywalne jedynie z nienawiścią Egipcjan do Hyksosów", wydarzenie, które nastąpiło dwieście lat później i było pierwszym przypadkiem, w którym Egipt został najechany przez niszczycielski, wędrowny lud z zewnątrz. Sumerowie nazywali Gutian wężami i skorpionami oraz parodiami ludzi:

ci, którzy nie są częścią Ziemi:
Gutianie, lud bez uzdy,
z umysłami ludzi, ale uczuciami psów,
z cechami małp.
Jak małe ptaki przelatywały nad ziemią wielkimi stadami…
nic nie umknęło ich szponom,
nikt nie uciekł z ich uścisku

Armie Naram-Sina nie były w stanie powstrzymać hord Gutian; napływali i przejmowali miasto po mieście. Okupacja gutiańskich miast akadyjskich wywróciła słuszny porządek rzeczy do góry nogami.

Posłaniec nie mógł już podróżować drogą,
łódź kuriera nie mogła już podróżować po rzece …
Więźniowie pełnili wartę, bandyci zajmowali drogi …
Założyli sobie ogrody w miastach,
nie, jak to zwykle bywa, na szerokim polu na zewnątrz.
Pola nie dały zboża, powodzie nie dały ryb,
w sadach nie ma syropu ani wina,
chmury nie przyniosły deszczu …
Uczciwi ludzie byli myleni ze zdrajcami,
bohaterowie leżą martwi na stosach na bohaterach,
krew zdrajców spłynęła krwią uczciwych ludzi

Obalenie porządku przez barbarzyńców było tak niepokojące, że nieco później napisano długą historię wyjaśniającą zniszczenia. Bogowie byli źli: pierwszy, ale nie ostatni raz, kiedy najazdy barbarzyńców przyniosły takie wyjaśnienie. W "Klątwie Agade" Naram-Sin niszczy wielką świątynię Enlila w swojej stolicy i kradnie jej złoto, srebro i miedź. To akt świętokradztwa, który skazuje jego kraj na zagładę; ładuje skarby na statki i żegluje daleko, a "gdy statki oddalały się od doków, miasto traciło swoją inteligencję". Stracił rozum: charakterystyczny, cywilizowany, ludzki charakter. Enlil, który następnie postanawia wyzwolić hordy Gutian w zemście, staje przeciwko Agade jak "rycząca burza, która ujarzmia całą ziemię, nadciągający potop, któremu nie można się stawić". Ledwie ludzkie hordy są narzędziami gniewu boga. "I tak było" - kończy się opowieść. "Na ścieżkach holowniczych brzegów kanału trawa rosła; na drogach rosła trawa żałoby". Oczyszczone przestrzenie cywilizacji zaczęły znikać. Z listy królów wiemy, że wojownicy gutian wcześnie przejęli kontrolę nad Uruk, rodowym domem Gilgamesza. Ponieważ dotarli tak daleko na zachód, prawie na pewno przełamali akadyjską władzę nad południowym Sumerem. Do śmierci Naram-Sina w 2218 roku hordom Gutian udało się zmniejszyć jego królestwo do połowy jego poprzedniej wielkości. Naram-Sin zostawił cały bałagan swojemu synowi Shar-kali-sharri, który stanął przed zadaniem ponownego wypędzenia barbarzyńców. Nie udało mu się; Lagasz również padł w ręce Gutian, a pod koniec panowania Shar-kali-sharri południe Sumeru bezpowrotnie zniknęło. Gutianie przeprowadzili się do niektórych południowych miast, ale inne miasta, w tym te w Elam, po prostu wykorzystały zainteresowanie Shar-kalisharriego Gutianami, by w końcu uwolnić się od lojalności wobec króla akadyjskiego, która prawdopodobnie od jakiegoś czasu była nominalna. Na ziemiach akadyjskich nastąpiła najwyraźniej anarchia. Po śmierci Shar-kali-sharri około roku 2190, centrum królestwa wciąż ledwo trzymało się razem. Ale sumeryjska lista królów pyta: "Kto był królem? Kto nie był królem?" co oznacza, że nikomu tak naprawdę nie udało się utrzymać władzy przez dłuższy czas. W końcu tron objął wojownik niespokrewniony z Sargonem, który zdołał utrzymać go przez dwadzieścia jeden lat, a następnie przekazać go swojemu synowi. Ale ta niesargońska dynastia, o której absolutnie nic nie wiemy, była skazana na zagładę. Inskrypcje opłakują upadek samej Agade, około 2150 r. p.n.e., gdy najeźdźcy gutiańscy przedarli się przez jej mury. Ponieważ nie znaleźliśmy ruin, nie wiemy, czy miasto zostało splądrowane i spalone. Być może sam brak miejsca sugeruje gruntowne zniszczenie. A ponieważ miasto nie pozostawiło śladu w krajobrazie, prawdopodobnie nie zostało później ponownie zajęte. Większość miejsc na starożytnym Bliskim Wschodzie pokazuje kolejne warstwy okupacji, ale miasto uważane za przeklęte czasami leżało opuszczone przez stulecia.

PRZEZ PRAWIE pół wieku gutiańscy "barbarzyńcy" zamieszkiwali całą równinę Mezopotamii. Niewiele pozostawili po sobie, by sugerować, że rozwinęli własną kulturę: żadnego pisma, żadnych inskrypcji, posągów czy ośrodków kultu. Inwazja Gutian położyła kres istniejącej cywilizacji, nie budując na jej miejscu innej. Lista królów wyznacza wyraźną granicę między panowaniem Akadyjczyków a "królami" Gutian, którzy najwyraźniej nie mają pojęcia, jak ustanowić sukcesję. Manisztusu rządził piętnaście lat, Naram-Sin pięćdziesiąt sześć; nawet synowi Naram-Sina, któremu trudno było ochronić resztki królestwa swego ojca przed stale wkraczającymi hordami, przypisuje się stabilne panowanie przez dwadzieścia pięć lat. Ale Gutianie, którzy zdobyli Agade i pobliskie miasta, byli zmienną i niestabilną masą. Za nienazwanym królem podąża dwudziestu jeden królów, z których tylko jednemu udaje się utrzymać swoją władzę przez ponad siedem lat; większość rządzi tylko rok lub dwa, a ostatni panuje przez czterdzieści dni. Stare i potężne miasta sumeryjskie - obecnie prawdopodobnie zajmowane przez mieszankę Sumerów, Akadyjczyków i Gutian - nie tolerowały długo rządów barbarzyńców. Odrodzenie zaczęło się w Lagasz, mieście położonym najbliżej Elamitów. Wojownik Gudea z Lagasz pozbył się z własnego miasta Gutian, przejął stery Lagash jako król, a następnie zaczął oczyszczać i odbudowywać świątynie Sumerów, które najwyraźniej zostały zniszczone przez Akadyjczyków lub Gutian. Gudea w ogóle nie pojawia się na sumeryjskiej liście królów, co najprawdopodobniej oznacza, że jego kontrola nigdy nie wykraczała poza granice jego własnego miasta. Jednak jest na tyle pod wrażeniem własnych zwycięstw, że nazywa się "prawdziwym pasterzem" swojego ludu. Twierdzi również, na uroczystych tabliczkach, że przywrócił handel z Elamitami w górach, którzy wysyłali miedź; z Indiami, z których pozyskiwano "czerwone kamienie"; a nawet z północnymi częściami Mezopotamii. Twierdzi, że utorował ścieżkę w cedrowych górach… ścinał cedry wielkimi toporami… niczym wielkie węże, cedry spływały po wodzie z cedrowej góry, sosna z sosnowej góry. Jeśli to prawda, Gutianie nie byli w stanie strzec rzeki, która wciąż była otwarta dla handlu. Gudea przywiózł również kamień z Magan (Oman w Arabii), aby zbudować swoje posągi. Posągi te przedstawiają króla jako czciciela bogów, nieuzbrojonego i ubranego w ceremonialne szaty, z rękami splecionymi w błagalnym geście. Trudno znaleźć większy kontrast z arogancką, kroczącą boskością Naram-Sina; Gudea nie zamierzał ryzykować gniewu bogów, kopiując błędy swojego poprzednika. Wkrótce po wolności Lagasz nastąpiła wolność rodzinnego miasta Gilgamesza, Uruk, gdzie król Utuhegal miał znacznie większe plany niż tylko uwolnienie własnego miasta. Wypędził Gutian z Uruk, a następnie jego żołnierze (zaciekle mu lojalni; jak sam mówi, szli za nim "jak jeden człowiek") maszerowali w ślad za rozchodzącym się kręgiem: do Ur, do Eridu na południe Ur, prawdopodobnie tak daleko na północ, jak starożytne święte miasto Nippur. Uwolnienie Nippur od Gutian symbolizowało ostateczną wolność równiny od hord Gutian. Gdy jego żołnierze stacjonowali w miastach, które niegdyś znajdowały się pod chaosem rządów Gutian, Utuhegal zaczął opisywać siebie inskrypcjami pod tytułem, którego nikt nie nosił od lat, być może od czasu, gdy jego imperium rządzili synowie Sargona: Król Czterech Dzielnic. Według własnych relacji o zwycięstwie jest "królem, którego rozkazów nie można odrzucić". Schwytał najsilniejszego przywódcę Gutian, człowieka, którego opisuje jako "węża z gór", zaprowadził go na swój dwór w kajdanach i - w postawie, która stałaby się znajoma na płaskorzeźbach następnego wielkiego imperium, które powstanie na równinie - "postaw stopę na jego szyi". Ale chociaż Utuhegal położył kres dominacji najeźdźców, nie żył wystarczająco długo, by cieszyć się swoją domeną. Wydaje się, że prawdziwym wężem w trawie była jego prawa ręka Ur-Nammu, który również był mężem córki Utuhegala. Po wypędzeniu Gutian z Ur, Utuhegal pozostawił Ur-Nammu zarządcą miasta z wojskiem pod ręką. Wkrótce potem Ur-Nammu wysłał swoich żołnierzy przeciwko własnemu królowi. Lista królów odnotowuje, że panowanie Utuhegala nad jego nowo wyzwoloną ziemią trwało siedem lat, sześć miesięcy i piętnaście dni - jedyny raz, kiedy rządy króla są określone bardziej szczegółowo niż tylko lata. Precyzja przemawia za nagłym i szokującym końcem panowania Utuhegala: być może jego śmiercią w bitwie z rąk własnego zięcia. Pomimo tego krwawego początku, Ur-Nammu, niegdyś kontrolował oba Ur i Uruk, nie zachowywał się przede wszystkim jak przywódca, ale jak król. Od czasu do czasu prowadził kampanię przeciwko uporczywym Gutianom, ale zapisy o zawartych traktatach i zaprzysiężonych sojuszach sugerują, że imperium Ur-Nammu rozprzestrzeniało się w dużej mierze poprzez negocjacje (chociaż niewątpliwie żołnierze stojący za uśmiechniętym dyplomatą mieli wiele wspólnego z Ur-Nammu). Sukces Nammu). Tam, gdzie Ur-Nammu nie podbił, zaprzyjaźnił się. Zrobił żoną córkę króla miasta Mari (nie mamy wzmianki o reakcji jego pierwszej żony, córki zabitego Utuhegala, na tę strategię). Zbudował świątynie w miastach na całej równinie, w tym nową świątynię wielkiego boga Enlila. Nawet Susa uznała jego zwierzchnictwo, chociaż Awan pozostał na uboczu. Pod rządami Ur-Nammu Sumerowie przeżywali swój ostatni renesans. Jego rządy nad tym neo-sumeryjskim imperium i rządy królów, którzy za nim poszli, są znane jako Trzecia Dynastia Ur. Ur-Nammu był nie tylko zdobywcą równiny, ale także odbudową cywilizacji. Odbudował drogi i mury; kopał kanały, aby sprowadzić świeżą wodę z powrotem do miast, w których znajdowała się woda słonawa. "Moje miasto jest pełne ryb", twierdził, "powietrze nad nim jest pełne ptaków. W moim mieście sadzi się rośliny miodowe". Wiersze pochwalne Ur-Nammu chwalą się nie tylko jego projektami odbudowy, ale jego przywrócenia porządku i prawa:

Jestem Ur-Nammu,
Chronię moje miasto.
Uderzam winnych poważnych wykroczeń i sprawiam, że drżą ….
Moje osądy skierowały Sumer i Akkad na jedną ścieżkę.
kładę nogę na szyjach złodziei i przestępców,
Powstrzymuję złoczyńców …
Uwidaczniam sprawiedliwość, pokonuję zło …
Na pustyni drogi są ułożone jak na festiwal,
i są znośne przeze mnie …
Jestem dobrym pasterzem, którego owce bardzo się rozmnażają.
Chaos został chwilowo odparty, zapewniono praworządność i porządek. Jeszcze przez chwilę miasta na sumeryjskiej równinie były bezpieczne.

CZASEM PODCZAS WALKI SUMERÓW z Gutianami obywatel Ur imieniem Terah zebrał swoich służących, bydło, żony, synów i ich rodziny i wyruszył na zachód. Wśród domowników był Abram, syn Teracha, i żona Abrama Saraj, która miała nieszczęście być bezdzietna. Terach nie był Sumerem, ale być może Akadyjczykiem lub członkiem spokrewnionego plemienia; wywodził swoje pochodzenie od Sema, biblijnego protoplasty Semitów. Urodzony gdzieś podczas rządów Naram-Sin, Terah prawdopodobnie nigdy nie mieszkał w Ur, które było wolne od zagrożenia Gutian. W dzieciństwie Ur wykorzystał słabnącą moc królów akadyjskich, aby uwolnić się od akadyjskiej dominacji. Kiedy został ojcem trzech synów, ostatni król akadyjski zajmował ostatnie miejsce na tronie; gdy jego młoda rodzina rosła, Gutianie zniszczyli Agade i swobodnie przemieszczali się po północnych równinach. Mniej więcej w czasie, gdy Utuhegal maszerował w kierunku Ur, by go przejąć, a następnie ponownie stracić na rzecz zięcia, Terah i jego rodzina zdecydowali (co zrozumiałe), że lepiej byłoby im wyjechać z miasta. Wyruszyli, zgodnie z Księgą Rodzaju, w kierunku "Kanaanu" - na zachód, w kierunku wybrzeża Morza Śródziemnego, z dala od barbarzyńskich Gutów, mściwych Elamitów i ambitnych Sumerów. Teologicznym wyjaśnieniem tej podróży w Księdze Rodzaju 12 jest to, że Abram usłyszał głos Boga. Nie był to bóg sumeryjski ani bóg akadyjski, ale bóg: bóg, który nadał sobie zagadkowe imię, JHWH, być może formą czasownika "być". Wydaje się, że to był nowy pomysł dla Abrama. Terach i jego synowie byli prawdopodobnie czcicielami księżycowego boga Sina i jego córki Inanny, bóstw opiekuńczych miasta Ur, po prostu dlatego, że wszyscy tubylcy Ur składali przynajmniej gołosłowne deklaracje wobec kultu księżyca. Ponadto nazwiska rodowe pokazują dość standardowy hołd dla panteonu akadyjsko-sumeryjskiego. Imię Teracha wyraża pokrewieństwo z bogiem księżyca Sinem. Saraj, żona Abrama, była także jego przyrodnią siostrą, córką Teracha z innej żony; jej imię to akadyjska wersja żony Sina, bogini Ningal. Wnuczka Teracha, Milka, najwyraźniej została nazwana na cześć córki Sin, Malkatu. Własne imię Abrama, co oznacza "wywyższony ojciec", jest niejednoznaczne. Niemniej jednak możemy założyć, że imiona zarówno Abrama, jak i Saraj były związane z kultem księżyca, po części dlatego, że w dalszej części historii JHWH zmienia ich imiona w ramach zawierania przymierza. Nowe imiona, Abraham i Sarah, zawierają nową sylabę ah, pierwszą sylabę imienia przymierza JHWH, imię, które odbiera je z posiadania Ur i przenosi własność na Boga z Genesis. Od tego Boga Abram otrzymuje zarówno obietnicę, jak i nakaz. Obietnica jest taka, że Abram stanie się wielkim narodem i będzie błogosławiony; nakazuje, aby opuścił swój kraj i swój lud (miasto Ur i mieszaną mieszankę Akadyjczyków, Sumerów i innych Semitów) i udał się "do ziemi, którą ci pokażę": do ziemi Kanaan, prawie na zachód . Wiele ras twierdziło, że prześledziło swoje pochodzenie z powrotem do jednej konkretnej, ukochanej przez Boga osoby, ale jest to pierwszy raz w zapisanej historii. Przez krew Abram nie różnił się niczym od otaczających go Semitów i nie różnił się tak bardzo od ludzi, którzy zamieszkiwali ziemię, do której zmierzał. Ale przez boskie pełnomocnictwo został oddzielony od reszty i rozpoczął coś nowego: jeden Semita spośród reszty, jeden Bóg wznoszący się ponad chaos politeizmu. Był pierwszym monoteistą. Zamiast kierować się BEZPOŚREDNIO NA ZACHÓD, trasą, która prowadziłaby ich przez pustynię, klan udał się na północny zachód łatwiejszą trasą Eufratu. W końcu wyprowadziłoby ich to na północnym krańcu wybrzeża Morza Śródziemnego. Ale dotarli tak daleko na północ, jak rzeka Bilikh, która wpada do Eufratu w miejscu, w którym powinni skręcić w lewo. Zamiast tego skręcili na wschód, podążyli wzdłuż rzeczki do małego miasta Haran i tam się osiedlili. Haran leżał na dobrze uczęszczanym szlaku handlowym; było to, podobnie jak Ur, centrum kultu księżyca i być może wydawało mu się znajome. Terah się starzała, a Haran było stosunkowo spokojne. Wracając na południe, Ur-Nammu przejął tron swojego teścia i rozszerzył swoje rządy na neosumerskie imperium, ale nigdy nie dotarł tak daleko na północ, jak Haran. Zmarł około 2094 r. p.n.e., po osiemnastu latach panowania; jego poemat pogrzebowy wychwala go jako mądrego i godnego zaufania pasterza swego ludu, króla, który przywrócił Sumerowi samego siebie, człowieka godnego współdzielenia tronu w zaświatach z samym Gilgameszem. Jego miejsce zajął syn Ur-Nammu, Szulgi. Niedługo potem - być może w ciągu czterech lub pięciu lat - Abram opuścił Haran i wznowił swoją podróż do ziemi obiecanej mu przez Boga. Udał się na południowy zachód i dotarł w końcu do Sychem, na zachód od rzeki Jordan, w połowie drogi między dwoma zbiornikami wodnymi, znanymi później jako Morze Galilejskie i Morze Martwe. Tam zażądał zapewnienia od Boga, że ziemia będzie jego, ponieważ o ile mógł zobaczyć, była pełna Kananejczyków. "KANAAN" to anachroniczna nazwa kraju, który w pierwszym tysiącleciu p.n.e. był znany jako Izrael, dla Rzymian jako Palestyna, a dla Krzyżowców jako "Lewant". Najwcześniejsze pojawienie się słowa "kananejczyk" pochodzi z tabliczki znalezionej w Mari, otoczonym murami mieście Zimri-Lima, i pochodzi z około 1775 roku p.n.e.; wydaje się, że jest to niepochlebne odniesienie do wędrujących bandytów z okolic Jordanu. W 2090 r. p.n.e. nie było nazwy ziemi, którą Bóg obiecał Abramowi, ponieważ nie miała ani tożsamości rasowej, ani politycznej. Ludzie, którzy żyli na rozległym obszarze wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, byli "zachodnimi Semitami". Ich bliskie stosunki poznaliśmy już w Części 1, kiedy Semici mieszali się z Sumerami na początku istnienia miast sumeryjskich. Zamiast osiedlić się na równinie Mezopotamii, zachodni Semici nie ustawali w marszu. Podczas gdy ich stosunki uczyły Sumerów uprawiać ziemię, zachodni Semici rozprzestrzeniali się wzdłuż wybrzeża i budowali własne miasta. Abram jest pierwszą osobowością, która wynurzyła się z powierzchni historii tego konkretnego obszaru. Bez zjednoczonej kultury zachodni Semici nie stworzyli żadnych kronik, a to, co o nich wiemy, pochodzi tylko z ruin ich miast. Do 7000 r. p.n.e. rolnicy z udomowionymi kozami i owcami zajmowali miasta na całym obszarze. Miejsca takie jak Catal Huyuk na dalekiej północy i Jerycho, położone dalej na południe i blisko Morza Martwego, cieszą się zaszczytem bycia jednymi z najstarszych miast na świecie. Jerycho, w krainie, do której potomkowie Abrama mieli się w końcu zdobyć, wyróżnia się; większość zachodnich terenów semickich to wioski bez szczególnej obrony, tak daleko wstecz, ale do 6800 r. p.n.e. mieszkańcy Jerycha zbudowali sobie zaskakująco ogromny kamienny mur. Na rogu muru wznosiła się okrągła wieża o wysokości trzydziestu pięciu stóp, aby strażnicy mogli stale obserwować otaczający ją ląd. Nie jest do końca jasne, czego oczekiwali mieszkańcy Jerycha. To prawda, że Jerycho położone jest w miejscu stałego i stałego strumienia świeżej wody, ale przecież rzeka Jordan nie była tak daleko. Niemniej jednak, lud Jerycha, jako jedyny wśród zachodnich Semitów, zbudował ogromną obronę przed jakimś przerażającym zagrożeniem z zewnątrz i nieustannie obserwował, aby nie przybyło niezapowiedziane. Zanim przybył Abram, zachodnie miasta semickie zbudowały własne szlaki handlowe, zwłaszcza z Egiptem. Byblos, w połowie drogi wzdłuż wybrzeża (dla Akkadyjczyków znany jako Gubla, dla Semitów Gebal), zbudował całą swoją gospodarkę na wysyłce cedrów do Egiptu w zamian za egipski płótno i metale szlachetne. Północne miasto Ebla pobierało podatki od miast, które wysyłały w jego stronę karawany. Miasto Megiddo, zbudowane na przełęczy między doliną Jordanu a równiną Szaron, powiększało się od co najmniej 3500 r. p.n.e. Sychem, gdzie Abram po raz pierwszy poprosił Boga o potwierdzenie swojej obietnicy, był co najmniej tak stary i być może osiedlił się z powodu starożytnej studni, która rzadko wysychała. Do pierwotnych zachodnich osadników semickich przyłączyli się różni imigranci, którzy napływali z północy i południa; przede wszystkim Amoryci, ludy koczownicze mówiące własnym językiem semickim, którzy mogli pochodzić z Półwyspu Arabskiego. Nie można winić Abrama za to, że zastanawiał się, jak ten patchworkowy kraj kiedykolwiek będzie jego. Niemniej jednak nie miał okazji długo się zastanawiać, bo niecałe pięć lat po przybyciu do ziemi obiecanej ponownie wyjechał. Nie był sam. Zapis archeologiczny pokazuje, że czasami między 2400 a 2000 r. p.n.e. kultura zachodnich Semitów, która coraz bardziej skłaniała się ku urbanizacji, powróciła do mniej zorganizowanego, bardziej nomadycznego stylu życia, z wieloma miastami tymczasowo opuszczonymi. Połączenie przesadzania i suszy zmniejszyło strumienie i pola uprawne; duże osady, które zużywały dużo wody, musiały się rozproszyć, aby przetrwać. Dodajmy do tego upadek Starego Państwa na południu, a zachodni Semici stracili nie tylko pola uprawne, ale także najbogatszego i najbardziej konsekwentnego partnera handlowego, kraj, który niegdyś obsypywał Byblos bogactwami i kilkanaście innych miast w zamian za dobra. Chaos Starego Królestwa promieniował na północ. W odpowiedzi Abram udał się na południe. "Na ziemi panował głód", czytamy w Rodz. 12:10, "i Abram udał się na jakiś czas na południe do Egiptu, ponieważ głód był dotkliwy". W Egipcie było więcej wody; i chwilowo trochę więcej porządku. Po "głupawej" siódmej dynastii nastąpiła ósma dynastia, nieco bardziej stabilna, ale zupełnie nijaka; miał 27 królów trwających 146 lat i nie zachowało się ani jedno imię faraona. Jednak około roku 2160 potężny szlachcic z Herakleopolis imieniem Akhtoy zdołał dzięki sile osobowości, sprytnym sojuszom i czystej sile zjednoczyć cały Egipt pod swoim panowaniem. Manetho nazywa Achtoja "straszniejszym niż jego poprzednicy", prawdopodobnie komentarz odzwierciedlający rozlew krwi, którego wymagało tymczasowe zjednoczenie. Przez następne sto lat potomkowie Achtoja - siedemnastu kolejnych królów, w skład których wchodziła IX i X dynastia Manethona - rządzili Egiptem, który utracił prawie całą swoją dawną świetność. Cierpiała nie tylko z powodu kłopotów wewnętrznych, ale także z powodu niemożności obrony swoich obrzeży przed zachodnimi semickimi najeźdźcami, którzy w małych koczowniczych grupach nieustannie najeżdżali deltę Nilu. Według tradycyjnego datowania, Abram przybył do Egiptu z żoną, służbą i bydłem około 2085 roku. Nie było to zbyt odległe od czasów Achtoja III z X dynastii, faraona, który pisał o zachodnich semickich najeźdźcach :

Podły Azjata! To źle wpływa na miejsce, w którym się znajduje, pozbawiony wody i porośnięty zaroślami …igdy nie mieszka w jednym miejscu, ale został zmuszony do błąkania się w nędzy, przemierzając ziemie na piechotę… Azjata krokodyl na brzegu rzeki: łapie na samotnej drodze

Być może ta wrogość wyjaśnia, dlaczego Abram, przebywając w Egipcie, oznajmił, że Saraj jest jego siostrą, a nie żoną. Według Księgi Rodzaju Abram spojrzał na Saraj, gdzieś w podróży do Egiptu, i pomyślał sobie: Jest piękna, więc faraon Egiptu prawdopodobnie rozkaże mnie zabić, aby mógł ją mieć (co z pewnością sugeruje, że Semici mieli równie niską opinię u Egipcjan). Spełniły się obawy Abrama. Faraon (jeden z bezimiennych, pozbawionych twarzy, nijakich królów dziesiątej dynastii) dokooptował Saraj i dał Abramowi prezenty z podziękowaniami za sprowadzenie jego pięknej siostry do Egiptu. Abram skończył z egipskimi owcami, krowami, osłami, wielbłądami i służącymi. Tymczasem faraonowi i jego domownikom powodziło się gorzej. Gen. 12 informuje nas, że obecność Saraj w haremie faraona sprowadziła na niego boską klątwę; faraonowi i całej jego rodzinie zadano coś, co nazywano neh-ga. Tłumaczenia angielskie mają tendencję do oddawania tego, grzecznie, jako "plagi", być może dlatego, że dotyczyło to paskudnych ran biegających. To sprawiło, że faraon zupełnie nie był zainteresowany wizytami jakichkolwiek kobiet z jego rodziny, nie mówiąc już o Saraj. Ta dziwna historia ma więcej sensu, jeśli zostanie osadzona w zestawieniu z resztą eposu Genesis. Uciekając z Egiptu (oraz faraona, który odmówił zabicia Abrama, wyraźnie obawiając się dalszej boskiej kary), Abram wrócił do Kanaanu i osiadł w pobliżu Hebronu, znacznie na południe od Sychem. Obietnica, że będzie ojcem całego nowego narodu, zdawała się nie spełniać. Para pozostawała bezdzietna, dopóki Sarai nie była zbyt stara, by mieć nadzieję na poczęcie. Mniej więcej dwadzieścia lat po pierwotnym przesłaniu od Boga Abram postanowił wyciągnąć pomocną dłoń. Pożyczył służącą Sarai Hagar jako drugą, nieoficjalną żonę, obiecując Sarai, że każde dziecko Hagar zostanie oficjalnie uznane za jej potomstwo. Nie była to praktyka nieznana w sumeryjskich miastach - jest regulowana w zbiorze sumeryjskich kodeksów zwanych Tablicami Nuzi - ale nie zadziałała w przypadku Abrama. Boża obietnica nowego narodu dotyczyła nie tylko Abrama, ale także Abrama i Saraj razem. Abram miał być ojcem nowego narodu, ale Saraj, a nie jakakolwiek płodna i dostępna kobieta, miała być jego matką. Podobnie jak sam Bóg, nowy naród będzie przypominał to, co było przed nim, a jednak będzie zupełnie inny. Bóg z Genesis podzielał niektóre cechy panteonu związanego z naturą, ale był poza naturą i nie był przez nią kontrolowany. Nowy naród różniłby się od otaczających go ludów, ponieważ został stworzony przez obietnicę jedynego Boga. Ta obietnica została dana Abramowi i Saraj, nie tylko Abramowi. Jakikolwiek wkład faraona z dziesiątej dynastii lub egipskiej służącej ("Hagar" to egipskie imię, które oznacza coś w rodzaju "imigrantki", ta kobieta była jedną ze służących podarowanych Abramowi przez cierpiącego faraona) nie był mile widziany; nie bardziej niż ten, który z radością powitałby Enlila lub Isztar, aby mu pomóc. Dopiero po epizodzie z Hagar Bóg powtarza swoją obietnicę daną Abramowi i nadaje mu imię Abraham, ukazując jego boską własność tego człowieka i jego potomków. Niedługo potem Abraham ponownie spotkał króla z wędrującym okiem. Tym razem król rządził Gerarem, miastem na południe od Hebronu, na obszarze między Kanaanem a Egiptem zwanym Negev. Po raz kolejny obawiając się przypadkowego usunięcia, Abraham ponownie upierał się, że Sara jest jego siostrą i ponownie Sara została zabrana do królewskiego haremu. W rezultacie każda kobieta w całym gospodarstwie domowym była bezpłodna do czasu powrotu Sary (a król Abimelech "nie mógł jej dotykać", co wydaje się sugerować, że nie tylko kobiety były chwilowo pozbawione naturalnej funkcji). Po raz kolejny historia jest zajęta rasową tożsamością tego ludu, który Bóg obiecał stworzyć. Genesis została napisana, według wszelkich obliczeń, długo po wydarzeniach, które opisuje, z celowo anachronicznym stylem opowiadania. W przekazach biblijnych zwykle używa się nazw, które byłyby znane współczesnym czytelnikom, zamiast nazw używanych w przeszłości: "Ur Chaldejczyków" jest jednym z takich odniesień, ponieważ ziemia na czele Zatoki Perskiej nie była znana jako ziemia "chaldejczyków" najwcześniej do panowania Aszurnasirpala II z Asyrii (884/883-859 p.n.e.). Abram ma do czynienia z "Amoretami" Abimelech, król Geraru, nazywany jest Filistynem. Nazwy te odnoszą się do późniejszych tożsamości politycznych, które wyewoluowały, gdy zachodnie plemiona semickie wytyczyły terytorium i zaczęły o nie walczyć. Jednak nawet jeśli imiona w tekście są celowo anachroniczne, wydarzenia w samej historii pokazują jasne zrozumienie różnicy nie tylko między krwią Abrahama a krwią egipską, ale między rasą Abrahama a rasą Abimelecha. Po raz pierwszy można było mówić o zachodnich Semitach jako należących do różnych ras. W Sumerze od najdawniejszych czasów podstawową tożsamością jego ludu nie była "Sumerowie". Byli obywatelami Ur, Lagasz, Uruk, z których każdy oddawał pierwotną lojalność innemu bóstwu, jednocześnie uznając istnienie innych. Powstanie imperium akadyjskiego Sargona, z jego wyraźnym rozróżnieniem na Sumerów i Akadyjczyków, przyniosło zmianę: dwa narody w obrębie jednego zestawu granic politycznych, o wspólnej tożsamości ("podmioty Sargona"), które jednak nie usuwały ich podstawowej różnicy . Najeżdżający Gutianie wyjaśnili to dalej: dwa różne narody mogły mimo wszystko dzielić tożsamość jako cywilizowaną, która przeciwstawiała je razem w przeciwieństwie do trzeciego. Teraz Abraham, wędrujący na zachód, mówiący językiem tak podobnym do języka zachodnich Semitów, że mógł się porozumieć bez większych trudności, jest jeszcze bardziej wyrafinowany. Jest niepodobny do Abimelecha, innego zachodniego semity, z wyboru. Kiedy Boża obietnica zostanie ostatecznie wypełniona i narodzi się Izaak, stworzona zostanie nowa rasa, która otrzyma fizyczny znak; Bóg nakazuje Abrahamowi obrzezać swoich synów, siebie i swoją rodzinę na znak ich oddzielenia. (Prawdopodobnie znak przypominałby im w kluczowym momencie, że nie mają mieszać swojej krwi z innymi rasami.) Później, kiedy Abraham chce znaleźć żonę dla swojego syna, odmawia pozwolenia Izaakowi na poślubienie kogokolwiek z zachodnich Semitów wokół niego. Zamiast tego wysyła swojego sługę z powrotem do północno-zachodniej Mezopotamii, aby sprowadził krewną, jego siostrzenicę Rebekę, z tych krewnych, którzy pozostali w Haranie. Ze starej wyłoniła się nowa rasa. SYN HAGAR też był inny. Sarai, za pozwoleniem Abrama, przegoniła ciężarną Hagar. Hagar wyruszyła drogą prowadzącą z Hebronu, za Beer-Szebą, na południe w kierunku Egiptu. Wracała do domu. Ale syn Abrama nie miał zostać ponownie wchłonięty w chaos Egiptu w pierwszym okresie pośrednim. Hagar, według gen. 16, spotkała na drodze posłańca Bożego i ona również otrzymała obietnicę. W lustrzanym odbiciu obietnicy danej Saraj dzieci Hagar stałyby się również narodem zbyt licznym, by go zliczyć. Hagar wróciła więc do domu Abrama; a dziecko, gdy się urodziło, otrzymało imię Ismael i dorastało w domu swego ojca. Według niego narody arabskie tradycyjnie zapisywały swoje dziedzictwo. Według Koranu (zapisanego w jeszcze większej odległości niż Księga Rodzaju od opisanych wydarzeń), Abram - Ibrahim, w pisowni arabskiej - był pierwszym, który czcił Allaha, jedynego Boga, a nie gwiazdy, księżyc czy słońce. Gdy dorósł, Ismael udał się z Ibrahimem do Arabii, do miasta Mekki na południowo-zachodnim krańcu półwyspu i razem zbudowali Ka′ba, pierwszy dom kultu Allaha. Do tego domu Koran nakazuje wszystkim wyznawcom Allaha - "ludziom Księgi" - aby się odwrócili: "Gdziekolwiek jesteś", Koran mówi, "odwróć twarze w tym kierunku… w kierunku Świętego Meczetu; gdziekolwiek jesteś, odwróć tam swoją twarz". W CZASIE neosumeryjskiego imperium, z którego uciekła rodzina Teracha, niepokoje z wcześniejszych dni przekształciły się w imperium. Shulgi, który zastąpił swojego ojca, ambitnego Ur-Nammu, na tronie Ur, spędził pierwszą część swojego panowania, oceniając swoją sytuację. Po dwudziestu latach na tronie - mniej niż w połowie jego , jak się okazało - Szulgi zaczął reorganizować swoją domenę. Ta organizacja wymagała pewnego podboju; Szulgi wyruszył na północ, aż do miasteczek Assur i Niniwy, a potem z powrotem przez granicę Tygrysu, do krainy Elamitów, odbierając Suzę. Nigdy nie przepychał się na północ, na wyżyny elamickie, gdzie królowie elamiccy z długowiecznej dynastii elamickiej zwanej Simaszami zachowali swoje prawo do suwerenności. Ale tam, gdzie zakończyła się jego walka, rozpoczęły się negocjacje. Szulgi zawarł traktaty i przymierza z dwudziestoma małymi książętami i wodzami, poślubiając trzy swoje córki z władcami terytoriów leżących na ziemiach elamickich. Podzielił swoją uprawę terytorium na szereg prowincji, z gubernatorami, którzy składali mu raporty. Było to imperium pod rządami prawa i traktatu, związane przepisami, których jego ludzie mieli przestrzegać. Mieli być posłuszni nie tylko dlatego, że Szulgi miał żołnierzy, którzy mogli egzekwować jego żądania, ale dlatego, że był wybranym z bogów, wybranym przez boskość dla specjalnej łaski:

Matka Nintu cię wychowała,
Enlil podniósł głowę,
Ninlil cię kochała…
Szulgi, król Ur.

Jest w szczególności ukochanym przez bogini Inannę, która obdarzyła go swoją miłością, po części dzięki jego sprawności seksualnej:

Odkąd potargał mi włosy na kolanach…
Ponieważ na łóżku mówił miłe słowa…
Ogłoszę mu dobry los.

Jest także ukochanym boga księżyca Nanny. W dowód wdzięczności swoim boskim opiekunom, Shulgi zbudował największy ziggurat Ur, neosumeryjski odpowiednik Wielkiej Piramidy; ogromna struktura kultu, nazwana po sumeryjsku "Dom, którego fundacja jest odziana w terror". Próbując rządzić sprawiedliwie, tak jak wymagali tego bogowie, Szulgi ustanowił nowy zbiór praw. Są one fragmentaryczne, ale te prawa wyróżniają się tym, że są pierwszym w historii kodeksem spisanym, który określa ustalone kary za ustalone wykroczenia. GDY SZULGI RZĄDZIŁ W UR, Abraham nieustannie walczył o bezpieczeństwo swojej rodziny. Bycie w Kanaanie było ciężkim okresem. W tym czasie mury samego Jerycha zostały zniszczone i naprawione siedemnaście razy. Abraham spłodził nie jeden, ale dwa narody; obaj jego synowie zostali oznaczeni znakiem przymierza, ceremonialnym usunięciem napletka, które stworzyło fizyczną różnicę między nimi a innymi Semitami, którzy walczyli na nierównym terenie między wybrzeżem Morza Śródziemnego a rzeką Jordan. Ale ta różnica nie dawała im żadnej przewagi w walce o terytorium. Kiedy Sarah zmarła, prawie trzydzieści lat po porodzie dla klanu Izaaka wciąż miał tak mało ziemi, że Abraham musiał kupić jaskinię od pobliskiego zachodniego właściciela ziemskiego, aby pochować swoją żonę.

W IMPERIUM NEOSUMERSKIM, rządzonym przez trzecią dynastię Ur, rządy prawa i porządku były imponujące, ale krótkotrwałe. Po swoim niezwykle długim i dostatnie czterdziestosiedmioletnim panowaniu, Szulgi przekazał tron swojemu synowi, który sam był już w tym wieku; po jego krótkich ośmioletnich rządach odziedziczył z kolei wnuk Shulgi, Shu-Sin. Pod rządami czwartej generacji dynastii Ur III imperium zaczęło się rozpadać. Panowanie Szu-Sina stanęło w obliczu zagrożenia, które stale rosło: Amoryci, zachodni nomadzi semiccy, którzy teraz wędrowali wzdłuż zachodniej granicy, między Kanaanem a granicami królestwa neosumeryjskiego. Sumerowie nazywali ich "Martu" (lub "Amurru") i byli skazani na spotkanie z nimi w bezpośredniej rywalizacji o coś, czego coraz bardziej brakowało: żyzną ziemię.

OD WIEKU TERAZ - być może przez tysiąclecia - miasta na równinie uprawiały wystarczającą ilość pszenicy, aby utrzymać rozkwitające populacje poprzez nawadnianie: kopanie kanałów z brzegów rzek do zbiorników, aby podnoszące się wody spływały do zbiorników magazynowych, skąd można je było kierować suchsze miesiące nad polami. Ale wody Tygrysu i Eufratu, choć wystarczająco świeże, by podtrzymywać życie, były lekko słone. Kiedy ta słabo słonawa woda osiadła w zbiornikach, zebrała więcej soli z bogatej w minerały ziemi. Następnie wybiegł przez pola i stanął w słońcu. Większość wody wsiąkła w ziemię, ale część wyparowała, pozostawiając na ziemi nieco więcej soli niż wcześniej. Proces ten, zwany zasoleniem, doprowadził w końcu do takiego stężenia soli w glebie, że zbiory zaczęły zawodzić. Pszenica jest szczególnie wrażliwa na sól w ziemi. Relacje z sumeryjskich miast pokazują, że w latach przed rokiem 2000 p.n.e. postępowało przechodzenie z pszenicy na jęczmień, który toleruje więcej soli. Ale z czasem nawet jęczmień nie wyrósł na słonej glebie. Zboża zaczęło brakować. Podobnie było z mięsem, ponieważ nie tylko dla ludzi było mniej zboża, ale także dla zwierząt, które trzeba było zabierać coraz dalej, by znaleźć trawę. Za czasów Szu-Sina pewien sumeryjski skryba zauważa, że ziemia na niektórych polach "pobielała". Sporadyczne przysłowie pokazuje, że rolnicy mieli problem ze wzrostem soli; w zbiorze z tego samego okresu jedno przysłowie pyta: "Skoro żebracy nie mają nawet wystarczającej wiedzy, by siać jęczmień, jak mogą siać pszenicę?" Inne przysłowie mówi, że tylko "męski" wzrost rzeki - przypuszczalnie szczególnie silny - "spożyje sól" w glebie. Sumerscy rolnicy nie byli takimi ignorantami w zakresie podstawowego rolnictwa, żeby nie rozumieli problemu. Ale jedynym rozwiązaniem było unikanie sadzenia co dwa lata, w praktyce zwanej "odłogowaniem chwastów" - pozwalając na wzrost chwastom z głębokimi korzeniami, obniżając poziom wody i pozwalając soli z powrotem spłukiwać pod wierzchnią warstwę gleby. Co tymczasem zjadłyby miasta Sumeru? I jak można by położyć na barkach coraz bardziej rygorystyczne obciążenia podatkowe, wymagane przez dużą i wysoce ustrukturyzowaną biurokrację zorganizowaną przez Shulgiego i utrzymywaną przez jego spadkobierców? W przypadku braku odłogowania chwastów pola mogą rosnąć tak toksycznie, że musiałyby zostać całkowicie opuszczone, być może nawet na pięćdziesiąt lat, aby umożliwić regenerację gleby. To sprawiło, że wtargnięcie Amorytów na żyzne pola Sumeru nie było kwestią irytacji, ale życia i śmierci. Równina Mezopotamii nie miała nieograniczonej przestrzeni pól; to, co antropolodzy nazywają "okrojoną ziemią rolniczą", ostro definiowaną przez otoczenie, góry i pustynie. Rosnący niedobór zboża sprawił, że ludność sumeryjska była ogólnie bardziej głodna, mniej zdrowa, bardziej krnąbrna i mniej zdolna do samoobrony. Brak pełnej miary podatku zbożowego sprawił, że dwór dynastii Ur III nie mógł płacić swoim żołnierzom. Niełatwo było odeprzeć wtargnięcie Amorytów. W ciągu pierwszych trzech lat swojego panowania Shu-Sin stopniowo tracił swoją granicę. W czwartym roku był wystarczająco zdesperowany, by wypróbować zupełnie nową strategię, wcześniej nieużywaną: zamówił ogromny mur o długości 170 mil, zbudowany na równinie między Tygrysem a Eufratem, w szaleńczej próbie zatrzymania Amorytów z dala. Ściana była ostatecznie bezużyteczna. Syn Shu-Sina, Ibbi-Sin, wkrótce porzucił nawet pozory obrony pól za nim. Ubóstwo, nieporządek i inwazja doprowadziły do tego, że fragmenty jego królestwa odpadły, spadając nie tylko na marudnych Amorytów, ale także na jego głodnych i niezadowolonych ludzi. Kiedy Ibbi-Sin zasiadał na tronie przez dwa lata, Eshnunna, na dalekiej północy swojego pozostałego imperium, zbuntował się i odmówił płacenia daniny, a Ibbi-Sin nie miał żołnierzy, którzy mogliby sprowadzić miasto z powrotem do owczarni. Rok później elamicki król Anszanu - księstwa, które technicznie było wolne od dominacji Sumerów, ale pięćdziesiąt lat wcześniej zawarło sojusz z Szulgimi przez małżeństwo - odrzucił półwieczny traktat i wyparł Sumerów z Suzy. Dwa lata później Umma uwolniła się; trzy lata później, w ósmym roku panowania Ibbi-Sina, prestiżowe miasto Nippur odmówiło dalszego uznawania jego zwierzchnictwa. Gorsze miało nadejść. Gdy jego władza spadła, Ibbi-Sin zaczął przyznawać swoim dowódcom wojskowym coraz większą autonomię. W dziesiątym roku jego panowania jeden z tych dowódców, człowiek semickiego pochodzenia imieniem Iszbi-Erra, rozegrał własną grę o władzę. Ur cierpiał głód z powodu tych słonych pól oraz braku zbóż i mięsa; Ibbi-Sin wysłał Ishbi-Errę, swojego zaufanego dowódcę, na północ do miast Isin i Kazallu po zapasy. Seria liter zachowanych na glinianych tabliczkach ujawnia strategię Ishbi-Erry. Po pierwsze, Ishbi-Erra napisał do swojego króla, wyjaśniając, że jeśli Ibbi-Sin wyśle więcej łodzi w górę rzeki i da Ishbi-Errze jeszcze więcej władzy, będzie mógł przynieść zboże; w przeciwnym razie po prostu będzie musiał z tym zostać w Isin. Wydałem dwadzieścia talentów srebra na zboże i jestem z nim w Isin. Teraz jednak słyszałem doniesienia, że Martu wtargnęli do środka dzielącej nas krainy. Nie mogę wrócić do ciebie z tym zbożem, chyba że wyślesz mi sześciuset łodzi i ustanowisz dowódcę zarówno Isin, jak i Nippur. Jeśli to zrobisz, przyniosę ci wystarczającą ilość ziarna na piętnaście lat. Było to wymuszenie na łysinę, które stało się jasne dla Ibbi-Sina, gdy gubernator Kazallu również do niego napisał, skarżąc się, że pod przykrywką zbierania zboża dla swego króla, Ishbi-Erra zajął Nippur, splądrowała kilka pobliskich miast, potwierdził jego dominacja nad kilkoma innymi, a teraz groziła przejęciem również Kazallu. "Niech mój król wie, że nie mam sojusznika" - narzekał żałośnie gubernator - "nie ma nikogo, kto by szedł u mego boku". Ibbi-Sin był bezradny, by zrobić cokolwiek przeciwko Ishbi-Errze, który miał wielu swoich żołnierzy i większość jedzenia. Jego list zwrotny do gubernatora Kazallu zawiera świadectwo desperacji:

Dałem ci wojska i oddałem je do twojej dyspozycji. Jesteś gubernatorem Kazallu. Więc jak to jest, że nie wiedziałeś, co knuje Ishbi-Erra? Dlaczego nie maszerowałeś przeciwko niemu? Teraz Ishbi-Erra może twierdzić, że jest królem. I nie jest nawet Sumerem. Sumer został powalony i zawstydzony na zgromadzeniu bogów, a wszystkie miasta, za które odpowiadałeś, przeszły prosto na stronę Iszbi-Erry. Naszą jedyną nadzieją jest to, że Martu go złapią.

Amoryci nie schwytali Ishbi-Erry i - jak obawiała się Ibbi-Sin - zabłąkany dowódca ogłosił się pierwszym królem "dynastii Isin", ze swoją stolicą w Isin i terytorium północnymi ziemiami, które kiedyś należały do Ur. Dynastia Isin opierała się schwytaniu Amorytów i rządziła północną częścią równiny przez dwieście lat. Tymczasem Ibbi-Sin pozostał pod kontrolą tylko samego serca rozpadającego się imperium, samego Ur. W tym momencie wylądowały sępy. W 2004 roku Elamici - teraz ponownie zjednoczeni w jednym, wolnym od Sumeru królestwie pod rządami króla o imieniu Kindattu - byli gotowi zemścić się za dziesięciolecia dominacji. Przetoczyli się przez Tygrys, zburzyli mury Ur, spalili pałac, zrównali z ziemią święte miejsca i przynieśli ostateczny i wstrząsający koniec ery sumeryjskiej. Pola, które nie były jeszcze jałowe od soli, zostały spalone, a sam Ibbi-Sin został zabrany jako jeniec do Anshan. Późniejsze wiersze opłakują upadek Ur jako śmierć nie tylko miasta, ale całej kultury:

Pod wyniosłymi bramami miasta piętrzyły się zwłoki,
na ulicach, na których odbywały się święta, leżały rozrzucone głowy,
gdzie odbywały się tańce, ciała były ułożone w stosy….
W rzece zebrał się kurz,
przez miasto nie przepływa woda płynąca,
równina pokryta trawą popękała jak piec

Upadek Ur pokazał nie tylko słabość Ibbi-Sin, ale, co bardziej złowrogie, bezsilność księżycowego boga Nanny i bóstw patronów upadłych miast, bogów, którzy nie potrafili chronić swoich.

Ojcze Nanna,
twoja pieśń zamieniła się w płacz,
twoje miasto płacze przed tobą, jak dziecko zagubione na ulicy,
Twój dom wyciągnął do Ciebie ręce,
woła: "Gdzie jesteś?"
Jak długo będziesz stać z dala od swojego miasta?7

Abram i Terach uciekli z Ur i od kultu boga księżyca, obawiając się, że nie zdoła ich ochronić. Ostatecznie nie mógł nawet ochronić własnej świątyni. Stary bóg natury, podobnie jak pola Ur, stracił swoją moc. Epoka Sumerów w końcu się skończyła. Semici, zarówno akadyjski, jak i amorycki, oraz elamici zdominowali równinę, która już nigdy nie będzie tak żyzna jak za czasów pierwszych królów, kiedy świeża woda płynęła przez zielone pola

Przez półtora wieku Egipt nie miał faraona godnego tego tytułu. Abram przybył do kraju w czasie panowania IX lub X dynastii, dwóch rodzin królów, które prawdopodobnie pokrywały się. Według Manethona, dziewiąta dynastia została założona przez króla o imieniu Achtoes, który zapoczątkował linię królewską i rządził całym Egiptem z Herakleopolis, dalej na południe. Mówi nam, że Achtoes był najokrutniejszym władcą, jakiego Egipt kiedykolwiek widział; "ranił ludzi w całym Egipcie". Ten król, który pojawia się w inskrypcjach jako "Achtoy I", był w rzeczywistości gubernatorem prowincji skupionej w Herakleopolis; tradycja jego okrucieństwa wywodzi się najprawdopodobniej z jego zbrojnej próby zagarnięcia całego Egiptu. Niemal po śmierci Achtoja (Manetho mówi, że oszalał i został zjedzony przez krokodyla, narzędzie boskiej zemsty), inny "faraon" ogłosił się znacznie dalej na południe. Nazywał się Antef i twierdził, że rządzi całym Egiptem z Teb. Manetho mówi, że po dziewiątej dynastii Achtoja nastąpiła dziesiąta dynastia, a następnie zgrabnie dynastia jedenasta. W rzeczywistości stało się tak, że dynastia IX i X oraz dynastia XI rządziły jednocześnie. "Zasada" to miłe słowo; Niesforne grupy watażków walczyły ze sobą o prawo do posiadania nominalnej kontroli nad Egiptem, podczas gdy inni gubernatorzy prowincji robili, co im się podobało. Inskrypcja jednego z tych namiestników (lub nomarchów; terytoria rządzone przez nomarchów nazywano nomesami) wskazuje na całkowite lekceważenie królewskich pretensji w Herakleopolis i Tebach. "[Jestem] nadzorcą kapłanów, nadzorcą krajów pustynnych, nadzorcą najemników, wielkim władcą nomów" - chwali się Ankhtifi. "Jestem początkiem i szczytem ludzkości… Przewyższyłem wyczyny moich przodków…. Cały Górny Egipt umierał z głodu i ludzie zjadali swoje dzieci, ale w tym nomie nie pozwoliłem nikomu umrzeć z głodu…. Nigdy nie pozwoliłem komuś w potrzebie przejść z tego nomu do innego. Jestem bohaterem, który nie ma sobie równych." Przynajmniej w jego własnych oczach Ankhtifi jest równy każdemu faraonowi. Zgrabne następstwo dynastii Manethona jest wynikiem jego determinacji, by wepchnąć cały ten chaos w ramy starych sukcesji dynastycznych. Nawet ponad tysiąc pięćset lat po fakcie Manetho nie może całkowicie przyznać, że autorytet Horusa na Ziemi całkowicie zniknął. W tym nie jest sam. Inskrypcje zachowane z tego okresu pokazują, że egipscy skrybowie albo zignorowali rzeczywistość rozpadu ich królestwa (inne starożytne listy królów podają, że dynastie dziewiąta i dziesiąta nigdy nie istniały i podniosły się w połowie jedenastej), albo starali się przedstawić to w nieco mniej groźny sposób. warunki. Egipt nie popadł w anarchię. Nie; stara wrogość północ-południe właśnie powróciła tymczasowo. Starcia między północą a południem nie były niczym nowym, aw przeszłości zawsze powstawał faraon, aby zjednoczyć cały bałagan. Odnajdujemy więc Antefa I, tebańskiego pretendenta, który nazywa siebie "Królem Górnego i Dolnego Egiptu" w swoich własnych inskrypcjach. To było więcej niż trochę imponujące, ponieważ z pewnością nie był królem Dolnego Egiptu i prawdopodobnie nie kontrolował też zbyt dużej części Górnego Egiptu. Niemniej jednak mocno wpisała go w tradycję faraonów górnoegipskich, którym udało się przywrócić kontrolę nad zbuntowaną północą. Żołnierze Antefa walczyli niejednokrotnie z oddziałami z Herakleopolis, odtwarzając dawne bitwy między północą a południem. Tymczasem rywalizujący nomarchowie starli się, zachodni Semici wędrowali do Delty, a wielka przeszłość Egiptu nieco się cofnęła. "Żołnierze walczą z oddziałami" - czytamy w relacji z tamtego okresu. "Egipt walczy na cmentarzu, niszcząc grobowce w mściwym zniszczeniu". Następnie, w połowie XI dynastii, Mentuhotep I zasiadł na tronie Teb. Mentuhotep, którego nazwano na cześć tebańskiego boga wojny, spędził pierwsze dwadzieścia lat swojego panowania, walcząc na północ, do Dolnego Egiptu. W przeciwieństwie do Narmera i Chasechemui przed nim, musiał prowadzić kampanię nie tylko przeciwko żołnierzom północnego króla, ale także przeciwko nomarchom na swojej drodze. Jedno z jego pierwszych wielkich zwycięstw było przeciwko gubernatorowi Abydos; okrucieństwo przejęcia jest naznaczone co najmniej jednym masowym pochówkiem, grobowcem zawierającym sześćdziesięciu żołnierzy, którzy zginęli w tej samej bitwie. Gdy przedzierał się na północ, żołnierze władcy dziesiątej dynastii , Herakleopolis cofnął się przed nim. Tuż przed dotarciem Mentuhotepa do Herakleopolis zmarł panujący tam król z dziesiątej dynastii. Walka o sukcesję doprowadziła do chaosu w obronie miasta, a Mentuhotep z łatwością wkroczył do niego. Teraz miał zarówno Teby, jak i Herakleopolis, ale Egipt był daleko od zjednoczenia. Nomarchowie nie byli chętni do rezygnacji ze swoich długo utrzymywanych uprawnień; walki z prowincjami trwały latami. Portrety egipskich urzędników królewskich w tym czasie zwykle pokazują, że noszą oni broń, a nie papirusy lub inne narzędzia urzędowe, co sugeruje, że pójście do urzędu przez dość długi czas pozostawało przypadkowe. Ale w trzydziestym dziewiątym roku swojego panowania Mentuhotep był w końcu w stanie zmienić pismo swojego imienia. Nic dziwnego, że jego nowe imię Horusa brzmiało "Zjednoczyciel Obu Ziem". W rzeczywistości jego czterdziestoletnia walka o władzę nie miała prawie nic wspólnego z wrogością północ-południe; ale stary paradygmat wojny domowej dawał mu znacznie większą szansę, by stać się wielkim faraonem, który raz jeszcze uratował Egipt. Jego spin był udany. Niedługo potem jego nazwisko zaczyna pojawiać się w inskrypcjach obok samego Narmera. Jest chwalony jako drugi Narmer, równy legendarnemu królowi, który jako pierwszy połączył w jedno Górny i Dolny Egipt.

RZĄDY MENTUHOTEPA były końcem Pierwszego Okresu Przejściowego i początkiem kolejnego okresu potęgi Egiptu, Państwa Środka. Rządził, według Manethona, przez pięćdziesiąt lat. Chociaż inskrypcje na grobie wskazują co najmniej pięć różnych kobiet jako jego żony, żadne inskrypcje z okresu jego panowania nie wspominają o synu. Następni dwaj królowie nie mieli żadnego związku krwi z nim ani ze sobą, a trzeci był pospolity: Amenemhet I, który służył Mentuhotepowi III jako wezyr. Wydaje się, że idea boskiego królewskiego rodu, jeśli jest honorowana w teorii, w praktyce przeminęła. Amenemhet I jest pierwszym królem XII dynastii. Południowiec z urodzenia (według inskrypcji jego matka pochodziła z Elefantyny, daleko w Górnym Egipcie), Amenemhet natychmiast postawił się w szeregu wielkich unifikatorów, budując sobie zupełnie nową stolicę, tak jak Narmer, aby uczcić swoją posiadłość na terenie całego kraju. Nazwał to nowe miasto, dwadzieścia mil na południe od Memfis, "Zagarniaczem Dwóch Ziem" ("Itj-taway"). Posłuży mu jako jego własny punkt równowagi między północą a południem; Memfis, nadal centrum kultu egipskiego panteonu i siedziba najświętszych świątyń Egiptu, nie było już miejscem, w którym faraon miał swój dom. Amenemhet zlecił także skrybom napisanie "proroctwa" o nim, dokumentu, który zaczął krążyć po Egipcie bardzo blisko początku jego panowania. To "Proroctwo Nerfertiego", rzekomo z czasów panowania króla Snofru pięćset lat wcześniej, zaczyna się od tego, że król Snofru rozmyśla nad możliwością, że Egipt padnie pod naporem azjatyckich najeźdźców ze wschodu (jasny przypadek późniejszego zmartwienia nałożonego na znacznie wcześniej czas, ponieważ taka możliwość prawdopodobnie nigdy Snofru nie przyszła do głowy). Na szczęście mędrzec Snofru ma szczęśliwą przepowiednię:

Król nadejdzie z południa …
On weźmie Białą Koronę,
Będzie nosił Czerwoną Koronę …
Azjaci padną od jego miecza,
Buntownicy ku jego gniewowi, zdrajcy jego potęgi ….
[On] zbuduje Mury-władcy
Aby zabronić Azjatom wjazdu do Egiptu.

Amenemhet następnie przystąpił do realizacji proroctwa. Z pomocą swojego syna Senusreta poprowadził ekspedycję przeciwko "mieszkańcom piasku", którzy przeniknęli do Delty. Zbudował także fortecę na wschód od Delty, aby powstrzymać innych najeźdźców i nazwał ją, co nie dziwi, Murami Władcy. Pod koniec swoich rządów Amenemhet był wystarczająco potężny, aby zbudować sobie piramidę w pobliżu swojego nowego miasta Itj-taway. Była to tylko mała piramida, ale stała jako pomnik powrotu starego porządku. Amenemhet musiał czuć, że idzie śladami swoich wielkich poprzedników Narmera, Chufu i Chefrena. Potęga faraona znów wzrosła. Następnie Amenemhet został zamordowany.

SENUSRET Niedługo potem, własnym głosem, NAPISAŁ historię zabójstwa jego ojca. "Obudziłem się do walki", mówi martwy Amenemhet, "i odkryłem, że to był atak ochroniarza. Gdybym szybko wziął broń do ręki, zmusiłbym nieszczęśników do wycofania się… Ale nie ma nikogo potężnego w nocy, nikogo, kto mógłby walczyć samotnie… moja kontuzja wydarzyła się, gdy byłam bez ciebie, mój synu. "Kilka dodatkowych szczegółów zawiera opowieść z nieco późniejszej "Opowieści o Sinuhe". Według tej relacji Senusret prowadził kampanię na południu "ziemi Libijczyków", pustyni na zachód od Nilu, gdzie mieszkańcy pustyni od dawna niepokoili granicę egipską. Słysząc wiadomość o zamordowaniu ojca, Senusret opuścił swoją armię i jak jastrząb poleciał z powrotem na północ, do Itj-taway, w długą i trudną podróż. Gdy książę się zbliżył, dworzanin Sinuhe uciekł z pałacu do krainy Azjatów, ponieważ był pewien, że zostanie podejrzany o udział w zbrodni. Ucieczka do Kanaanu była rzeczywiście desperackim aktem dla każdego Egipcjanina. Sinuhe miała trudną podróż; musiał przekraść się obok fortu Mury-władcy ("Skłoniłem się w krzakach, ze strachu, że strażnicy fortu… powinni mnie zobaczyć") i podróżować po pustynnych piaskach na gorące, spragnione dni. W końcu dotarł do Kanaanu, który nazywa "Yaa" i znalazł krainę płynącą mlekiem i miodem. "Były figi", wykrzykuje, "i winorośle; obfitsze od wody było jego wino, obfity był jego miód, obfity jego olej". Znacznie później Sinuhe powróci do swojej ojczyzny, aby zostać ułaskawionym przez Senusreta, który zajął miejsce jego ojca i uczynił Egipt silniejszym i bogatszym. Aby słuchacz nie miał pojęcia, że ziemia Kananejczyków była dobrym miejscem do przebywania, Sinuhe zwraca jednak uwagę, że zanim ponownie dołączył do uprzejmego społeczeństwa egipskiego, musiał zostać zrecywilizowany po latach spędzonych wśród Azjatów; był to długi proces, który najwyraźniej obejmował golenie całego ciała, ponieważ wygnanie wśród zachodnich Semitów sprawiło, że stał się kudłaty.

SENUSRET SAM, który pomścił morderstwo ojca egzekucją ochroniarza, miał własne, dobrze prosperujące rządy. Uczynił syna swoim współregentem na kilka lat przed śmiercią, co stało się standardem dla faraonów XII dynastii. Współregencje sprawiły, że przejście od jednego faraona do drugiego było prostsze i spokojniejsze. Były też swego rodzaju koncesją; ustanowienie koregencji musiało iść wbrew starej tradycji śmierci i odrodzenia króla w jego synu. Ale do tej pory faraon był wyraźnie mniej bogiem niż człowiekiem. Jego zmieniający się status odzwierciedlają posągi królów z XII dynastii, które są portretami prawdziwych ludzi, bardzo niepodobnych do nieruchomych boskich twarzy władców z IV dynastii. Sukcesja toczyła się dalej; Egipt, we względnym spokoju, powrócił do czegoś podobnego do swojej poprzedniej prosperity. Za synem Senusreta podążał jego wnuk, a następnie jego prawnuk, Senusret III, który zapada w pamięć ze względu na jego ogromne rozmiary, najwyraźniej miał ponad dwa metry wzrostu) i jego natychmiast rozpoznawalne posągi, które pokazują go z pomarszczoną twarzą, szeroko rozstawionymi oczyma z ciężkimi powiekami i uszami wystającymi wystarczająco daleko, aby utrzymać nakrycie głowy. Zbudował więcej fortów w Nubii niż jakikolwiek inny faraon; według jego własnych zapisów co najmniej trzynastu z nich. Fortece są ogromne, jak średniowieczne zamki z wieżami, wałami i fosami. Jedna z największych, forteca w Buhen, w pobliżu drugiej katarakty, miała mury z cegły mułowej grube na trzynaście stóp, pięć wysokich wież i masywną centralną bramę z podwójnymi drzwiami i mostem zwodzonym przez ochronny rów. Wewnątrz twierdzy było wystarczająco dużo miejsca na całe miasto, ulice i świątynię. Egipcjanie mieszkający w Buhen nie spali poza tymi murami, gdzie Nubijczycy mogliby ich znaleźć. Podczas brutalnych kampanii Senusret Egipcjanie mordowali nubijskich mężczyzn, sprowadzali kobiety i dzieci na północ jako niewolnice, podpalali pola i niszczyli studnie. Nubijczycy za bardzo nienawidzili swoich panów, by żyć obok nich. Ale to brutalne traktowanie najbardziej kłopotliwej prowincji Egiptu chwilowo powstrzymało jej opór. Zanim Senusret III przekazał Egipt swojemu synowi, na terytoriach egipskich panował pokój. Egipt ponownie zaczął handlować z Byblos za cedr. Kopalnie Synaju pracowały w pełnym zakresie. A powodzie na Nilu były w najwyższym punkcie od lat. Państwo Środka było u szczytu, mimo że na jego tronie zasiadał człowiek, a nie bóg.

KIEDY EGIPT zaczynał swoją podróż powrotną do dobrobytu, na równinie mezopotamskiej wciąż panował bałagan. Po splądrowaniu Ur i triumfalnym zaciągnięciu Ibbi-Sin do Suzy, Elamici zajęli pozostałości miasta i ufortyfikowali mury, gotowi wykorzystać je jako bazę do podboju kolejnych terytoriów. Liczyli się jednak bez zdradzieckiego i sprytnego dowódcy Ishbi-Erry, który nadal mocno kontrolował miasto Isin na północy. Ishbi-Erra potrzebował Ur, aby przeprowadzić swoją szaradę ustanowienia nowej dynastii sumeryjskiej, równie wielkiej jak dynastia Ur, która upadła. Nie miał dużej konkurencji. Po splądrowaniu Ur większość rozproszonych miast, które niegdyś znajdowały się pod ochroną królów trzeciej dynastii, nie zdołała odzyskać samodzielnych potęg. Istniało tylko trzech możliwych przeciwników: dwa starożytne sumeryjskie miasta, którym udało się zachować pewną niezależną władzę po upadku Ur III, oraz sami Elamici. Pierwsze z tych miast, miasto Esznunna, znajdowało się daleko na północy, wzdłuż prawego zakola rzeki Tygrys. Niemal gdy tylko Ibbi-Sin zaczął napotykać trudności, Eshnunna wykorzystała swoją odległość od stolicy i zbuntowali się. Miasto z pewnością stanowiło zagrożenie dla potęgi Ishbi-Erry, ale było też daleko od Isin (a na ścieżce byli Amoryci). Z drugiej strony, drugie niezależne miasto starego Sumeru, Larsa, znajdowało się dokładnie na południowej równinie, której pożądał Ishbi-Erra. On również zbuntował się przeciwko rządom Ibbi-Sin, ale jego królestwo przejął Amoryta. Zamiast osłabiać swoje siły, walcząc z Larsą, Ishbi-Erra ufortyfikował własne miasto Isin i zbudował armię w ramach przygotowań do ataku na klejnot koronny: samo Ur. Nie spieszył się. Pod koniec swego panowania - może dziesięć lat po zdobyciu Ur przez Elamitów - ruszył z północy, minął Larsę i przypuścił atak na elamickich okupantów. Niezwykle fragmentaryczny wiersz opisuje jego zwycięstwo nad Elamitami i odzyskanie Ur z rąk wroga:

Ishbi-Erra zbliżył się do wroga,
i nie uniknęli jego mocy, tam na równinie Urim.
Na wielkim rydwanie,
wjechał do miasta zwycięsko,
zabrał jej złoto i klejnoty,
a wiadomość została przyniesiona do … króla Elamu.

Ishbi-Erra musiał zadowolić się swoim klejnotem koronnym; nigdy nie zaatakował ani Larsy, ani Eshnunny. Zmarł wkrótce potem i zostawił syna na czele swojego czteromiasta królestwa Isin, Nippur, Uruk i Ur. Przez następne pięćdziesiąt lat dynastia Isin z Ishbi-Erra i amoryccy królowie Larsy walczyli ze sobą na południowej równinie. Żaden z nich nie zdobył przewagi. Na północy miasta, które niegdyś znajdowały się pod czujnym okiem Trzeciej Dynastii Ur, zaczęły odzyskiwać swoją niezależność. Assur, który został najpierw dodany do przestrzeni akadyjskiej przez Sargona, a następnie do królestwa Ur przez Szulgi, odbudowało swoje mury i rozpoczęło handel z zachodnimi Semitami w pobliżu wybrzeża Morza Śródziemnego; kupcy z Assur zbudowali nawet własne małe kolonie handlowe na wschodnim krańcu Azji Mniejszej. Na zachód od Assur, północne miasto Mari, nad brzegiem Eufratu, robiło to samo. Między Assur i Mari oraz między dwiema rzekami leżała zmieniająca się mozaika amoryckich wodzów, w większości rządzących małymi obszarami rolnictwa, którzy wędrowali, kłócili się i zmieniali granice między sobą. Około roku 1930 p.n.e. równowaga sił na południu zaczęła się zmieniać. Piąty król Larsy, Amoryta imieniem Gungunum, objął tron po śmierci swojego brata i stworzył własną grę, aby zbudować imperium. Wywalczył sobie drogę do Suzy i zostawił tam inskrypcję ze swoim imieniem; wywalczył sobie drogę do Nippur i zabrał je spod kontroli Isin; a potem rozpoczął kampanię przeciwko Ur, dumie dynastii Isin. Z tej kampanii mamy kilka gorączkowych listów między królem Isin, Lipit-Isztarem (prawnukiem Ishbi-Erry, o ile wiemy), a jego generałem, gdy próbują poradzić sobie z nacierającymi oddziałami. Generał pisze: "Przybyło sześćset żołnierzy Gungunum; jeśli mój pan nie przyśle posiłków, wkrótce zbudują murowane fortece; nie zwlekaj, mój panie!" Odpowiedź Lipit-Isztar jest echem tej samej desperacji, którą Ibbi-Sin czuł, gdy osiemdziesiąt lat wcześniej Iszbi-Erra posunął się do przodu: "Moi inni generałowie są lepszymi sługami swego króla niż ty!" on pisze. "Dlaczego nie poinformowałeś mnie lepiej? Wysłałem ci w pośpiechu dwa tysiące włóczników, dwa tysiące łuczników i tysiąc toporników. Przegoń wroga z jego obozu i strzeż pobliskich miast. To jest pilne!" Posiłki przybyły za późno lub było ich za mało; wrogie oddziały Larsy zajęły Ur. Niedługo potem Gungunum ogłosił się boskim obrońcą starożytnego miasta i zamawiał wiersze, które - pomimo jego amoryckiego pochodzenia - obiecują bogu księżyca, którego pragnie przywrócić starożytne drogi: "Ty, Nanna, jesteś ukochany przez króla Gungunum" - czytamy. "On przywróci ci twoje miasto; sprowadzi dla ciebie rozproszone ludy Sumeru i Akadu; w twoim Ur, starożytnym mieście, mieście wielkich boskich mocy, domu, który nigdy się nie ubywa, niech Gungunum żyje przez wiele dni!" Domaganie się prawa do przywrócenia cudzego dziedzictwa: stałoby się to strategią niejednego późniejszego zdobywcy. Następca Gungunum odziedziczył Larsę i Ur i postanowił dodać do swojej kolekcji miasto Nippur. Kiedy król Isin (uzurpator; potomkowie Iszbi-Erry stracili tron w wyniku katastrofy Ur), oba miasta ożywiły swoją starą rywalizację. Po raz kolejny Larsa i Isin toczyły wojnę, która trwała latami, tym razem o nieszczęsny Nippur, który zmieniał właściciela co najmniej osiem razy w trakcie walk. Tymczasem inne miasta równiny - Isin, Larsa, Uruk (rządzone obecnie przez innego wodza Amorytów), Eshnunna, Assur, Mari - istniały obok siebie przez kilka lat w stanie wysokiej gotowości, ale w silnie uzbrojonej neutralności. Dołączyło do nich nowe miasto, gdy kolejny wódz Amorytów osiadł w nadrzecznej wiosce Babilon i postanowił wprowadzić ją na swoją kwaterę główną. Ten wódz, Sumu-abum, zbudował mury wokół osady i uczynił z niej miasto, mając siebie jako króla, a swoich synów jako dziedziców. Napisy, które pozostawił po sobie, upamiętniające jego panowanie, nazywają go (jak dawniej Gilgamesz) wielkim budowniczym swojego miasta: drugi rok jego panowania jest opisany jako "Rok, w którym zbudowano mur", a piąty rok jako "rok, w którym zbudowano wielką świątynię Nannara". Poza Sumu-abum żadne z miast nie było obdarzone wybitnym przywództwem. Mały król został następcą małego króla, nie pozostawiając wiele śladów. Isin cierpiał z powodu kłopotliwej zmiany władzy, gdy jego dziewiąty król, Erra-imitti, został poinformowany przez lokalną wyrocznię, że zbliża się katastrofa. Erra-imitti postanowiła zapobiec nadchodzącej katastrofie, przestrzegając rytuału kozła ofiarnego znanego z późniejszej praktyki asyryjskiej; wybrał jednego z pałacowych robotników, dozorcę ogrodniczego, na króla na jeden dzień. Pod koniec wyznaczonego okresu fałszywy król miał być ceremonialnie stracony. W ten sposób omen się spełni, ponieważ nieszczęście już spadło na króla, a prawdziwy król ujdzie bez szwanku. Niestety, jak podaje kronika, która przechowuje to wydarzenie, po chwilowej koronacji dozorcy Erra-imitti poszedł zjeść miskę zupy i zmarł popijając ją. Zupa jest trudna do udławienia się na śmierć; prawdopodobnie działał pałacowy truciciel. Po śmierci króla dozorca odmówił zrzeczenia się tronu i panował przez dwadzieścia cztery lata. Walka z Larsą trwała cały czas, a osłabiona ciągłą walką Larsa była łatwym celem, gdy Elamici częściowo odbili. Około 1834 r. wódz-wojownik z północno-zachodniego Elam zebrał armię i zaatakował Tygrys. Wziął Larsę dla siebie, a niedługo potem schwytał również Ur i Nippur. Oddał Larsę swojemu młodszemu synowi, Rim-Sinowi, aby rządził w jego imieniu. Nowa domena Rim-Sina była odrapana i nieszczęśliwa po latach wojny; Rim-Sin postanowił przywrócić Larsie dawną świetność. Nie wiemy dokładnie, jak spędził pierwsze lata swojego panowania, ale wiemy, że w 1804 roku, osiemnaście lat po wstąpieniu na tron Larsy, trzy miasta były wystarczająco zaniepokojone rosnącą potęgą Larsy, aby odłożyć na bok historyczne różnice i połączyć się przeciwko wspólne zagrożenie. Król Isin, amorycki władca Uruk i amorycki wódz Babilonu wystawili połączoną armię przeciwko Rim-Sinowi. Rim-Sin wymazał go i pomaszerował do Uruk, które zajął w ramach odwetu. Królowie Babilonu i Isin wycofali się, by medytować nad swoim następnym ruchem. W tym momencie król Esznunny postanowił wykorzystać południowy chaos, aby rozszerzyć swoje terytorium na północ. Pomaszerował w górę Tygrysu, strącił amoryckiego króla Assuru z tronu i powierzył miasto swojemu synowi, aby go ścigał. Ale zanim zdążył zaplanować dalsze kampanie, za zniszczonymi murami Assur pojawił się najeźdźca. Ten wojownik, człowiek o imieniu Shamshi-Adad, był prawdopodobnie Amorytą, jak wielu współczesnych uzbrojonych graczy. Asyryjska lista królów (która opisuje sukcesję króla po królu na tron Asura, w tym samym stylu co lista sumeryjska) mówi nam, że Szamszi-Adad spędził kilka lat w Babilonie, a następnie przeniósł się z Babilonu i "zajął miasto Ekallatum", fortecę wojskową, która znajdowała się na północ od Assur, na przeciwległym brzegu Tygrysu i prawdopodobnie służyła Assur jako placówka. Przebywał tu przez trzy lata, najwyraźniej planując przejęcie. Następnie pomaszerował na Assur, usunął zastępcę Esznunny i sam wstąpił na tron. Następnie postanowił zbudować imperium, które będzie północnym odbiciem królestwa Larsan, teraz rosnącego na południu pod Rim-Sinem. Szamszi-Adad powierzył swemu starszemu synowi Iszme-Daganowi władzę nad północno-zachodnimi ziemiami Ekallatum i Assur, a następnie przejął kontrolę nad ziemią między Tygrysem a Eufratem. Pomaszerował na zachód aż do Mari, pokonał linię obrony Mari i stracił króla Mari; Nieco później napisał do niego jeden z urzędników Szamszi-Adada, pytając, ile wysiłku włożyć w pogrzeb zmarłego króla. Synowie króla zostali skazani na śmierć. Tylko jeden, młody książę Zimri-Lim, uciekł. Zimri-Lim uciekł na zachód do zachodnio-semickiego miasta Aleppo, na północ od Kanaanu; jakiś czas wcześniej poślubił córkę króla z Aleppo, a w obliczu inwazji Szamszi-Adada ukrył się u swojego teścia. Szamszi-Adad zamiast tego umieścił na tronie Mari swojego młodszego syna Yasmah-Adada, by służył jako król-gubernator pod jego zwierzchnictwem. Szamszi-Adad nie tylko zlecił wykonanie zwykłych inskrypcji, rejestrując jego zwycięstwa, ale także obficie korespondował z obydwoma synami. Listy te, odzyskane z ruin Mari, mówią nam, że Szamszi-Adad przejął kontrolę nie tylko nad równiną na zachodzie, ale także nad częścią ziemi na wschód od Tygrysu - w niektórych miejscach aż po Góry Zagros, wkraczające na Elamite posiadłości - i na północy podbił zarówno Arbelę, jak i Niniwę. Pod rządami Szamszi-Adada po raz pierwszy trójkąt lądowy między górnym Tygrysem a dolnym Zabem, otoczony trzema miastami: Assur, Arbela i Niniwa, stał się "Asyrią": centrum imperium. Był to największy zasięg, poza Egiptem, w okresie panowania jakiegokolwiek króla, a Szamszi-Adad nie zwlekał z trąbieniem o własnej wartości i przychylności bogów, o które zabiegał, budując wyszukane świątynie. "Jestem Szamszi-Adad, król wszechświata", głosił jeden z jego dedykacyjnych napisów na nowej świątyni, "budowniczy świątyni Assur, który poświęca swoją energię krainie między Tygrysem a Eufratem. świątynia z cedrami, a w drzwiach umieściłem skrzydła drzwiowe z cedru, pokryte srebrem i złotem. Ściany tej świątyni położyłem na fundamentach ze srebra, złota, lapis lazuli i kamienia; z olejem cedrowym, miodem i masłem namaścił jej ściany". Imperium Szamszi-Adada było naznaczone jego ścisłą kontrolą, zarówno nad jego biurokratycznymi sługami, jak i ludźmi, których podbił. "Wszędzie ustanowiłem moich gubernatorów", wspomina o swoim własnym królestwie, "i wszędzie utworzyłem garnizony". Musiał martwić się czymś więcej niż buntem poddanych; jego imperium było również zagrożone przez Elamitów, którzy gromadzili wojska na jego wschodzie. Urzędnik, który pilnował dalekowschodnich terenów Szamszi-Adada, nieraz pisał, ostrzegając go, że król Elamu ma dwanaście tysięcy żołnierzy gotowych do marszu. Ale Shamshi-Adad zebrał wystarczająco dużo poddanych, by obsadzić jego garnizony i zgromadzić imponujące siły obronne, a atak Elamitów trzymał się trochę dłużej. Wracając na południe, Rim-Sin w końcu zdołał podbić Isin, które od prawie dwustu lat było rywalem Larsy na południu. Po wygaśnięciu dynastii Isin był niekwestionowanym władcą południa, tak jak Szamszi-Adad był na północy. Do 1794 r. ci dwaj mężczyźni trzymali między sobą prawie całą równinę Mezopotamii. W 1792 r. zmarł amorycki wódz Babilonu, a jego następcą został jego syn Hammurabi. Hammurabi, zgodnie z babilońską listą królów, był to wnuk Sumu-abuma, tego pierwszego Amoryty, który zbudował mury wokół Babilonu. Być może był nawet bardzo odległym krewnym Szamszi-Adada, ponieważ babilońska lista zawiera, jako najwcześniejszych przodków babilońskich władców, dwanaście takich samych imion, które pojawiają się jako "królowie mieszkający w namiotach" z Szamszi-Adada. własna lista; ci dwaj mężczyźni mieli wspólne pochodzenie od tych amoryckich nomadów. Ogromne zasoby Rim-Sin i Shamshi-Adad znajdowały się po obu stronach Babilonu Hammurabiego jak dwaj olbrzymy po obu stronach człowieka z procą. Ale centralne położenie Babilonu było również zaletą. Miasto było trochę za daleko na południe od Assur, by niepokoić Shamshi-Adad, za daleko na północ od Larsy, by zagrażać Rim-Sinowi. Hammurabi zaczął ostrożnie przejmować kontrolę nad pobliskimi miastami w środkowej Mezopotamii. Niedługo po wstąpieniu na tron, odnajdujemy go przypisującego swoje imię do starego sumeryjskiego miasta Kisz i Borsippy, na południe od Eufratu. Jeśli chciał jeszcze poszerzyć swoje posiadłości, Hammurabi musiał patrzeć albo na północ, albo na południe. Skręcił na południe; Podbój Isin przez Rim-Sin zniszczył obronę miasta. W 1787 roku p.n.e. , pięć lat po objęciu tronu Babilonu, Hammurabi zaatakował Isin i przejął nad nim kontrolę z garnizonu Larsan. Prowadził także kampanię przez Tygrys i zajął miasto Malgium, które leżało na bardzo zachodnim krańcu terytorium Elamitów. Ale jeszcze nie próbował przejąć centrum królestwa Rim-Sina. Nie był też w ogóle gotowy rzucić wyzwanie północy. Po dziewięciu latach swojego panowania zawarł formalny sojusz z Shamshi-Adadem. Tablica babilońska zawiera zapis przysięgi, którą obaj mężczyźni złożyli; język sugeruje, że chociaż obaj byli nim związani, Hammurabi uznał Szamszi-Adada za zwierzchnika. Z pewnością wiedział, że nie jest jeszcze wystarczająco silny, by stawić czoła królowi Assuru, głową naprzód. Niewykluczone, że widział przyszłość. Dwa lata później Shamshi-Adad nie żył; prawdopodobnie w podeszłym wieku, choć data jego urodzenia (podobnie jak jego pochodzenie) pozostaje tajemnicą. Nawet wtedy Hammurabi nie przeniósł się od razu na północ, na terytorium Asyrii. Czekał na swój czas, budując kanały i świątynie, wzmacniając miasta i wzmacniając swoją armię. Nawiązał nawet mniej lub bardziej przyjazne stosunki z synem Szamszi-Adada, Yasmah-Adadem, wciąż panującym jako król w Mari, a także z królem Esznunny, na północ od Babilonu. Był w dość dobrych stosunkach z obydwoma monarchami, by wysyłać urzędników jako ambasadorów (i szpiegów) na ich dwory; grając w obie strony karty, wykonał też gest przyjaźni wobec Aleppo, gdzie wygnany prawowity następca tronu Mari przebywał na wygnaniu, przyjmując delegację króla Aleppo. Na południu Rim-Sin nie miał wątpliwości co do rosnącego zagrożenia w centrum Mezopotamii. Hammurabi mógł siedzieć stosunkowo nieruchomo, ale był niebezpieczny. Rim-Sin już budował sojusze. Wysyłał wiadomości do Elamitów i króla Malgium na wschód od Babilonu, do króla Esznunny na północ od Babilonu, a nawet do Gutian, którzy mieszkali na północ od Elamu: mając nadzieję na zorganizowanie ruchu kleszczowego, który uwięziłby Hammurabiego z obu północy i południe. Tymczasem Hammurabi czekał we względnym spokoju, wzmacniając centrum jego królestwa przed nadchodzącą burzą.

W międzyczasie KRÓLOWIE CHIN wciąż tkwili na krawędzi mitu. Według Sima Qiana, Wielkiego Historyka, dynastia Xia założona przez Yu utrzymywała tron przez czterysta lat. W latach 2205-1766 panowało siedemnastu monarchów Xia. Ale chociaż archeolodzy odkryli pozostałości pałacu i stolicy Xia, nie mamy bezpośrednich dowodów z tych stuleci na istnienie jakiejkolwiek osobowości, którą opisuje Sima Qian, ponad półtora tysiąca lat po fakcie. Historia dynastii Xia i jej upadku, traktowana jako ustna tradycja, która choć słabo odzwierciedla prawdziwą sukcesję władców, pokazuje, że walka o władzę w Chinach bardzo różniła się od starć na równinie mezopotamskiej. W Chinach nie było jeszcze barbarzyńców najeżdżających cywilizowany lud, nie było walki między jednym narodem a drugim. Największa walka toczyła się między cnotą króla a jego niegodziwością. Zagrożenie dla jego tronu pochodziło przede wszystkim z jego własnej natury. Trzej Królowie Mędrcy, którzy przybyli tuż przed dynastią Xia, wybrali na swoich następców nie swoich synów, ale godnych i pokornych ludzi. Yu, trzeci z tych królów, zdobył swoją pozycję dzięki zwykłym zdolnościom. Sima Qian pisze, że był wasalem, zwerbowanym przez Króla-mędrca tuż przed nim, aby rozwiązać problem powodzi w Żółtej Rzece, tak gwałtownych, że "spływały ku niebiosom, tak rozległym, że obejmowały góry i pokryły wzgórza". Yu; pracował przez trzynaście lat, planując rowy i kanały, budując nasypy i wały, kierując powodzie rzeki Żółtej na nawadnianie i z dala od osiedli zagrożonych przez wody oraz pokazując się jako człowiek "zarówno pracowity, jak i niestrudzony". Pod koniec jego wysiłków "świat był wtedy bardzo uporządkowany". Yu nie chronił swojego ludu przed siłami zewnętrznymi, ale przed zagrożeniami, które czaiły się na ich własnej ziemi. Ziemia, którą rządził Yu, pokrywałaby się z tą zajmowaną przez przeddynastyczną chińską kulturę zwaną Longshan, lud, który budował otoczone murem wioski w dolinie przy południowym zakolu rzeki Żółtej. Wioski te były najprawdopodobniej zarządzane przez patriarchów, silnych przywódców rodzin, którzy sprzymierzali się z innymi patriarchami wiosek poprzez małżeństwa mieszane, a czasami przez podboje. Relacje z wczesnej dynastii Xia mówią o "panach feudalnych" lub "książętach", którzy wspierają lub niepokoją królów Xia; są to anachroniczne tytuły dla patriarchów Longshan. Nie wiemy, gdzie mogła leżeć stolica Yu, króla, który zmagał się z rzeką. Ale w pewnym momencie między 2200 a 1766 wydaje się, że stolica Xia została zbudowana tuż poniżej południowego zakola rzeki Żółtej; wykopaliska odkryły tam rozległe budynki, które wydają się być królewskimi pałacami. Erlitou, tuż pod południowym zakolem rzeki Żółtej, leży w dolinie utworzonej przez rzekę Lo, która wpada do rzeki Żółtej od południa. Otaczająca go ziemia jest niezwykle dobra, ponieważ jest użyźniona przez osady mułu, a pierścień gór otaczający dolinę z trzech stron sprawił, że Erlitou było tak łatwe do obrony, że miasto nie miało murów. Pomimo obecności pałacu w Erlitou, wydaje się, że wodzowie osad otoczonych murami (lub yi) wzdłuż rzeki Żółtej zachowywali dużą niezależność, kierując własnym handlem z innymi wioskami i utrzymując własne małe armie. tradycja mówi, że wzdłuż doliny sprawowana była przynajmniej jakaś królewska władza. Prawdopodobnie walka Yu z niszczycielskimi powodziami na Żółtej Rzece zachowuje pradawną zmianę w podnoszeniu się wód, bardziej dotkliwe powodzie; jeśli tak, to zwiększona trudność przetrwania w bardziej nieprzyjaznym środowisku mogła skłonić wioski do zaakceptowania jednoczącej i ochronnej mocy przywódcy. Dziedziczne przejęcie tej władzy rozpoczęło się wraz z Yu, który starał się podążać za przykładem poprzedzających go Królów Mędrców. Podobnie jak oni, odrzucił dziedzictwo krwi, wybierając godnego człowieka na swojego następcę i pomijając syna. Niestety potężni patriarchowie wiosek nie zgodzili się z jego wyborem i zamiast tego poparli syna Yu, Qi; to była ich wola posiadania dziedzicznej dynastii. Ta buntownicza akcja przeniosła osady nad Żółtą Rzeką z czasów Królów Mędrców w erę sukcesji krwi. Ta innowacja nie pozostała niekwestionowana. Jedna wieś, wieś Youhu tak sprzeciwiła się tej odmowie przekazania korony z jednej rodziny do drugiej, że wszyscy Youhu zbojkotowali ucztę akcesyjną Qi. Qi nie lubił takich zasadniczych odmów. Wysłał swoją armię, by zebrała buntowników, pokonał opór, jaki mogli zebrać Youhu, i zniszczył wioskę, twierdząc, że "wykonuje karę Niebios" za ich bunt. Siła pokonała roztropność. Pierwsze lata sukcesji krwi nie przebiegały gładko. Po śmierci Qi jego pięciu synów walczyło o królestwo; nie było konwencji, które miały kierować państwem Xia w pokojowym przekazywaniu korony z pokolenia na pokolenie. Syn, któremu udało się zatriumfować, usprawiedliwiał każdy strach Youhu przed niebezpieczeństwem dziedzicznego monarchy. Natychmiast zajął się hulakami i kobietami, a nie rządzeniem. W tym momencie potężny patriarcha wsi przypuścił atak na pałac i odebrał tron. Z kolei został zamordowany przez urzędnika sądowego, który zagarnął tron dla siebie. Wobec braku mądrego wyboru jednego króla przez jego poprzednika, panował chaos. Nawet sukcesja krwi była lepsza niż to; a krewnym, który ostatecznie zebrał wystarczające poparcie, by rzucić wyzwanie uzurpatorowi, był Shao Kang, pra-pra-bratanek Qi. Shao Kang uciekł przed rozlewem krwi w stolicy, aby ukryć się w innej wiosce. Teraz, mając za sobą swoich zwolenników, pomaszerował z powrotem do Erlitou, pokonał zasiadającego na tronie urzędnika i domagał się prawa do rządzenia. Dopiero rozpoczęta dynastia Xia wymagała już ratowania. PO TYM POCZĄTKOWYM POCZĄTKU, sukcesja Xia przewracała się przez wieki. Ale chińscy historycy mówią nam, że prawo do rządzenia, oparte wyłącznie na przypadkowych narodzinach, powoli deprawowało tych, którzy je posiadali. Królowie Xia weszli w cykl, który powtarzał się raz po raz w całej chińskiej historii: Pierwsi królowie z dynastii zdobywają prawo do rządzenia swoją mądrością i cnotą. Przekazują swoje rządy swoim synom i z biegiem czasu ci synowie stają się leniwi. Lenistwo staje się dekadencją, dekadencja staje się rozpadem, a rozpad prowadzi do upadku dynastii. Na tronie zasiada nowy człowiek, mądry i potężny, powstaje nowa dynastia i schemat się powtarza. Pod koniec każdego cyklu tyrani upadają, a cnotliwi ludzie powracają do fundamentalnych zasad; ale nie mogą długo utrzymywać tych zasad. Dobra wiara przeradza się w nieufność, pobożność w przesądy, wyrafinowanie w dumę i pusty pokaz. "Droga", pisze Sima Qian, "jest cyklem; kiedy się skończy, musi zacząć się od nowa". Sima Qian, który w II wieku p.n.e. odziedziczył po swoim ojcu stanowisko prefekta wielkich skrybów, mógł mieć nieco zażenowany pogląd na świat; po tym, jak obraził własnego cesarza jedną lub dwiema niepochlebnymi uwagami na temat ojca cesarza, dano mu wybór między egzekucją a kastracją. (Wybrał to drugie, aby móc dokończyć swoją historię; poświęcenie swojej pracy prawdopodobnie nie mające sobie równych w historiografii). Ale jego opis cyklu historii opierał się na długiej tradycji i długiej obserwacji. Ideałem chińskiego królestwa była mądrość, ale gdy tylko król mógł przejąć władzę nad wioskami nad Żółtą rzeką, nieuchronnie nastąpiła korupcja, ucisk i konflikty zbrojne. W dynastii Xia konflikt osiągnął punkt kulminacyjny za panowania króla Xia Jie, który powoli zraził swoich dworzan, opróżniając pałacowy skarbiec w celu budowy pałaców dla siebie. Zraził swój lud, biorąc za kochankę piękną, ale niepopularną kobietę, zarówno okrutną, jak i złą, i spędzając dni na harcowaniu i piciu z nią, zamiast rządzić. I zraził władców wiosek, aresztując każdego, kto mógłby rzucić wyzwanie jego rządom, i wtrącając ich do więzienia lub zabijając. Jie, podsumowuje Sima Qian, "nie angażował się w cnotliwe rządy, ale we władzę militarną". Jednym z arbitralnie osadzonych w wiosce patriarchów był mężczyzna imieniem Tang, członek klanu Shang, który posiadał wystarczającą władzę nad ziemiami na wschód od Erlitou, by sprawiać wrażenie groźnego. Jednak po chwili Jie (być może zmęczona winem i późnymi nocami) wydaje się zapominać o swoich pierwotnych zastrzeżeniach. Uwolnił Tanga. Natychmiast Tang przystąpił do umacniania swojej pozycji wśród przywódców innych miast, które nominalnie znajdowały się pod rządami Xia. Wraz ze wzrostem niepopularności Jie, Tang prowadził wyraźnie prawe życie w przeciwieństwie; Sima Qian mówi, że "kultywował swoją cnotę" (i prawdopodobnie wykonywał dużo dyplomacji). Wykorzystał nawet swoich ludzi do maszerowania przeciwko jednemu z innych feudalnych lordów, który sam tyranizował okolicznych ludzi. Ostatecznie Tang domagał się boskiego prawa do zemsty na złu i poprowadził swoich zwolenników przeciwko cesarzowi9. Jie uciekł ze stolicy, a w 1766 r. p.n.e. (tradycyjna data jego wstąpienia na tron) Tang został pierwszym cesarzem Shang. Jie zmarł na wygnaniu. Najwyraźniej jego ostatnie słowa brzmiały: "Powinienem był zabić Tang, kiedy miałem okazję". Podbój Shang nie był ustanowieniem zupełnie nowych rządów, ale rozszerzeniem istniejącej władzy nad słabnącym pałacem w Erlitou. Przez dziesięciolecia rodzina Shang rosła w siłę na wschód od stolicy Xia. Tak jak prehistoryczna kultura Longshan rozciągała się ponad Yang-shao, a Xia wyrosła ponad Longshan, tak stan Shang leżał na ziemi Xia. Przejęcie Tang, któremu nadano tytuł Tang the Completer, było sprawą wewnętrzną. Królestwo Xia walczyło ze sobą; kiedy upadło, spadło na swój lud. Cykl zaczął się od nowa. Rządy Tanga były wzorem sprawiedliwości, w którym groził feudalnym panom karą, jeśli nie "czynią dobrych uczynków dla ludu". Podobnie jak jego wielki poprzednik Yü, zajął się również problemem powodzi; Sima Qian mówi, że "uregulował" cztery kłopotliwe strumienie, produkując nowe pola i nowe miejsca w wioskach. Dynastia Shang rozpoczęła się ciężką pracą i cnotą: droga jest bowiem cyklem i musi zacząć się od nowa.

Po latach przeczekiwania swojego czasu Hammurabi zaczął dostrzegać pęknięcia w imperium na północy. Kiedy Szamszi-Adad zmarł ze starości w 1781 r. p.n.e., korona Assuru trafiła do Iszme-Dagana, który jako współregent swego ojca rządził terytorium składającym się z Ekallatum i północnych połaci. Ishme-Dagan kontrolował teraz całe imperium, w tym miasto Mari, gdzie jego zastępcą był młodszy brat Yasmah-Adad. Iszme-Dagan i Yasmah-Adad nigdy nie byli dobrymi przyjaciółmi. Starszy syn był dumą Szamszi-Adada; młodszy cierpiał z powodu pogardy ojca od samego początku swojej kadencji jako gubernator-król Mari. List po liście Shamshi-Adad porównywał braci, zawsze na niekorzyść Yasmah-Adad. "Twój brat odniósł wielkie zwycięstwo na wschodzie", Shamshi-Adad pisze do młodszego syna: "[Ale] pozostajesz tam, leżąc między kobietami. Czy nie możesz zachowywać się jak mężczyzna? Twój brat wyrobił sobie wielkie imię; powinieneś zrobić to samo we własnym kraju."
Rzadko Yasmah-Adadowi udało się zadowolić ojca; Listy Shamshi-Adada krytykują go za wszystko, od niewybrania stewarda do zarządzania jego sprawami domowymi ("Dlaczego jeszcze nie wyznaczyłeś człowieka na to stanowisko?") po niewysłanie odpowiednio szybko żądanego urzędnika. Ciągła krytyka pozbawiła go asertywności Yasmah-Adad. Znajdujemy go, jak odpisuje do swojego ojca w agonii niepewności związanej z przeniesieniem o innym pomniejszym urzędniku: "Poprosiłeś mnie, abym wysłał Sin-iddinam, aby ci pomógł, a zrobię, jak mówisz", zaczyna. "Ale jeśli to zrobię, kto tu zostanie i będzie rządził? Szanuję mojego ojca i z radością wyślę go do ciebie. Ale co, jeśli przyjdziesz tutaj i powiesz: "Dlaczego nie powiedziałeś mi, że będziesz musiał zostawić jego post pusty? Dlaczego nie informowałeś mnie na bieżąco?. Informuję cię, abyś mógł zdecydować, co chcesz, żebym zrobił. Tymczasem Ishme-Dagan zasypał swojego młodszego brata raportami o jego zwycięstwach.

W ciągu ośmiu dni zostałem panem miasta Qirhadat i zająłem wszystkie okoliczne miasta. Raduję się! Maszerowałem przeciwko Hatce i w ciągu jednego dnia zrównałem miasto z ziemią i uczyniłem się w nim panem. Raduję się! Wzniosłem wieże oblężnicze i tarany przeciw miastu Hurara, i wziął go w siedem dni. Raduję się!

Nic dziwnego, że Yasmah-Adad go nienawidził. Po śmierci Szamszi-Adada Iszme-Dagan napisał do swojego brata najwyraźniej w celu poprawy ich relacji. Niestety odziedziczył wołający ton ojca:

Wstąpiłem na tron w domu mojego ojca i byłem bardzo zajęty, w przeciwnym razie przesłałbym ci wcześniej wiadomości. Teraz powiem - nie mam innego brata niż ty… Nie możesz się niepokoić. Dopóki żyję, będziesz siedział na swoim tronie. Przysięgnijmy każdemu braterską lojalność. Och, i koniecznie wyślij mi od razu cały raport.

Trudno powiedzieć, jak szczery był ten gest przyjaźni. Niezdecydowany Yasmah-Adad wkrótce stanął w obliczu oblężenia; Zimri-Lim, książę Mari, zmuszony do ucieczki na zachód przez atak Szamshi-Adada, planował powrót. Wzmocnili go żołnierze podarowani mu przez teścia, króla Aleppo. Sześć lat po śmierci Szamshi-Adada Zimri-Lim był gotowy do działania przeciwko Yasmah-Adadowi. Żadne posiłki nie przyszły z Assur. Sam Yasmah-Adad stawił czoła oblegającym i zginął w falach ataku. Teraz Zimri-Lim był ponownie królem Mari. Biorąc pod uwagę, że trzy duże i chciwe królestwa leżą teraz na jego wschodzie (Iszme-Dagan znajduje się w Assur, Hammurabi w Babilonie, a Rim-Sina na południu), Zimri-Lim wiedział, że Mari musi zawrzeć sojusz z najsilniejszymi, aby przeżyć pozostałą dwójkę. Ale nie było jasne, kto może być najsilniejszy. Jeden z listów Zimri-Lima z tego okresu jego panowania brzmi:

Nie ma króla, który sam w sobie jest najsilniejszy. Dziesięciu lub piętnastu królów podąża za Hammurabim z Babilonu, ta sama liczba podąża za Rim-Sinem z Larsy, taka sama liczba podąża za królem Esznunny…

Po zbadaniu terytorium ostatecznie zdecydował się na Hammurabiego jako na swój najlepszy zakład. Hammurabi przyjął sojusz. Niewątpliwie miał oko na siły gromadzące się przeciwko niemu. Iszme-Dagan wynegocjował dwustronny traktat z królem Esznunny, niezależnego miasta na wschód od Tygrysu i kraju Elam. To stworzyło siłę, z którą należy się liczyć. Od upadku Ur Elam był mniej więcej zjednoczonym krajem; królestwa południowe w różnych czasach znajdowały się pod rządami różnych mezopotamskich królów, ale ziemie północne zawsze pozostawały twierdzą elamicką. Teraz nowa dynastia, linia Eparti, przejęła kontrolę nad całym regionem i była gotowa przyłączyć się do walki z Babilonem. Na południu, Rim-Sin wydaje się lepiej myśleć o dołączeniu do antyhammurabskiej koalicji Assur, Eshnunna i Elam. Prawdopodobnie teraz wierzył, że Hammurabiego nie da się pokonać. Tak jak to możliwe, był zbyt zmęczony i zbyt stary, by dołączyć do walki tak daleko na północy. Był teraz na tronie prawie sześćdziesiąt lat, dłużej niż jakikolwiek inny znany król Mezopotamii. Iszme-Dagan i królowie Esznunny i Elamu poruszali się bez niego. W 1764 roku, dziewięć lat po powrocie Zimri-Lima na tron Mari, połączona armia rozpoczęła marsz przeciwko Hammurabiemu. Hammurabi, jego własna babilońska armia wzmocniona żołnierzami Zimri-Lima, wytarł nimi podłogę. Zdobył Assur i uczynił go częścią Babilonu; wziął Eshnunna jako swój; i chociaż nie jechał na wschód aż do wyżyn elamickich, zdobył Suzę i splądrował ją. Zabrał także różne posągi bogiń elamickich i kazał je ceremonialnie zabrać do Babilonu w towarzystwie ich kapłanek. To była grzeczna i święta wersja porwania żon wroga i zgwałcenia ich. Rok później zwrócił się przeciwko Rim-Sinowi, którego neutralność nie pomogła mu. Hammurabi wykorzystał tę właśnie neutralność jako powód do ataku na króla południa. Dlaczego Rim-Sin nie dołączył do niego przeciwko agresorom z północy? Kiedy Rim-Sin nie był w stanie odpowiedzieć na pytanie zadowalająco, Hammurabi zmienił bieg rzeki przez gęsto zaludnioną część królestwa Rim-Sin. Najwyraźniej Rim-Sin ugiął się bez zbytniej walki, zgadzając się złożyć hołd (i według własnych zapisów osuszyć ziemię gdzie indziej, aby mógł pośpiesznie przesiedlić zalanych mężczyzn i kobiety). Hammurabi następnie zwrócił się przeciwko własnemu sojusznikowi. Najwyraźniej Zimri-Lim był zbyt potężnym wojownikiem i zbyt silną osobowością, by Hammurabi czuł się całkowicie komfortowo. Nie zaatakował swojego byłego partnera; zamiast tego zażądał prawa do badania (i kontrolowania) całej korespondencji Zimri-Lima z innymi mocarstwami. Ten szczególny rodzaj dominacji - prawo do zarządzania stosunkami zagranicznymi innego kraju - będzie często stosowany w późniejszych wiekach, kiedy to na ogół oznaczał koniec faktycznej niepodległości. Zimri-Lim wiedział o tym. Oburzony, odmówił. Hammurabi groził odwetem. Zimri-Lim rzucił mu wyzwanie. Hammurabi pomaszerował do Mari i rozpoczął egzekucje więźniów poza jego murami. Kiedy bramy pozostały zamknięte, Hammurabi oblegał miasto, zburzył jego mury, zaciągnął mieszkańców do niewoli i podpalił. Los Zimri-Lima nie jest rejestrowany; ani jego królowej Shiptu, ani jego córek. Miał dwóch młodych synów, ale żaden z nich nie pojawia się ponownie w annałach ani Mari, ani Babilonu. W ROK PO TYM ATAKU Hammurabi ponownie zwrócił się w stronę Larsy. Możemy założyć, że Rim-Sin lepiej myślał o swoim hołdzie i stawiał opór. Po sześciomiesięcznym oblężeniu Larsa upadła. Tym razem Hammurabi wziął Rim-Sin do niewoli, usuwając go z tronu. Jego sześćdziesięcioletnie rządy dobiegły końca. Teraz wszystkie stare sumeryjskie miasta - nie wspominając o wielu na zachód i północ od dawnego Sumeru - były częścią imperium skoncentrowanego w Babilonie. "Niech wszyscy ludzie kłaniają się wam z szacunkiem" - napisali skrybowie Hammurabiego. "Niech świętują Twoją wielką chwałę; niech okażą posłuszeństwo twojej najwyższej władzy". To nie było niesforne imperium; rządziło nim prawo. Hammurabi zarządzał swoimi rosnącymi podbojami, po części poprzez egzekwowanie tego samego kodu na całym jego obszarze. Jedyna zachowana kopia tego kodu została odkryta wieki później w Suzie, wyryta na czarnej kamiennej steli. Najwyraźniej prawa miały uosabiać boski kodeks sprawiedliwości (wierzchołek steli przedstawia boga sprawiedliwości, obdarzającego swoim autorytetem Hammurabiego), ale ich efektowna obecność w podbitych miastach również pozwalała zachować kontrolę nad podbitym ludem. Według samej steli prawa były wiernie przestrzegane w Nippur, Eridu, Ur, Larsa, Isin, Kisz, Mari i innych miastach. Hammurabi nie był pierwszym prawodawcą - Ur-Nammu go pod tym względem przejął - ale jego prawa są z pewnością najbardziej kompletne, jakie przetrwały z czasów starożytnych i pokazują zdumiewająco szeroki zakres obaw. Kary za rabunek (śmierć), pomoc w ucieczce niewolnika (śmierć), porwanie (śmierć), zaprojektowanie domu, który zawala się na cudzą głowę (śmierć), oraz za złe wykonanie zobowiązania wobec króla (śmierć) towarzyszyły przepisy dotyczące małżeństwa (wymagano zawarcia umowy; mężowie mogli uzyskać rozwód od sędziego, ale także żona, której mąż ją zhańbił), uraz (każdy mężczyzna, który wybije oko innemu wolnemu człowiekowi, straci własne, ale wybicie oka niewolnika kosztuje tylko grzywnę w srebrze), dziedziczenie (wdowy mogą odziedziczyć ziemię, ale nie mogą jej sprzedać; muszą ją zachować dla swoich synów) oraz gaszenie pożarów (jeśli mężczyzna idzie do domu sąsiada na pożar i uszczypnie jakikolwiek towar sąsiada pod osłoną dymu, "zostanie wrzucony do ognia". Wszystkie te prawa i kodeksy Hammurabiego, przekazywane i umacniane z centrum imperium, miały przekonać podbite narody o sprawiedliwości i słuszności babilońskich rządów. Ale służyły także do trzymania w ryzach poddanych Hammurabiego. Niemal wszystkie relacje Hammurabiego z jego królestwem charakteryzowały się ciasnymi wodzami. Dzięki swoim szerokim podbojom kontrolował wszystkie szlaki żeglugowe od góry rzeki w dół na południe; cedr i lapis lazuli, kamień i srebro, metal i brąz, wszystko to musiało minąć jego punkty kontrolne, gdzie tylko statki z królewskim paszportem mogły płynąć dalej. Nie tylko gwarantowało to pełną zapłatę podatków, ale także pozwalało królowi bacznie przyglądać się towarom schodzącym na kłopotliwe południe. Żadne miasto w imperium Hammurabiego nie byłoby w stanie uzbroić się w tajemnicy. Hammurabi lubił nazywać siebie pasterzem swego ludu; niemniej jednak wydaje się, że bardziej martwił się, że owcy wyrosną wilcze zęby i wyrwą się z owczarni, niż że wilki nadciągną z zewnątrz. Doskonale wiedział, że jego imperium będzie się trzymać razem tylko tak długo, jak będzie miał całkowitą kontrolę. W liście napisanym do jednego z jego generałów znajdujemy go, po pechowej bitwie, próbującej znaleźć sposób na sprowadzenie posągów tych elamickich bogiń z powrotem do ich ojczyzny, aby pobłogosławiły jego kampanie. Nie do końca widzi jednak, jak zostanie to osiągnięte. Nie chce wdzierać się do środka, a gdyby po prostu je oddał, Elamici mogliby uznać ten czyn za słabość. Szczególnie na północy i wschodzie panowanie Hammurabiego opierało się prawie wyłącznie na podporządkowaniu i przymusie. Niecałe dziesięć lat po zdobyciu Esznunny ponownie prowadził kampanię przeciwko miastu, w oblężeniu, które trwało całe dwa lata i zakończyło się złupieniem, spaleniem i zrównaniem go z ziemią przez babilońskich żołnierzy. Walczył na wschodniej granicy; walczył w pobliżu Niniwy, gdzie więcej buntowników próbowało się wyrwać; walczył przez prawie cały czas, kiedy rządził swoim z trudem zdobytym imperium. Pod koniec lat czterdziestych XVIII wieku był starym człowiekiem, chorym po latach ciężkich podróży i cierpiącym z powodu częściowo zagojonych ran bojowych. Zmarł zaledwie pięć lat po zniszczeniu Eshnunna i pozostawił swojego syna Samsuilunę w bardzo wielkim bałaganie. OD KILKU LAT małe grupy nomadów - Kassytów - wędrowały po górach Zagros, przez Tygrys i do centrum Mezopotamii. W relacjach babilońskich okazjonalnie wspomina się o nich jako o wędrownych robotnikach, tanich imigrantach, którzy się wynajmują. Dziewiąty rok panowania Samsuiluny był znany jako rok "w którym przybyła armia Kasytów", robotnicy uzbroili się i najechali na północno-wschodnie granice. Eshnunna służyła jako bariera przed najeźdźcami. Gdy miasto zniknęło, coraz liczniej przepływali przez granicę imperium. W tym samym czasie Samsuiluna stanął w obliczu buntów, które jego ojciec spędził całe życie na tłumieniu; Uruk, Isin, Larsa i Ur po kolei zbuntowali się, zmuszając żołnierzy do zejścia na dół i zagnania ich z powrotem do babilońskiej owczarni. W trakcie tego Ur zostało zniszczone tak dogłębnie, że przez stulecia pozostawało niezamieszkane; nieco później ten sam los spotkał Nippur. Już walczący na wielu frontach, Samsuiluna odkrył nowe zagrożenie na swoim wschodzie. Elamici mieli nowego króla, wojowniczego Kutir-Nahhunte I; dziesięć lat po rozpoczęciu ataków na Kassite, Kutir-Nahhunte natknął się na Tygrys z armią. Cienkie szeregi babilońskie wycofały się z terytorium Elamitów, z powrotem na swoje własne, a następnie z powrotem do samego Babilonu. Ta klęska babilońskich żołnierzy była tak głośna, że tysiąc lat później wróg Babilonu Asyria wciąż szydził z Babilończyków. Samsuiluna nie mógł trzymać ojca mocno w swoim imperium, podczas zwalczania tych zagrożeń. Do 1712 roku p.n.e., do końca swego panowania, utracił całe południe. Bez nieustannego wojownika prowadzącego kampanię, kodeks Hammurabiego był bezradny, by utrzymać razem odległe zakątki imperium.

DOBROBYT Państwa Środka trwał stosunkowo krótko. Punktem kulminacyjnym były rządy syna Senusreta III, Amenemheta III. Kiedy umarł, władza faraona, by chronić kraj przed najeźdźcami i zjednoczyć się ze sobą, zaczęła słabnąć. Po raz kolejny Nil chłeptał u stóp faraona. Po osiągnięciu najwyższego punktu w samo południe panowania Amenemheta III powódź z roku na rok zaczęła się zmniejszać. Jak zawsze w Egipcie, opadanie Nilu i osłabienie władzy królewskiej szły w parze. Kłopoty z sukcesją miały zapewne coś wspólnego ze spadkiem. Amenemhet III panował przez czterdzieści pięć lat; gdy zmarł, jego następca prawny był nie tylko dość stary, ale także bezdzietny. Amenemhet IV, który całe życie czekał, aby wstąpić na tron, zmarł niemal natychmiast po koronacji, a jego miejsce zajęła jego żona, królowa Sobeknefru. Zachowało się niewiele szczegółów z czasów panowania królowej; ale w starożytnym Egipcie kobieta na tronie była oznaką poważnych kłopotów pałacowych. Manethon rozpoczyna nową dynastię po królowej Sobeknefru, ponieważ na skrzydłach nie czekał żaden męski potomek. Król, który ostatecznie wstąpi na tron, aby rozpocząć trzynastą dynastię, nie jest istotą, mroczną postacią, za którą podąża garstka jeszcze bardziej niejasnych osobowości. W Nubii gubernatorzy, którzy pilnowali południowych krain dla korony, zaczęli działać z coraz większą niezależnością; ziemie nubijskie, które Senusret III deptał z taką zaciekłością podczas XII dynastii, wymykały się z uścisku korony. Na północy też były kłopoty. Ruiny pokazują, że twierdze graniczne na wschodniej granicy między Deltą a "krainą Azjatów" rozpadały się. Granica była kiedyś tak dobrze chroniona, że dworzanin Sinuhe miał problem z wydostaniem się z Egiptu. Teraz "Azjaci", ci wędrujący zachodni nomadzi semiccy, przybywali do Delty w coraz większej liczbie. Niektórzy z nich osiedlili się, by żyć ramię w ramię z Egipcjanami. Inne były mniej udomowione; około 1720 roku p.n.e., mniej więcej sześćdziesiąt lat po tym, jak trzynasta dynastia rozpoczęła swoje nieskuteczne rządy, szczególnie agresywna grupa nomadów najechała i spaliła część Memfis, starej stolicy Egiptu. W przeciwieństwie do Egipcjan walczyli konno i rydwanami, co zrównoważyło ich stosunkowo niewielką liczbę. Pomimo tego upokorzenia XIII dynastia zdołała utrzymać tymczasową kontrolę nad krajem. Ale ich wpływ na Egipt był tak chwiejny, że historycy tradycyjnie uważali XIII dynastię za koniec środkowego Królestwa i początek Drugiego Okresu Przejściowego. Pod koniec XIII dynastii władza faraona osłabła tak drastycznie, że pojawiła się druga rodzina królewska. Nie wiemy prawie nic o tej "czternastej dynastii", poza tym, że istniała ona obok XIII przez kilka lat. Podczas gdy trzynasta dynastia kręciła się po stolicy Środka, Itj-taway, nie robiąc nic pożytecznego, tak zwana czternasta dynastia rościła sobie prawo do rządzenia wschodnimi krańcami Delty Nilu. Jakieś trzydzieści czy czterdzieści lat później kolejna dynastia pojawiła się obok słabnących dynastii trzynastej i czternastej. Ta XV dynastia miała swoją siedzibę w mieście Avaris, które leżało na pustyni na wschód od Delty. Pierwszy król z XV dynastii, człowiek imieniem Sheshi, zorganizował swoich zwolenników w armię i zaczął siłą rozszerzać swoje rządy na zachód i południe. Jakieś dwadzieścia lat później, około 1663, XV dynastia zdołała zniszczyć zarówno XIII, jak i XIV i rządziła niepodzielnie. Według Manethona Sheshi był obcokrajowcem; on i jego zwolennicy należeli do rasy zwanej "książętami pustyni" lub Hikau-khoswet: "Hyksosami". Manetho opisuje przejęcie władzy przez Hyksosów jako gwałtowne i nagłe przytłoczenie Egipcjan przez dziką inwazję. Z jakiego powodu nie wiem, uderzył nas podmuch bogów; i niespodziewanie, z regionów Wschodu, najeźdźcy nieznanej rasy maszerowali w przekonaniu o zwycięstwie przeciwko naszej ziemi. Główną siłą z łatwością pokonali władców kraju; następnie bezlitośnie spalili nasze miasta, zrównali z ziemią świątynie bogów i potraktowali wszystkich tubylców z okrutną wrogością, masakrując niektórych i doprowadzając do niewoli żony i dzieci innych, a jednego z nich mianując królem. Manethona, Egipcjanina, można być może wybaczyć, że wierzy, iż jego wielcy przodkowie mogli zostać pokonani jedynie przez nagły i energiczny atak. Ale ślady pozostawione przez tych władców z XV dynastii sugerują, że większość Hyksosów faktycznie przebywała w Egipcie od dłuższego czasu. Semickie imiona zaczynają pojawiać się w inskrypcjach i listach Państwa Środka na długo przed przejęciem władzy w 1663 roku. Tak wielu zachodnich Semitów osiedliło się w mieście Avaris (nazwa oznacza coś w rodzaju "pustynnej rezydencji"), że z czasem stało się ono prawie całkowicie semickie. Kiedy XIII i XIV dynastie podzieliły między siebie osłabione już przywództwo Egiptu, mieszkańcy Avaris skorzystali z okazji, by zdobyć własny kawałek tortu. Inwazja cudzoziemców na Egipt była realna, ale była to przede wszystkim inwazja od wewnątrz. Odkładając na bok hiperbolę Manethona, Hyksosi - którzy w końcu najprawdopodobniej byli w Egipcie przynajmniej od pokolenia lub dwóch - nie zrównali z ziemią zbyt wielu miast. Choć ich imiona są semickie, przyjęli już egipski strój i egipskie obyczaje. Egipski nadal był oficjalnym językiem inskrypcji i zapisów; Egipcjanie służyli Hyksosom jako administratorzy i kapłani. Pomimo zniszczenia XIII i XIV dynastii Hyksosi nigdy nie byli jedynymi właścicielami kraju. Linia wasali królów rządziła, prawdopodobnie za zgodą Hyksosów, na północnym zachodzie; niewiele imion przetrwało, ale Manetho nazywa je szesnastą dynastią. Poważniejsze było ogłoszenie przez egipskich gubernatorów Teb na południu, że nie poddadzą się rządom Hyksosów i że prawdziwa władza egipska skupiła się teraz w Tebach. To jest "siedemnasta dynastia" Manethona: dynastie piętnasta, szesnasta i siedemnasta istniały obok siebie. Królowie Hyksosów, świadomi swoich ograniczeń, nie wydaje się, by powa?nie wysunęli się na południe. Egipscy władcy Teb kontrolowali Egipt aż do Abydos; w tym południowym królestwie kontynuowano tradycje Państwa Środka, wolne od obcych wpływów. Ale między nimi nie było pokoju. Manetho pisze: "Królowie Teb i innych części Egiptu wzniecili powstanie przeciwko obcym książętom i wybuchła między nimi straszna i długa wojna". O dalekosiężnej wrogości obu dynastii świadczy zdecydowana próba podjęcia walki z królem Teb przez piątego króla Hyksosów, Apepi I, który prawdopodobnie rządził około 1630 roku. Papirus w British Museum zachował część listu wysłanego przez Apepi I do Teb i zaadresowanego do Sequenere, króla XVII dynastii, który obecnie okupuje pałac tebański. "Pozbądź się hipopotamów w Tebach" - żąda władczo list. "Ryczą przez całą noc, słyszę je przez całą drogę tutaj, w Avaris, a ich hałas rujnuje mi sen". Sequenere, pięćset mil stąd, uznała je za słowa walki. Jego ciało, znajdujące się obecnie w Muzeum w Kairze, sugeruje, że poszedł i zebrał armię i zaczął maszerować na północ. Kiedy spotkał straż graniczną Hyksosów, poprowadził swoich żołnierzy do bitwy. Podczas walki Sequenere upadł z czaszką zmiażdżoną maczugą. Kiedy leżał na ziemi, został dźgnięty i posiekany sztyletem, włócznią i siekierą. Jego ciało zostało zabalsamowane w pośpiechu, po tym, jak rozpoczął się już spory rozkład; najwyraźniej tebański faraon leżał na polu bitwy przez kilka dni, zanim Hyksosi wycofali się na tyle, by żołnierze z południa mogli go zebrać. Potyczka nie przekształciła się całkiem w wojnę. Armie Hyksosów i Tebańczyków najwyraźniej wycofały się z powrotem na swoją ojczyznę. Starszy syn Sequenere, Kahmose, objął tron w Tebach i zaczął snuć plany pomszczenia śmierci ojca.

NA PÓŁNOC OD DELTY NILU, daleko na Morzu Śródziemnym, na południowy wschód od nienazwanego, niechlujnego półwyspu, wystającego z kontynentalnej części Europy, leżała długa, górzysta wyspa. Mieszkańcy mogli przybyć z Azji Mniejszej już dawno; w czasach Hyksosów oni również dołączyli do szeregów krajów z królami i zbudowali pałac dla nieznanego monarchy. Pałac stał w centrum Knossos, osiedla położonego w głębi lądu od samego środka północnego wybrzeża i strategicznego miejsca, z którego można było mieć oko na wschodnie i zachodnie krańce wyspy. Niedługo po tym, jak został zbudowany, inne, nieco mniejsze pałace powstały w innych kluczowych miejscach: w Mallia, na wschód od Knossos na samym północnym wybrzeżu i Phaistos, tuż przy południowym wybrzeżu. Ponieważ ci pierwsi ludzie nie pozostawili po sobie żadnego pisma, nie wiemy dokładnie, kto mieszkał w tych pałacach. Stali jednak w centrach rozległych miast, sieci dróg i domów. Mieszkańcy tych miast handlowali z cywilizacjami za wodą. Ich jaskrawo pomalowane dzbany (prawdopodobnie kiedyś zawierające wino lub olej do handlu) zostały odkryte nie tylko na okolicznych wyspach, ale także wzdłuż Nilu i na wybrzeżu Morza Śródziemnego, gdzie żyli zachodni Semici. Praktykowali także składanie ofiar z ludzi. Trzęsienia ziemi regularnie wstrząsały górzystą wyspą; jeden z nich zawalił na mieszkańców znajdujących się w środku świątynię, położoną na górze zwanej obecnie Górą Juktas i skierowaną w stronę północnego morza. Ich szkielety leżały nienaruszone przez prawie trzy tysiące lat, aż archeolodzy odkryli scenę: młody mężczyzna związany i leżący na boku na kamienno-glinianym ołtarzu, brązowe ostrze upuszczone na jego ciało i przed ołtarzem , mężczyzna po czterdziestce, noszący ceremonialny pierścień i pieczęć. Kobieta leżała na twarzy w południowo-zachodnim rogu. Ofiary z ludzi nie odbywały się zbyt często. Ślady poświęcenia odkryto tylko w jednym miejscu: w domu w zachodniej części miasta Knossos, gdzie najwyraźniej nie tylko złożono w ofierze dwoje dzieci, ale pokrojono je i ugotowano razem ze ślimakami podczas jakiejś rytualnej uczty. Ruiny nie mówią nam, co oznaczała ofiara ani jaki straszny dylemat zmusił kapłanów i kapłanki z Knossos do tak ekstremalnego aktu kultu. Ale możemy zgadywać. GDY w 1720 roku p.n.e. trzęsienie ziemi zburzyło wczesny pałac w Knossos. Nad nim zbudowano nowy pałac i częściowo wkomponowano w jego ruiny. Ten drugi pałac był znacznie bardziej wyszukany. Mieszkańcy Knossos doszli do punktu, w którym potrzebowali bardziej królewskiego króla. Grecy, którzy nazywali wyspę Kreta, wierzyli, że w czasach tego "Drugiego Pałacu" w Knossos mieszkał potężny król imieniem Minos. Według greckiego mitu Minos był pasierbem kreteńskiego szlachcica. Chcąc rządzić krajem, powiedział mieszkańcom Krety, że może udowodnić, że został wybrany przez Boga na królestwo; o cokolwiek się modlił, bogowie mu dadzą. Ludzie rzucili mu wyzwanie, by udowodnił swoją przechwałkę, więc Minos poprosił Posejdona, aby wysłał mu byka na ofiarę. Natychmiast wspaniały byk wyszedł z morza na brzeg Krety. W rzeczywistości był tak wspaniały, że Minos nie mógł się zmusić, by go poświęcić. Wprowadził go do własnego stada i zamiast tego złożył w ofierze pomniejszego byka. Kreteńczycy okrzyknęli Minosa królem. Ale Posejdon był niezadowolony z chciwości Minosa i przeklął jego żonę Pasiphae z żądzy byka. Z pomocą legendarnego architekta Daedalus, Pasiphae i byk zdołali przeprowadzić dość dziwne połączenie, w którym na pierwszy plan wysuwała się drewniana krowa na kołach; Następnie Pasiphae urodziła potwornie zdeformowane dziecko, ludzką postać o twarzy byka. Minos, widząc dziecko, zamknij go w więzieniu pod pałacem w Knossos. Więzienie, które zostało zaprojektowane przez Dedala jako kara za pomoc Pasiphae, składało się z tak wielu krętych przejść, że dziecko - nazwane przez matkę Asteriusem, ale znane jako Minotaur - nigdy nie mogło uciec. W tym więzieniu, Labiryncie, Minotaur dorósł. Minos karmił go ludzkim mięsem; po bitwie z mieszkańcami greckiego lądu kazał im co roku wysyłać siedmiu młodych mężczyzn i siedem młodych kobiet na pożarcie Minotaurowi. Ta historia pojawia się w Bibliotece, greckim zbiorze opowiadań z II wieku p.n.e. Za mgłą tego mitu być może uda nam się rzucić okiem na cywilizację, która nie pozostawiła po sobie żadnych innych historii. Minos mogło być imieniem nie tylko jednego legendarnego władcy, ale linii królów, którzy rządzili w Knossos i użyczyli swojego imienia najwcześniejszej cywilizacji Krety. Historia Minotaura, z jego wymianą ładunków między miastami, odzwierciedla trwający międzynarodowy handel morski prowadzony przez ludność minojską. Podobnie jak pozostałości towarów Drugiego Pałacu, które można znaleźć w całym starożytnym świecie. Odkryta w Knossos alabastrowa pokrywa dzbana jest oznaczona imieniem trzeciego króla Hyksosów, a pałac Hyksosów w Avaris ma na ścianach pozostałości fresku namalowanego w stylu minojskim. Kontakt ze wschodnim wybrzeżem Morza Śródziemnego był regularny; prawdopodobnie Minojczycy handlowali nawet tak daleko, jak Mezopotamia. Niektóre obrazy (przede wszystkim na pieczęciach) Gilgamesza i jego walki z Bykiem Niebios - historia, która zaczyna pojawiać się na glinianych tabliczkach między 1800 a 1500 rokiem p.n.e., dokładnie u szczytu cywilizacji minojskiej - pokazują, jak Gilgamesz zmaga się z częściowo ludzkim bykiem, który nosi coś w rodzaju zapaśniczego pasa. Potwór ma tułów byka i głowę mężczyzny, co jest odwróceniem deformacji Minotaura, ale podobieństwo między dwoma potworami sugeruje, że marynarze minojscy i mezopotamscy wymienili się historiami w porcie. Chociaż zorganizowana cywilizacja grecka, z której Minos teoretycznie przekonywał do tegorocznego hołdu, jest anachronizmem (tak wcześnie istniały tylko rozproszone osady na półwyspie), zdolność Minosa do żądania zapłaty z zagranicy odzwierciedla militarną potęgę Krety w okresie Drugiego Pałacu. Biblioteka mówi, że Minos był "pierwszym, który uzyskał panowanie nad morzem; objął swym panowaniem prawie wszystkie wyspy". Na wielu pobliskich wyspach odkryto minojskie miasta, w tym Melos, Kea i małą niestabilną Therę. Miasta służyły nie tylko jako przystanki handlowe, ale także jako bazy marynarki wojennej. Grecki historyk Tukidydes pisze, że Minos był pierwszym starożytnym królem, który miał marynarkę wojenną. "Stał się panem tego, co obecnie nazywa się Morzem Greckim", mówi Tukidydes, "i rządził Cykladami [wyspami Morza Egejskiego na północy], do których wysłał pierwsze kolonie, wypędzając Karian [osadników z południowego zachodu. Azji Mniejszej] i mianowanie własnych synów namiestnikami; i dlatego zrobił wszystko, co w jego mocy, aby zlikwidować piractwo na tych wodach, co jest niezbędnym krokiem w celu zabezpieczenia dochodów na własny użytek". Według Herodota Karianie pozostali na wyspach, ale stali się poddanymi Minosa, grupą doświadczonych marynarzy, którzy "na żądanie obsługiwali dla niego statki". Imperium minojskie zostało zbudowane na wodzie. Około 1680 roku osiągnął pełną moc. Piraci zawsze stanowili problem na Morzu Śródziemnym - Tukidydes wyjaśnia, że Knossos zostało pierwotnie zbudowane w głębi lądu, z dala od morza, "ze względu na wielkie rozpowszechnienie piractwa" - ale marynarka Minosa położyła kres piractwu, przynajmniej na otaczającym je morzu. Kreta. Ten nowy pokój oznaczał, że ludy na wyspach i wybrzeżach mogły "bardziej przykładać się do zdobywania bogactwa i ich życie stało się bardziej ustabilizowane". Rozwijał się handel, powstawały nowe budynki, malarstwo i rzeźba osiągnęły nowy poziom wyrafinowania. Ale w historii króla Minosa istnieje zagrożenie: potwór pod pałacem. Ta złośliwa obecność, tuż poza zasięgiem wzroku, jest widocznym znakiem złej woli Posejdona. Zagraża nie tylko ludom, które oddają hołd Minosowi, ale samemu Minosowi. To nieokiełznana i głodna siła, która dosłownie podkopuje fundamenty jego pałacu i wymaga nieustannych poświęceń. Pałac w Knossos ozdobiono freskami: malowidłami ściennymi powstałymi poprzez nałożenie jasnych kolorów z węgla, żółtej ochry, rudy żelaza i innych minerałów bezpośrednio na wilgotną warstwę tynku wapiennego. Na tych freskach święte byki opuszczają rogi w niebezpieczeństwie, podczas gdy czciciele przeskakują rogi na grzbiet byka, a stamtąd spadają na ziemię. Najsłynniejsza rzeźba z brązu z ruin Knossos zachowuje ten sam bull-dance, zamrożony w najbardziej niebezpiecznym momencie. Przypuszczalnie wyznawcy, którzy brali udział w tym rytuale, byli młodzi, wysportowani i gotowi na śmierć. Historia Minotaura może dobrze zachować bardzo starą formę ofiary z ludzi, w której ofiary nie były składane na ołtarzu, ale puszczane przed bykiem. Wykopaliska tak zwanych Bull Courts, centralnych dziedzińców w Knossos, gdzie podobno odbywał się taniec byków, pokazują całą sieć drzwi, schodów i korytarzy wychodzących na sądy z okolicznych budynków: istny labirynt. Istnieje inny związek między historią Minotaura a praktykami religijnymi Krety. Czternaście ofiar zostaje zjedzonych przez Minotaura; miejsce ofiarne odkryte w Knossos wskazuje na rodzaj rytualnego ucztowania na zmarłych. Jaki rodzaj boskiego gniewu wymagał takiej ofiary? W późniejszej greckiej wersji opowieści o Minotaurach Posejdon, bóg morza, jest również nazywany Earthshaker, a byk jest jego świętym zwierzęciem. Kreta i otaczające ją morze były nieustannie wstrząsane trzęsieniami ziemi i następującymi po nich niszczycielskimi falami. Tylko ciągłe błaganie do Earthshakera mogło oddalić zagrożenie płynące z morza. KIEDYKOLWIEK 1628 roku trzęsienia ziemi wokół pobliskiej Thery stawały się coraz częstsze. Wyspa była aktywnym wulkanem i miała już miejsce więcej niż jedna erupcja. Ale przez kilka lat wyspa była na tyle spokojna, że jedyne duże miasto Thery, Akrotiri, rozrosło się i rozrosło. Kiedy trzęsienia ziemi po raz pierwszy się nasiliły, mieszkańcy Akrotiri odbudowali mury zburzone przez trzęsienia ziemi. Gdy wstrząsy nasilały się, zaczęli uciekać. Wykopaliska w ruinach nie ujawniły żadnych szkieletów, a miasto wydaje się być opróżnione z cennych przedmiotów, takich jak biżuteria i srebro. Wkrótce potem z wulkanu w centrum wyspy zaczął wyrzucać pumeks. Wydaje się, że pumeks, który pokrywa ruiny, zaskorupiał, co oznacza, że był wystawiony na działanie powietrza (zanim został pokryty popiołem z ostatniej erupcji) przez pewien czas - od dwóch miesięcy do nawet dwóch lat. Dudnienie w Therze trwało długo, podczas gdy pobliskie wyspy słuchały z niepokojem. Dwa lata to długo czekać na nadciągającą katastrofę; wystarczająco długo, by poświęcić się w nadziei, że katastrofa minie. A potem wulkan dosłownie wywrócił wyspę na lewą stronę, rzucając piętnaście stóp popiołu na miasto. Ogromne głazy wyleciały z głębin wulkanu i spadły z popiołem jak gigantyczny grad. W boku wyspy otworzyła się szczelina, dzięki której morze wlało się do krateru pozostawionego przez wulkan. Kiedy erupcja w końcu się powiodła, Thera nie była już okrągłą wyspą z wulkanem pośrodku; był to pierścień lądu wokół centralnego morza śródlądowego, ogromnej kaldery. Był to koniec minojskiego miasta Akrotiri, które przetrwało pod popiołem, dopóki nie zostało wykopane, począwszy od lat 60. XX wieku. Mniej jasne jest, ile szkód ta gigantyczna erupcja wyrządziła Minojczykom z Krety. Przez chwilę po wybuchu Thery cywilizacja minojska trwała jak zwykle. W końcu jednak populacja zaczęła się kurczyć; domy popadły w ruinę; handel zamarł. Spadek mógł być związany z erupcją wulkanu. Wskazówki na samej Therze sugerują, że wulkan wybuchł pod koniec czerwca lub na początku lipca, tuż przed żniwami. Spadek popiołu, niesiony wiatrem, ominął zachodni kraniec Krety, ale z pewnością dotarł do wschodniej części wyspy, być może niszcząc zapas żywności na cały sezon. Ślady popiołu na brzegach wokół Thery sugerują, że erupcja spowodowała tsunami, które zatopiło pobliskie wyspy, i które mogło nadal mieć ponad trzydzieści stóp wysokości, kiedy uderzyło o brzegi Krety, dwadzieścia pięć minut po erupcji. Ogromna chmura prawdopodobnie na jakiś czas zasłoniła słońce. Nastąpiły burze z wyładowaniami elektrycznymi, ciężkie i gwałtowne burze z piorunami i spadające temperatury. Przez wiele miesięcy zachody słońca byłyby krwistoczerwone. Nawet jeśli wulkan nie był bezpośrednio odpowiedzialny za upadek minojski, wszystkie te dziwne przejawy prawdopodobnie miały taki sam skutek, jak opadnięcie Nilu w Egipcie. Takie zapowiedzi wskazywały, że Posejdon był zły. Dom królewski nie podobał się już bogom. Bardzo prawdopodobne, że katastrofa była jedynie zwiastunem bardziej skrajnego boskiego niezadowolenia, majaczącego na horyzoncie. Z Earthshakerem nie można było igrać; i zawsze czaił się w głębinach, gotowy położyć kres kruchemu dobrobytowi. Od takiej wściekłości najlepiej było jak najszybciej uciec

DALEKI WSCHÓD OD MORZA ŚRÓDZIEMNEGO, obsesyjnie jednolite miasta harappańskie stanęły w obliczu własnej klęski. Między 1750 a 1700 rokiem p.n.e. mieszkańcy Mohendżo-Daro zaczęli opuszczać swoje domy. Nie wszyscy uciekli. Wykopaliska ujawniły szkielety leżące niepogrzebane na ulicach, całą rodzinę uwięzioną i zabitą w ich domu, a ich ciała nie zostały pochowane. Tu i tam dom zapalił się i zawalił. Uciekający mieszkańcy upuszczali swoje cenne przedmioty (narzędzia do utrzymania, biżuterię i srebro), aby móc szybciej uciec. Na północy od Harappy rozegrała się taka sama scena. Dowody z mniejszych stanowisk Harappan nie są jasne, ale bez wątpienia cywilizacja Harappan przestała istnieć. Harappanie nie zostali pokonani przez wrogą inwazję. W ruinach nie ma upuszczonej broni, ciał w zbroi, żadnych systematycznych zniszczeń budynków i brak śladów walki wokół cytadeli (która przecież została zbudowana właśnie na taką okazję). Zawalenie się różnych budynków wraz z pożarami (które mogły mieć: rozpoczęte po przewróceniu się kominków w kuchni), mogło być spowodowane trzęsieniem ziemi lub powodzią. Jeśli przez powódź, wody musiały być nagłe i niezwykle gwałtowne. Warstwy mułu pokazują, że Indus, podobnie jak inne rzeki, które przepływały przez główne starożytne cywilizacje, regularnie zalewały i pozostawiały żyzną glebę w przewidywalny sposób. Wypalone cegły cytadeli prawdopodobnie służyły jako ochrona przed niezwykle wysokimi wodami. Tylko fala sięgająca murów mogła spowodować zniszczenia w miastach Harappan. Hydrolog RL Raikes zasugerował, że zapora mułowa utworzona powyżej Harappy na pewien czas całkowicie powstrzymała powódź (zmniejszając w ten sposób żyzność pól i prawdopodobnie wprowadzając miasto w niewielki głód), a następnie pękła pod nagromadzonym ciężarem wody, wysyłając ogromne powodzie na miasto. W rzeczywistości coś takiego wydarzyło się w 1818 roku, kiedy zapora mułowa zatrzymywała Indus na prawie dwa lata, tworząc blok o długości pięćdziesięciu mil i wysokości piętnastu stóp. Ale ślady mułu w dwóch największych miastach Harappan nie dowodzą powodzi, w taki czy inny sposób. W każdym razie, nawet jeśli powódź zniszczyła budynki w miastach, dlaczego nie zostały odbudowane? Musimy założyć, że jakaś klęska żywiołowa spadła na cywilizację, która już cierpiała na wewnętrzną zgniliznę. Wiele szkieletów wykazuje oznaki choroby, z których najczęstszą jest ciężka anemia, prawdopodobnie spowodowana niedożywieniem. Brzegi Indusu nie były podatne na zasolenie, ale żadne pole nie jest odporne na wyczerpanie; rosnące populacje wymagały niewątpliwie coraz większego plonu zboża. Budynki z cegły mułowej wymagały dużej ilości małego drewna do wykorzystania jako paliwo w piecach piekarniczych. Wraz z rozwojem miast budowniczowie musieli wycinać coraz większe obszary. Możliwe, że powodzie były po prostu coup de grace, której ofiarowano już nadmiernie rozbudowaną cywilizację miejską. A kiedy miasta zaczęły się rozpadać, system Harappan nie był w stanie odwrócić rozkładu. Być może ta obsesyjna jednolitość tak usunęła elastyczność, że wypędzona ze swoich schludnych miast za pomocą jednolitych cegieł i znajomych narzędzi, po prostu nie mogli się zreorganizować od podstaw. Miasta nie były całkowicie wyludnione. Niektórzy pozostali, wrócili lub wędrowali ze wsi. Szkicowa okupacja ponad warstwami Harappan pokazuje prymitywną ceramikę, małą organizację i brak próby odbudowy lub wykorzystania skomplikowanych systemów odwadniających i kanalizacyjnych w miastach; znacznie mniej wyrafinowany niż Harappan. Archeolodzy nazywają to kulturą postharappanową lub jhukarską, od nazwy wioski, w której po raz pierwszy wytwarzano surową ceramikę. Ale nie ma w tym żadnej zorganizowanej kultury. "Kultura Jhukar" to dokładniej ludzie, którzy żyli w szczątkach Harappan po zakończeniu cywilizacji Harappan. Najeźdźcy przybyli do Indii z północy, ale przybyli dopiero między 1575 a 1500 rokiem p.n.e. Byli nomadami, którzy wędrowali na wschód od Elamu i na północ od gór na zachodnim krańcu Indii (obecnie zwanych górami Hindukusz). W końcu przeszli przez przełęcze, w dół do dolin utworzonych przez górne odnogi Indusu. Ich własna literatura - spisana dopiero tysiąc lat później - nazywa ich najwcześniejszy dom w Indiach "Krainą Siedmiu Rzek", co prawdopodobnie oznacza, że po raz pierwszy mieszkali w Pendżabie: górnych odnogach Indusu, gdzie dzielił się na sześć odgałęzień wpływających do jednej głównej rzeki (w ciągu tysiącleci jedna z nich, Sarasvati, wyschła). Ich cywilizacja początkowo była zaledwie cywilizacją. Byli przyzwyczajeni do życia w bandach, na czele których stoją wodzowie. Więc nie budowali; nie pisali; nie mieli, o ile wiemy, żadnej sztuki; w ich języku nie było słów rolniczych, takich jak "pług" czy "klepisko". Co mogli zrobić, to walczyć. Najbardziej wyróżnia ich broń: nie tylko konie, ale także rydwany ze szprychowymi kołami, spiżowe topory i długie łuki o zasięgu niepodobnym do niczego, czego używali ludzie Harappan. Podobnie jak w przypadku Hyksosów z Egiptu, którzy również pochodzili z pustynnych równin, te innowacje bitewne pomogły im przebić się przez wrogów przed nimi. Nie od razu jednak wyruszyli na podbój doliny Indusu. Żyli wśród Siedmiu Rzek przez co najmniej sto lat, zanim przenieśli się dalej na południe i wschód. Zanim dotarli do miast Harappan, cywilizacja Harappan już się zachwiała i upadła. Chociaż prawdopodobnie wypędzili od czasu do czasu bandę dzikich lokatorów, taki był zakres ich podboju. Skorzystali ze znalezionych opuszczonych budynków, ponieważ nie mieli własnego (w ich języku również brakowało słowa oznaczającego "moździerz") i osiedlili się. Wyrafinowana i wysoce zorganizowana cywilizacja Harappan została zastąpiona przez wędrujące plemiona o mniejszej kulturze , mniej technologii i żadnego doświadczenia w prowadzeniu miasta - ale nieskończenie więcej doświadczenia w adaptacji do obcego otoczenia. Później potomkowie tych najeźdźców nazywali siebie arya, przymiotnik, któremu nadano co najmniej siedem różnych angielskich tłumaczeń, od "szanowanych" do bardziej złowrogich "czystych". Na początku cywilizacja aryjska nie była czysta. Mimo że obywatele Harappy i Mohendżo-Daro stracili biurokratyczną strukturę, która trzymała razem państwo Harappan, prawie nie zostali usunięci masowo z północnych Indii, jak masowe uprowadzenie przez kosmitów. Byli rozproszeni, ale przeżyli. Zmieszali się z przybywającymi Aryjczykami, użyczyli im słów oznaczających "pług", "klepisko" i "moździerz" i prawdopodobnie nauczyli byłych koczowników, jak korzystać z tych cywilizowanych narzędzi. Rozprzestrzeniająca się na północy kultura aryjska była przeplatana nitkami ze świata zaginionych Harappanów.

DO CZASÓW ŚMIERCI SAMSUILUNY, około 1712 roku p.n.e, imperium babilońskie jego ojca Hammurabiego ("Stara Babilonia") straciło większość swoich posiadłości na południu i wschodzie. Elam zbuntował się. Starożytne centra władzy Sumeru zostały w większości zniszczone i leżały prawie opuszczone. Ziemia była opustoszała i nieurodzajna; nowa linia królów, o której absolutnie nic nie wiadomo, tak zwana dynastia Sealand, twierdziła, że rządzi pustkowiem. Król siedzący w Babilonie mógł nadal sprawować władzę nad ziemią na północy i zachodzie, ale tylko tak daleko, jak Mari. Przeszłość Mari, zachował król Aleppo, jego niezależność. Po Samsuilunie na tron babiloński zasiadła kolejność nijakich królów. Niewiele o nich wiadomo. Najbardziej szczegółowy dokument, jaki przetrwał z babilońskiego dworu, sto lat po Samsuilunie, jest dokładnym opisem zachowania planety Wenus podczas wschodów i zachodów. Upadek jednej potęgi zbiegł się z umocnieniem drugiej. W czasach, gdy Semici wędrowali do Mezopotamii i do Kanaanu, dalej na północ, między Morzem Kaspijskim a Morzem Czarnym, żył inny lud posługujący się innym językiem. Niektóre z tych północnych ludów udały się na wschód i stały się przodkami tych Aryjczyków, którzy w końcu udali się do Indii. Ale inni udali się na zachód, do Azji Mniejszej i osiedlili się w szeregu wiosek wzdłuż wybrzeża. Około roku 2300 p.n.e. to szczególne plemię indoeuropejskie rozprzestrzeniło się po całej zachodniej stronie półwyspu i wzdłuż rzeki Halys. Prowadzili zdrowy handel z wyspami na zachodzie, a także z ludami na wschodzie, zwłaszcza z miastem Assur; z tego powodu kupcy z Assur zbudowali tutaj swoje placówki handlowe. Podczas gdy Hammurabi szturmował Mezopotamię, jednocząc ją siłą, wioski Indoeuropejczyków w Azji Mniejszej łączyły się w małe królestwa pod wodzą różnych wodzów. Nie wiemy, kim był którykolwiek z nich, więc nie można być bardziej żywym w tym procesie. Wiemy tylko, że Egipcjanie słyszeli o tych królestwach i wiedzieli, że są jednym ludem. Egipcjanie nazywali ich Ht, od nazwy własnej ludu oznaczającej ich ojczyznę: Hatti, terytorium Hetytów. Hetyci nauczyli się pisać od kupców z Assur, którzy mieszkali w pobliżu; ich wczesne inskrypcje i relacje są zapisane pismem klinowym używanym przez starożytnych Asyryjczyków. Do 1790 r. p.n.e. wódz hetyckiego miasta Kussara prowadził własne akta. Hetyci weszli do historii. Ten wódz, Anittas, odziedziczył po swoim ojcu bardzo małe królestwo składające się z dwóch miast, któremu udało się podbić pobliskie (i niczego nie podejrzewające) miasto Nesa, organizując nocny najazd na nie i porwanie jego króla. W czasach swojego ojca Anittas służył jako oficjalny Lord Strażnicy, praca, która wymagała od niego śledzenia raportów od wszystkich obserwatorów, którzy byli rozmieszczeni wokół granicy maleńkiego królestwa w strażnicach. Kiedy zmarł jego ojciec, Anittas - który wówczas nazywał siebie jedynie "księciem Kussary" - rozpoczął własne wojny podbojów. Prowadził kampanię przeciwko pobliskiemu silnemu miastu Hattusas, które w końcu splądrował, gdy nadal stawiało mu opór. Przeklął ją, ten sam los, jaki mógł spotkać Agade: "Na jej miejscu posiałem chwasty" - oznajmił. "Niech Bóg Burzy pokona każdego, kto zostanie po mnie królem i przesiedli Hattusę!" Następnie zwrócił się w stronę miasta Purushkhanda, które wśród ludów hetyckich zajmowało mniej więcej takie samo miejsce, jak Nippur na ziemi Sumeru: było to stolica umysłu, miasto, którego władca mógł rościć sobie pewien autorytet moralny nad miasta innych. Król Purushkhandy, być może patrząc jednym okiem na odległą kolumnę dymu unoszącą się z Hattusas, poddał się bez walki. Podobnie jak jego współczesny Hammurabi, który w tym momencie przedzierał się przez ziemię między Tygrysem a Eufratem, Anittas stworzył naród. "Podbiłem każdą krainę, na której wschodzi słońce", ogłosił Anittas nieco dostojnie i zaczął nazywać siebie nie "księciem", ale "wielkim królem". Rządził swoim królestwem przez pełne czterdzieści lat, okres bardziej niż godny szacunku dla każdego starożytnego króla; zmarł w ciągu roku od Hammurabiego, chociaż nic nie wskazuje na to, że obaj kiedykolwiek wymienili wiadomości. Królestwo zbudowane przez Anittas pozostało skupione w jego rodzinnym mieście Kussara aż kilka pokoleń później, kiedy późniejszy król postanowił zignorować klątwę i odbudować Hattusas. W pobliżu znajdowało się siedem źródeł, wokół niego żyzna ziemia i urwisko, na którym można było zbudować pałac i łatwo go bronić. Strona była zbyt dobra, by ją opuścić. Gdy tylko przeniósł swoją stolicę z Kussary do Hattusas, król ten stał się znany jako Hattusilis I: "ten z Hattuses". Zaczął organizować zbrojne wyprawy z Azji Mniejszej do królestw zachodnich semitów na północno-wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego i zdobył dla siebie kilka mniejszych miast. Anittas stworzył naród hetycki, ale Hattusilis I uczynił z niego imperium, które rządziło więcej niż jednym ludem. Był wielkim wojownikiem, prawdopodobnie największym na świecie w swoim czasie: miasta Harappan tonęły, Hammurabi nie żył, w Egipcie królowie Teb i Avaris byli w stanie wojny, a panowanie Minosa dawno minęło. Pomimo swoich sukcesów, Hattusilis zmarł żałośnie nieszczęśliwy, nie w Hattusas, ale w swoim starym domu w Kussara, gdzie poprosił o przeniesienie na łożu śmierci. Hetycki dokument zwany Testamentem opisuje jego przemówienie na łożu śmierci do jego wnuka Mursilisa. Hattusilis wybucha dzikim potępieniem syna i córki, którzy wysłuchali niezadowolonego hetyckiego szlachcica i pozwolili, by ich umysły zostały otrute przeciwko niemu. "Powiedzieli ci: bunt przeciwko twojemu ojcu", narzeka Hattusilis, "i zbuntowali się i zaczęli spiskować". Już wydziedziczył dwoje dorosłych dzieci i zamiast tego wyznaczył dziedzica swojego siostrzeńca. Ale w ostatnich godzinach życia Hattusilis odrzuca również swojego siostrzeńca. Według Testamentu jest "bez współczucia … zimny i bezlitosny … nie zważający na słowo króla". Najwyraźniej jego charakter jest częściowo winą matki; Hattusilis następnie zwraca się przeciwko tej kobiecie, swojej własnej siostrze, i we wściekle mieszanych metaforach nazywa ją wężem w trawie, który ryczy jak krowa. zwycięstwa militarne i rodzinne rozczarowania. Mursilis, mający zaledwie trzynaście czy czternaście lat, był otoczony nie tylko przez regentów, którzy mieli nad nim czuwać, ale także przez wrzących, wydziedziczonych kuzynów, wujków i ciotki. Pomimo tego trudnego początku, młodemu Mursilisowi udało się dotrwać do wieku wstąpienia na tron (w tamtych czasach nie lada wyczyn). Wydaje się, że miał szczęście w swoich opiekunach; jeden z jego regentów, hetycki książę Pimpira, był szczególnie zaniepokojony tym, że nie jest tylko królem, ale sprawiedliwym i współczującym królem. "Daj chleb głodnemu", kronika hetycka odnotowuje, że Pimpira rozkazuje, "ubiera nagiego; sprowadź do upału tych, którzy cierpią z powodu zimna". Kiedy już na tronie Mursilis był bardziej zainteresowany podbojem nowych ziem niż współczującą administracją imperium, które już posiadał. Późniejszy traktat hetycki z Aleppo, dokonując przeglądu poprzednich relacji między dwiema stronami traktatowymi, określa jego następny krok: "Po Hattusilis wielki król Mursilis, wnuk wielkiego króla Hattusilis, zniszczył królestwo Aleppo i Aleppo samo." Zachęcony sukcesem w Aleppo Mursilis zaczął maszerować w kierunku Babilonu. Znalazł na swojej drodze różnych kasyckich przywódców wojennych, ale albo ich podbił, albo zawarł z nimi sojusz. W 1595 r. p.n.e. dotarł do murów Babilonu. Eksplozja, która nastąpiła później, przypominała bardziej wilgotny chlupot. Babilon pod rządami prawnuka Hammurabiego nie stawiał niewielkiego oporu. Według własnych relacji Mursilis najechał na miasto, wziął jego mieszkańców do niewoli, a króla zakuł w kajdany. Ostateczny los tego ostatniego potomka Hammurabiego jest nieznany. Mursilis postanowił nie dodawać Babilonu do swojego imperium. Wyraził swoje stanowisko: był, podobnie jak jego dziadek, najpotężniejszym zdobywcą na świecie. Babilon był zbyt daleko od Hattusas, by mógł nim rządzić jakakolwiek ochrona. Zamiast tego Mursilis opuścił miasto opustoszałe i zwycięsko pomaszerował z powrotem do swojej stolicy. Kiedy był daleko, wodzowie Kassite z pobliskich okolic wkroczyli, by przejąć ruiny. Amorycka dominacja Babilonu skończyła się. Mursilis paradował do Hattusas, ciągnąc ze sobą zarówno jeńców, jak i skarby. Jednak za wiwatami powoli nabierał kształtu spisek zabójstwa. Sprawcą był jego podczaszy Hantili, zaufany urzędnik, który był także jego szwagrem. Pod nieobecność Mursilisa Hanili przyzwyczaił się do rządzenia w imieniu tronu; prawdopodobnie nie przyjął z zadowoleniem nagłego ograniczenia jego autorytetu. Niedługo po powrocie Mursilisa z Babilonu, Hantili i inny urzędnik pałacowy zamordowali króla, a Hantili objął tron. "Zrobili coś złego", mówią nam kroniki hetyckie. "Zabili Mursilisa; przelewali krew". Hantilemu udało się utrzymać tron przez prawie trzy dekady, podczas których Hetyci wkroczyli w rolę głównych graczy na światowej scenie. Ale ustanowił niefortunny precedens. Gdy tylko Hantil umarł, urzędnik sądowy zabił syna Hantiliego i wszystkich jego wnuków i przejął tron. On z kolei został zabity przez własnego syna, który później został zamordowany i zastąpiony przez uzurpatora, który następnie sam padł ofiarą zamachu. Dynastyczna sukcesja Hetytów przekształciła się w polowanie na króla. W ciągu tych lat pałac królewski w Hattusas pokrył się murem grubości dwudziestu pięciu stóp. Dla hetyckich władców życie w granicach królestwa było bardziej niebezpieczne niż jakakolwiek kampania militarna.

Po tym, jak SEQUENERE OF THEBES poległ w bitwie z Hyksosami, jego starszy syn Kahmose objął tron. Apepi I, najdłużej żyjący król Hyksosów, wciąż zasiadał na tronie, a Kahmose musiał pomścić śmierć ojca. Jego plany musiały uwzględniać nieprzyjemną rzeczywistość: jego tebańskie królestwo było wciśnięte między wrogie mocarstwo na północy, a sojusznika tej potęgi na południu. Podczas chaosu tuż przed przejęciem władzy przez Hyksosów egipscy gubernatorzy Nubii poszli własną drogą. Rdzenni Nubijczycy zajęli oficjalne stanowiska i przez lata Nubia zachowywała się jak niepodległe państwo. Zamiast próbować ich podporządkować, królowie Hyksosów z XV dynastii zawarli z nimi traktat. Nubijczycy zgodzili się przyjść z pomocą północy przeciwko tebańskiemu Egiptowi, który musiałby wtedy stoczyć wojnę na dwóch frontach. Wiedział o tym Kahmose z Teb. Kiedy zaczął przemieszczać swoich żołnierzy na północ wzdłuż Nilu, rozmieścił także szpiegów na całym południu, mając nadzieję, przechwycić wszelkie próby Hyksosów wezwania ich nubijskich sojuszników do broni. Według samego Kahmosego ta strategia okazała się genialnym sukcesem. W inskrypcji poświęconej bogowi słońca Amonowi, bóstwu bardzo ulubionemu przez Hyksosów, Kahmose twierdzi, że podbił drogę aż do Avaris, gdzie Hyksosi, przestraszeni jego przybyciem, "wyglądali przez dziury w swoich murach". jak małe jaszczurki". Tymczasem jego ludziom udało się przechwycić posłańca Hyksosów w drodze do Nubii. List, który nosił, zachował się w zapisach Kahmosego: "Kahmose postanowił zrujnować obie nasze ziemie, twoją i moją", powiedział król Hyksosów swojemu nubijskiemu odpowiednikowi. - W takim razie chodź na północ i nie bój się. On już jest tutaj, w mojej okolicy … Będę go nękał aż do twojego przybycia, a potem podzielimy miasta Egiptu". Zdobycie tego listu było powodem do wielu przechwałek po stronie egipskiej: "Sprawiłem, że list został zabrany z powrotem do Apepi". Kahmose przechwalał się, "aby moje zwycięstwo zaatakowało jego serce i sparaliżowało jego członki". On potem maszerował z powrotem do Teb, ogłaszając zwycięstwo przez całą drogę i ustalając czas jego przybycia na czas zalania Nilu. Ta dość przejrzysta próba przypomnienia wszystkim, że był prawowitym królem całego Egiptu, odpowiedzialnym za wzrost wód, sugeruje, że zwycięstwo Kahmosego nie było tak wstrząsające, jak twierdzi. Jeśli rzeczywiście przestraszył Hyksosów swoją potęgą, trudno zrozumieć, dlaczego nie wyruszył i nie odzyskał północy. Przynajmniej mógł próbować zająć Memfis, drugorzędne centrum mocy Hyksosów, z którego Hyksosi wydają się mieć oko na południową część swojego królestwa; Avaris był zbyt daleko na północy, aby mógł być efektywnym ośrodkiem administracji całego kraju. Nie zrobił ani jednego, co sugeruje, że jego atak na Avaris był tylko udanym rajdem. Kahmose miał niewiele czasu, by się tym zająć. Zmarł w tym samym roku, po zaledwie trzech latach panowania; prawdopodobnie został ranny podczas kampanii i ociągał się przez chwilę, zanim uległ odniesionym ranom. Ponieważ zmarł bez synów, jego brat Ahmose objął tron. Był jeszcze bardzo młody, a jego matka Ahhotep rządziła jako jego regentka. Mniej więcej w tym samym czasie długowieczny Apepi I w końcu zmarł w Avaris. Tron Hyksosów odziedziczył inny król o znacznie mniejszej osobowości; żadne współczesne zapiski nie mówią o nim wiele, a uczeni w piśmie nie zgadzają się nawet co do jego imienia. Najwyraźniej królowa Ahhotep wykorzystała tę północną słabość, by kontynuować najazd swojego syna z własną kampanią. W inskrypcjach nazywana jest "ta, która opiekowała się swoimi żołnierzami… spacyfikowała Górny Egipt i wypędziła jej buntowników". Została pochowana z ceremonialną siekierą w trumnie, wraz z trzema medalami, egipskim odpowiednikiem medali męstwa. Mając tę przewagę, Ahmose, kiedy odziedziczył tron, zdołał skutecznie walczyć o drogę do Avaris. Do dwudziestego roku podczas swoich rządów zdobył zarówno Heliopolis (na południe od Avaris), jak i fortecę Tjaru na wschodniej granicy. Mając pod kontrolą te południowe i wschodnie twierdze, był gotów ścisnąć Avaris między dwoma skrzydłami swojej armii. Manetho, cytowany na kartach Józefa Flawiusza, opisuje następną fazę wojny:

[Hyksosi] zbudowali mur wokół wszystkich [Avaris], który był dużym i mocnym murem, aby wszystkie ich dobytek i zdobycz utrzymać w miejscu siły. Ale [Ahmose] usiłował ich pojmać siłą i oblężeniem, a wokół nich leżało czterysta osiemdziesiąt tysięcy ludzi. Kiedy rozpaczał, że zajmie miejsce przez to oblężenie, doszli do porozumienia. Opuściliby Egipt i pojechali bez szkody dla nich, gdziekolwiek by chcieli. Po tym porozumieniu wyjechali z całymi rodzinami i dobytkiem, nie mniej niż dwieście czterdzieści tysięcy, i wyruszyli w podróż z Egiptu przez ciemiężycielstwo.

Powinniśmy potraktować tę relację z przymrużeniem oka, ponieważ relacje egipskie opisują znacznie więcej rozlewu krwi. Inskrypcje na grobie generała Ahmose (który, co myląco, również nazywa się Ahmose) opisują co najmniej trzy różne brutalne bitwy pod Avaris: "Walczyłem tam i podniosłem rękę", mówi z dumą. (Egipscy skrybowie użyli amputowanych rąk, aby zliczyć straty wroga). "Zgłoszono to królewskiemu heroldowi i otrzymałem medal odwagi". Egipskie płaskorzeźby upamiętniające to wydarzenie przedstawiają okręty wojenne, bitwy i stada Hyksosów prowadzone w niewoli. Ruiny pokazują, że Avaris został zwolniony. Pałac Hyksosów został spłaszczony, a nad nim wzniesiono nowy budynek na zlecenie faraona Ahmose. Inne ślady okupacji Hyksosów zostały tak gruntownie zatarte, że niezwykle trudno jest w ogóle odtworzyć szczegóły ich panowania nad Dolnym Egiptem. Niemniej jednak ruiny miasta nie dowodzą, że w Avaris kiedykolwiek miała miejsce powszechna rzeź, często ostatnia faza długiego oblężenia. Nie ma też zbyt wielu semickich imion na listach służących na następne pięćdziesiąt lat, więc jest mało prawdopodobne, by wielu Hyksosów zostało zniewolonych. Jest więc rzeczywiście możliwe, że masowy exodus, zwłaszcza niewalczących, oznaczał koniec dominacji Hyksosów w Egipcie. Wiemy, że po kapitulacji Avaris, faraon Ahmose dalej maszerował na północ do Kanaanu, ostatecznie zatrzymując się w Sharuhen w pobliżu Gazy. Tutaj generał Ahmose pomógł poprowadzić kolejne udane oblężenie. Mogło to być kontynuacją wypędzenia Hyksosów z Avaris; gdyby uciekli na tyle daleko, by zaszyć się w innej fortecy, Ahmose nie chciałby, żeby zebrali siły w pobliżu Egiptu. Sharuhen i tak stanowił zagrożenie dla Egiptu. Wykopaliska na jego terenie wskazują, że stał się on centrum zachodniego królestwa semickiego, najsilniejszej kwatery wojskowej na południu Kanaanu. Podbicie Sharuhena nie tylko uczyniło Egipt nieco bezpieczniejszym przed ponowną inwazją; zmienił południe Kanaanu w prowincję egipską. Według inskrypcji na grobie generała Ahmose, oblężenie Sharuhen trwało sześć lat. Jeśli to prawda, faraon Ahmose prawdopodobnie zostawił dowódcę swojemu generałowi i udał się z powrotem do domu, aby zająć się sprawami w Memfis, ponieważ zmarł niedługo po zdobyciu Avaris. Odbicie Dolnego Egiptu zajęło Ahmose dwadzieścia lat, a zarówno Manethon, jak i Józef Flawiusz przyznali mu rządy dwudziestu pięciu lat. Nie cieszył się długo swoją pozycją króla całego Egiptu. Ale ze względu na ponowne zjednoczenie Egiptu i umocnienie rdzennych Egipcjan nad królestwem, Manethon mianuje go pierwszym królem XVIII dynastii. Wraz z tym zjednoczeniem Egipt wkracza w nową fazę budowania, pokoju i dobrobytu, sztuki i literatury: Nowe Królestwo.

PO ŚMIERCI AHMOSE′A jego syn Amenhotep I przejął wodze władzy, deptałem Nubijczyków, dopóki nie znaleźli się z powrotem w egipskiej owczarni i umocnili zwycięstwa jego ojca. Ale linia rodzinna na tym się skończyła. Amenhotep pozostał nie tylko bezdzietny, ale także nieżonaty przez większość swojego życia. Jego pierwsza żona (i pełna siostra) zmarła młodo, a Amenhotep nie wziął innej. W czasach, w których faraonowie szczycili się wieloma żonami i dziesiątkami konkubin, sugeruje to, że gust Amenhotepa nie dotyczył kobiet. Mimo to to niezwykłe, że nie ożenił się ponownie. Większość starożytnych władców, którzy woleli towarzystwo własnej płci, wciąż zdołała wyprodukować dziedzica wymaganego do stabilności dynastycznej; Amenhotep I pozostał sam, głęboko samotny i wyznaczył swojego zaufanego generała na następnego króla. Ten generał, Totmes, był także jego szwagrem. Technicznie rzecz biorąc, to uczyniło go członkiem rodziny królewskiej; jednak jego koronacja była poważnym przełomem w normalnej sukcesji ojca z synem. Mumie Ahmesa, Totmesa I i dwóch potomków Totmesa I - jego syna Totmesa II i prawnuka Totmesa IV - zostały tak dobrze zachowane, że ich rysy są wyraźnie widoczne. Rodzinne podobieństwo w linii Totmesa jest zdumiewające i wyraźnie różni się od twarzy Ahmose I. Totmes I, starszy, gdy został królem, panował tylko przez sześć lat. Bardzo wcześnie zaczął planować swój grób. Od pewnego czasu piramidy, które miały wzbudzać podziw, były mniej niż święte dla szeregowych Egipcjan. Złodziejom grobowców udało się włamać do prawie każdej piramidy w Egipcie; w końcu były to ogromne znaczniki skarbów, które wskazywały na komory grobowe wypchane złotem. Aby uniknąć utraty swego grobu, Totmes zaplanowałem nowe, tajne miejsce pochówku: jaskinię z malowanymi ścianami, równie ozdobnymi jak wnętrze każdej piramidy, ale z ukrytym wejściem. Dolina, w której znajdowała się jego jaskinia, stała się później znana jako Dolina Królów. W przeciwieństwie do swojego poprzednika, Totmes, ożenił się co najmniej dwa razy. Jego najbardziej królewską żoną była siostra Amenhotepa, córka wielkiego Ahmose, matka dwóch synów i dwóch córek. Ale poślubił też gorszą żonę, która urodziła mu syna. Kiedy został faraonem, Totmes wyznaczył na dziedzica najpierw swojego starszego syna, a potem drugiego syna. Obaj zginęli przed nim. Nie miał zamiaru przekazywać korony zaufanemu przyjacielowi, a jedynym żyjącym męskim spadkobiercą był jego syn z pomniejszej żony. Aby więc umocnić pozycję dynastyczną tego syna, Totmes nie tylko wyznaczył go na dziedzica, ale ożenił go z jedną z córek jego pierwotnej żony: księżniczką Hatszepsut. Kiedy zmarł Totmes, po zaledwie sześciu latach panowania, jego syn został Totmesem II; Hatszepsut została królową. Totmes II przez całe życie cierpiał na zły stan zdrowia, a jego fizyczną słabość komplikowała gotowość żony do przejęcia któregokolwiek (lub wszystkich) jego obowiązków. Hatszepsut jest wymieniany obok Totmesa II jako współwładca od samego początku jego panowania. Najwyraźniej to nie wpłynęło na ich małżeństwo; Hatszepsut miała tylko jedno dziecko ze swojego przyrodniego brata, córkę. Po tym odważnym geście, podczas którego najwyraźniej zamknął oczy i pomyślał o Egipcie, Totmes II nie miał już dzieci przy Hatszepsut. Wolał towarzystwo kobiety o imieniu Iset, z którą nigdy się nie ożenił. Kiedy Iset urodziła syna, Totmes II natychmiast nazwał nieślubne dziecko swoim spadkobiercą, co było policzkiem dla jego żony. Kiedy Totmes II zmarł przed trzydziestym piątym rokiem życia, jego jedyny syn - teraz Totmes III - był jeszcze dzieckiem. Od razu Hatszepsut zażądała, by jako ciotka i macocha dziecka rządziła jako jego regentka. Przez trzy lub cztery lata na początku regencji pojawia się w rzeźbach, stojąc za młodym Totmesem III w odpowiednio drugoplanowej roli. Ale około 1500 roku Hatszepsut zaczęła budować ogromną świątynię: świątynię grobową, miejsce kultu, które kiedyś stało u podnóża chodnika z piramidy, a teraz często służyło jako główny pomnik pochówku. Świątynia ta została teoretycznie zbudowana na cześć boga słońca Amona. Na wschodzie znajdował się naprzeciwko Nilu w drugiej, większej świątyni Amona, świątyni w Karnaku. Po drugiej stronie ściany Hatszepsut zamówiła wyrzeźbioną płaskorzeźbę: Amun, odpowiednio imponujący, składa wizytę matce Hatszepsut. Wynikało z tego, że Hatszepsut została poczęta przez samego boga. Grając obie strony karty ojcostwa, zleciła też wykonanie ryciny, w której oznajmił, że jej ziemski ojciec Totmes I, przed śmiercią, nakazał jej koronowanemu na prawdziwego władcę Egiptu. Koronacja ta odbyła się przed całym dworem w Nowy Rok i pokazała, że Hatszepsut miała prawo żądać imienia Horusa i rządzić jako król Górnego i Dolnego Egiptu. Ponieważ ta historia była kompletną fabrykavją, można było oczekiwać, że ktoś z sądu zaprotestuje. Ale nie odnotowano żadnego protestu, co sugeruje, że Hatszepsut zdołała przekonać potężnych urzędników dworskich, że byłaby lepszym władcą niż Totmes III, który teraz szybko zbliża się do wieku akcesji. Z pewnością miała silne poparcie jednego z najpotężniejszych ludzi w Egipcie, Naczelnego Namiestnika Amona: Senenmuta. Na przestrzeni kilku lat przyznała mu oszałamiający wachlarz tytułów. Został Głównym Architektem, Namiestnikiem Królewskiego Statku, Nadzorcą Zbożowym Amona, Nadzorcą Pól Amona, a także Nadzorcą Krów Amona, Ogrodów Amona i Tkaczy Amona. To uczyniło go potężnym, ale nie popularnym. Szeptano, że Senenmut był kimś więcej dla Hatszepsut niż doradcą. Nabazgrane graffiti znalezione na ścianie jaskini w pobliżu świątyni grobowej Hatszepsut przedstawia bardzo małego Senenmuta z bardzo wyprostowanym członkiem, który skrada się ostrożnie za bardzo dużą i bardzo męską Hatszepsut: niegrzeczny komentarz na temat potężnej kobiety-faraona i ambitnego stewarda. Hatszepsut nigdy tak naprawdę nie zdetronizował młodego Totmesa III. Po prostu przedstawiła się jako senior z dwóch władców. Więcej niż jeden z jej statutów ukazuje ją z królewskim nakryciem głowy, a nawet formalną kwadratową brodą koronowanego faraona. W świątyni grobowej wyrzeźbiono jej również swoją figurę z okazji święta heb-sed, rytualnego odnowienia władzy. W tych płaskorzeźbach znajduje się również Totmes III, świętujący u boku królowej. Ale tylko Hatszepsut jest przedstawiona jako faktycznie wykonujący rytuał biegania, kluczowy dla odnowy heb-sed, rytuału, który rozpoznaje zdolność faraona do przywrócenia wód. Własne inskrypcje Totmesa III mówią nam, gdzie spędził większość rządów Hatszepsut: daleko od Memfis, wysłany przez ciotkę, by walczył w tej czy innej kampanii, głównie w nowej północnej prowincji Egiptu, gdzie zachodni semiccy poddani zawsze grozili rewoltą . Pewnie miała nadzieję, że polegnie w walce. To, że nie uległ ani zranieniu, ani zamachowi, mówi wiele o jego ostrożności, a także sugeruje, że armia mogła być mniej zafascynowana Hatszepsut niż Senenmut i ludzie w kraju. Z pewnością Hatszepsut prawie całą swoją energię wkładała w projekty domowe, zwłaszcza w budynki; w starożytnym świecie liczba budynków, które wzniósł król, była uważana za bezpośredni wskaźnik jego sukcesu, a Hatszepsut nie chciała kwestionować jej wielkości. Tymczasem armia nie odnosiła wielkich triumfów - przez prawie dwadzieścia lat. Dwadzieścia jeden lat po śmierci męża Hatszepsut zmarła, gdy jej współwładca i pasierb miał już dwadzieścia kilka lat i był zahartowany latami walk na wygnaniu. Jej zarządca i totumfacki Senenmut również zmarł tuż po tym. Nie ma bezpośrednich dowodów na to, że Totmes III był w to zamieszany. Ale tuż po śmierci Totmes III wrócił z frontu i zaczął brutalnie wycierać imię swojej macochy. Jej tytuły były zdrapywane co pomnik, który mógł znaleźć. Płaskorzeźby ukazujące jej boskie powołanie zostały zniszczone. Kazał wrzucić jej statut do pobliskiego kamieniołomu. Hatszepsut kazała wybudować obeliski skierowane ku słońcu na cześć Amona; Totmes III nie zniszczył ich, być może obawiając się gniewu boga, ale zbudował wokół nich mury, aby nie można ich było zobaczyć. Nakazał również zniszczenie grobowca Senenmuta. Miał trzydzieści lat i już dawno minął czas, by zabrać się do pracy. Technicznie rzecz biorąc, Totmes III był królem Egiptu przez dwadzieścia dwa lata, zanim faktycznie zdobył tron. Wszystkie te lata niemocy nagromadziły wiele ambicji. Jego kampanie w następnych latach miały intensywność napoleońską. Stał się anty-Hatszepsut, realizując swoje największe przedsięwzięcia na obszarze, który zaniedbała. Totmes III wyznaczył pisarza do podróżowania z armią i rejestrowania jego kampanii. Ta relacja już dawno minęła, ale jej fragmenty, które zostały skopiowane do innych dokumentów, pokazują nam pierwsze posunięcia faraona. W tym samym roku, w którym zmarł Hatszepsut, Totmes III przeszedł przez Kanaan. Król Kadesz, który znajdował się w połowie drogi wzdłuż wybrzeża, zorganizował grupę sprzymierzeńców do marszu przeciwko najeźdźcy. Totmes spotkał ich w mieście Megiddo, które stało na przełęczy przez góry biegnące na skrzyżowaniach, odcinające Egipt od Mezopotamii. Bitwa była pogromem. Wkrótce sojusznicy dowodzeni przez króla Kadesz wycofywali się z powrotem do miasta tak szybko, że żołnierze przeciągali się przez mury za ubrania. Egipcjanie zatrzymali się, by plądrować namioty na zewnątrz, co pozwoliło obrońcom na zamknięcie bram Megiddo. W przeciwieństwie do Asyryjczyków Egipcjanie nie mieli dużego doświadczenia w atakowaniu murów miejskich; żadnych wież oblężniczych ani drabin. Musieli zagłodzić wroga. Siedem nędznych miesięcy później król Kadesz poddał się, a za nim jego sojusznicy. Egipska armia triumfalnie wróciła do domu ze skarbami, zbroją, rydwanami, żywym inwentarzem, jeńcami i zbożem: pierwszym łupem odrodzonej armii po Hatszepsut. Mężczyźni, którzy odmówili zamordowania Totmesa III, zostali teraz nagrodzeni za swój ból. Wydaje się, że ta kampania przeraziła wieś. Semiccy watażkowie z pobliskich miast zaczęli wysyłać Totmesowi III prezenty, robiąc wszystko, co w ich mocy, aby zawrzeć pokój z rozgniewanym młodym człowiekiem na południu. Te miasta, które stawiły opór, zostały zaatakowane i splądrowane podczas kampanii egipskich, które trwały przez kilka następnych lat. Joppa na wybrzeżu próbował zawrzeć umowę zamiast bezwarunkowej kapitulacji; według późniejszej opowieści król Joppy zgodził się odwiedzić egipskiego dowódcę w celu omówienia warunków pokojowych, wydano mu bankiet, a następnie został ogłuszony i wepchnięty na zaplecze. Egipski dowódca wyszedł i powiedział królewskiemu woźnicy, że Egipcjanie postanowili poddać się Joppie i że woźnica powinien szybko wrócić i powiedzieć królowej Joppy, że jej mąż jest w drodze z jeńcami. Wkrótce na horyzoncie pojawiła się procesja pojmanych Egipcjan, niosących kosze z łupami z egipskiego obozu. Ale każdy kosz zawierał uzbrojonego wojownika; gdy królowa Joppy otworzyła bramy, wojownicy wyskoczyli z koszy i zmusili miasto do poddania się. Miasto Ardata zostało zdobyte i splądrowane w bardziej tradycyjny sposób. Mury zostały szturmowane, a bramy zburzone, na których egipskie wojska z wielką radością odkryły, że wszystkie piwnice są pełne wina. Upijali się codziennie, dopóki Totmes III nie miał dość radości. Kazał im spalić pola i drzewa owocowe i odciągnął swoich żołnierzy do następnego celu. Totmes III spędził prawie dwie dekady, prowadząc kampanie na północnych rubieżach. Utorował sobie drogę do samego Kadesz i wymusił jego kapitulację; twierdził, że Aleppo; zdobył nawet Karkemisz, co doprowadziło go na skraj Azji Mniejszej. W ostatnich latach swojego panowania Totmesowi III udało się odkupić lata wygnania. Jego Egipt rozciągał się prawie do Eufratu, północna granica nigdy już nie pasowała.

PÓŁNOCNE KRAWĘDZIE EGIPTU, teraz w pobliżu Eufratu, nigdy nie były zbyt bezpieczne. Było zbyt daleko od Memfis i zbyt blisko Hetytów. To również zbliżyło granicę egipską do innego wroga. Wieki wcześniej - około 2000 r. p.n.e. - plemię górskie ze zboczy Zagros zaczęło wędrować na zachód. Ci ludzie, Huryci, przekroczyli Tygrys do centrum Mezopotamii i osiedlili się w małych grupach na obrzeżach miast. Do 1700 roku p.n.e. kilka maleńkich niezależnych królestw Hurytów leżało na północnych krańcach Mezopotamii, powyżej Assur i Niniwy, a kilku Huryjczyków zawędrowało jeszcze dalej na zachód. Hurryjskie imiona pojawiają się w rejestrach kupców z asyryjskich placówek handlowych na całym obszarze ziem Hetytów. Ci Huryci w niczym nie przypominali zorganizowanego narodu i prawdopodobnie pozostaliby w swoich oddzielnych, rozproszonych wioskach i otoczonych murami miastach, gdyby nie pojawiła się nowa partia najeźdźców, aby ich zorganizować. Odłamowa grupa Aryjczyków, którzy ostatecznie przedostali się do Indii, oderwała się od swoich krewnych, jakiś czas przed migracją na południe, i udała się na zachód do Mezopotamii. Powitani przez Hurytów, nie tylko osiedlili się z nimi i zawierali z nimi związki małżeńskie, ale też znęcali się nad tym, by stać się hurycką klasą rządzącą: maryannu. Maryannu i Huryjczycy razem stali się górną i dolną warstwą królestwa zwanego przez okolicznych władców "Mitanni". Huryci nie byli zbyt chętni do pisania, więc trudno jest dokładnie prześledzić, co działo się na ich ziemiach między 1700 a 1500 r. p.n.e. Ale zanim Totmes III rozpoczął swoją podróż na północ, królestwo Mitanni miało swoją własną stolicę w Washukkanni, trochę na wschód od dalekich północnych krańców Eufratu. Pierwszym królem maryannu, którego imię wyłoniło się z zapomnienia, jest Parattarna, który objął tron podczas dominacji Hatszepsut, prawdopodobnie około 1500 roku p.n.e. Pod jego przewodnictwem wojska Hurryjczyków maszerowały tak daleko w Mezopotamii, jak Assur. To miasto, które zostało wciągnięte do babilońskiego królestwa Hammurabiego, zostało utracone przez Samsuilunę; od tego czasu był rządzony przez każdego watażkę, który mógł go utrzymać. Teraz stało się prowincją królestwa Mitanni, a jej król był wasalem służącym królowi Mitanni. Mitanni nie byli jeszcze wystarczająco silni, by stawić opór Egiptowi. W obliczu energicznego ataku Totmesa III cofnęli się; jeden z pomników zwycięstwa Totmesa III stoi na wschodnim brzegu Eufratu, dobrze na terytorium Mitanni. Egipskie wyprawy na te ziemie przyniosły jednak niewielu więźniów. Król Mitanni i jego siły wycofały się strategicznie, z dala od możliwych szkód. W tym samym roku, w którym Totmes III powrócił do Egiptu, by umrzeć, król imieniem Saustatar zasiadł na tronie Mitanni w Ashukkanni. Rozpoczął budowę własnego imperium; jego wojska maszerowały na wschód aż do odległego brzegu Tygrysu, na zachód do Tarsu na półwyspie Azji Mniejszej i na południe do Kadesz. Wydaje się, że wschodnie twierdzenie nie przeszkadzało nikomu na tyle silnemu, by sprzeciwić się temu. Ale parcie na zachód doprowadziło Saustatara do konfliktu z Hetytami; a jego pchnięcie na południe, przez zachodnie ziemie semickie, wepchnęło go prosto w następców Totmesa III. Hetyci, mający teraz do czynienia z agresywnym królem Mitanni, dowodzącym dobrze zorganizowaną armią, nie mieli dobrego wieku. Lata zabójstw i ciągłe zmiany w pałacu sprawiły, że każdy nowy hetycki władca, który wszedł na tron, musiał zaczynać od zera, budując poparcie wśród własnych urzędników i przekonując lud Hattusas, że ma prawo do rządzenia. Było to czasochłonne i pozostawiało mniej czasu i energii na strzeżenie granic imperium. Miasta na skraju zaczęły się odrywać. Siedemdziesiąt pięć lat przed wyruszeniem Saustatara na zachód przeciwko Hetytom, Hetyta imieniem Telepinus próbował rozwiązać ten problem. Telepinus nie był dokładnie w linii królewskiej. Jego szwagier, sam człowiek nie mający prawa do tronu, wynajął zabójców do przeprowadzenia rozległego oczyszczenia rodziny królewskiej. Rzeź zmiotła nie tylko wszystkich książąt, którzy obecnie stali w kolejce do tronu, ale także wszystkich spadkobierców zupełnie innej rodziny, którzy mogliby przejąć władzę, gdy obecni władcy znikną z drogi. Telepinus patrzył, jak jego szwagier planował swoją koronację, ale potem dostał wiadomość, że przyszły król planuje również usunąć samego Telepinusa, jako możliwe zagrożenie. Aktywnie Telepinus wypędził swojego szwagra z miasta i ogłosił się królem. To prawdopodobnie stawia Telepinusa w najlepszym możliwym świetle, ponieważ ta relacja pochodzi z jego własnych zapisów. Był jednak przynajmniej w dobrej pozycji, aby zrozumieć, dlaczego imperium hetyckie upadało: wewnętrzne walki o sukcesję odciągnęły władców od sprawowania władzy. Na początku swojego panowania postanowił to naprawić. W dokumencie znanym jako Edykt Telepinusa przedstawił długie i szczegółowe zasady uporządkowanego przekazywania korony z pokolenia na pokolenie. Hetyci, wyjaśnił we wstępie, mogli przetrwać tylko wtedy, gdy zasady były właściwie przestrzegane. Napisał: "Książę, syn pierwszej rangi [to znaczy naczelnej żony króla], powinien zostać królem". "Jeśli nie ma księcia pierwszego stopnia, książę drugiego stopnia [syn pomniejszej żony] może dziedziczyć. Jeśli w ogóle nie ma księcia, dziedziczy mąż pierwszorzędnej córki króla". Edykt przewidywał również kary za różne przestępstwa, od czarów po morderstwa, tak jak zrobił to Hammurabi ponad dwieście lat wcześniej. Pomimo swoich nieregularnych początków, Telepinus próbował narzucić rządy prawa królestwu, które funkcjonowało prawie wyłącznie jako państwo wojskowe. Po raz pierwszy Hetytom stanęło przed wyzwaniem stania się czymś na kształt prawdziwego królestwa. Do śmierci Telepinusa w 1500 roku p.n.e. tuż przed przejęciem tronu egipskiego przez Hatszepsut, imperium nieco podniosło się po druzgocących konfliktach z poprzednich lat. Niestety Edykt Telepinusa, podobnie jak Kodeks Hammurabiego, nie miał dużej mocy bez stojącej za nim siły jego osobowości i generalizmu. Jego najstarszy syn zmarł przed nim, więc Telepinus (zgodnie z zaleceniami) zostawił tron swojemu zięciowi, mężowi swojej najstarszej córki. Ale ten zięć wkrótce stracił tron na rzecz zabójcy i przez następne sto lat imperium hetyckie toczyło kolejną wewnętrzną walkę, podczas której prawie nie prowadzono żadnych spójnych zapisów. Sześciu królów zdobywało i traciło tron w zapomnieniu, podczas gdy granice imperium znów zaczęły się rozpadać. Armia hetycka, podzielona i zdezorganizowana, nie miała szans na przeciwstawienie się Totmesowi III. Kiedy jego armie wdarły się do Karkemisz, Hetyci wycofali się i oddali swoją ziemię. Wkrótce potem rozpoczęła się inwazja Saustatara na terytorium Hetytów. Armia hetycka również nie mogła się oprzeć Mitanni; Saustatar z niewielkim trudem posuwał się na zachód do Tarsu. Aleppo złożyło mu hołd. Podobnie postąpiły hetyckie miasta Alalakh i Ugarit. Pośród tego wszystkiego lud Assur wykorzystał okazję, by zbuntować się przeciwko swemu władcy Mitanni. Saustatar, bez dużej cierpliwości, wysłał wojska, aby przypomnieć miastu, do kogo ono należało; w geście zarówno symbolicznym, jak i praktycznym, pociągnął wysadzaną złotem bramę z powrotem do stolicy Washukkanni. Gdy wieść o śmierci Totmesa III rozeszła się po północno-egipskich ziemiach, zachodnie miasta semickie zbuntowały się. Saustatar zrobił wszystko, co mógł, aby zachęcić do buntu przeciwko Egiptowi, w tym wysłał własną armię, aby pomóc buntownikom w Kadesz. Syn Totmesa III, Amenhotep II, który właśnie został intronizowany, natychmiast pomaszerował armią na północ. W drugim roku swojego panowania był już blisko granicy Mitanni. Ale nie doszło do żadnej większej bitwy. Prawda była taka, że pod rządami Saustatara królestwo Mitanni urosło na tyle silne, że spowodowało poważne kłopoty Amenhotepa II. Zawarł traktat, zamiast ryzykować otwartą wojnę. Zrobił wszystko, co w jego mocy, aby przedstawić to jako zwycięstwo: napis w Karnaku głosi, że Mitanni podkradli się do niego na rękach i kolanach, prosząc o pokój: Wodzowie Mitanni przybyli do niego z hołdem na plecach, szukać pokoju Jego Królewskiej Mości…. Godne uwagi wydarzenie, o którym nie słyszano od czasów starożytnych. Ta ziemia, która nie znała Egiptu, prosiła o przebaczenie Jego Królewskiej Mości! Ale to było po prostu zachowanie twarzy; Amenhotep II nie odważył się zaatakować. Nie zachowała się żadna kopia traktatu, ale wieki później nadal przestrzegano tradycyjnej granicy między dwoma krajami; biegła wzdłuż rzeki Orontes. W ciągu dwunastu lat zarówno Amenhotep II, jak i Saustatar przekazali swoje trony swoim synom. W Egipcie intronizowano Totmesa IV; w stolicy Mitanni, Washukkanni, władzę przejął Artadama. Około 1425 roku p.n.e. obaj królowie przywrócili pokój zaprzysiężony przez ich ojców. Zawarto formalny traktat, a co ważniejsze, Totmes IV zgodził się poślubić jedną z córek Artadamy. List napisany kilkadziesiąt lat później przez wnuka Artadamy wyjaśnia, że Totmes IV napisał do Artadamy "i prosił dla siebie o córkę mojego dziadka…. pisał pięć i sześć razy, ale jej nie dał; potem napisał do mojego dziadka po raz siódmy, a potem [mój dziadek] się zgodził". Jest to mniej więcej tak nieprawdopodobne, jak opowieść Amenhotepa o Mitanni, którzy uchylają się w nadziei na traktat. Faraonowie egipscy nie błagali o obce księżniczki. Ale traktat z Egiptem nadał Mitanni zupełnie nowy szacunek dla ich własnej wielkości. Podobnie jak pałac w Memfis, ród królewski Mitanni uważał się za suwerennego i potężnego, łaskawie obdarzającego łaski błagającymi królami innych krajów. Nawet jeśli Totmes IV nie błagał o to, sojusz był bardzo dobry dla Egiptu, który następnie zdominował swoje kananejskie posiadłości obiecanym sojuszem swoich dobrych przyjaciół. Żadne zachodnio-semickie miasto, spoglądając na ogromne imperium na południu i równie wielkie na północy, nie odważyło się zbuntować i zapanował przerażony pokój.

NA WSCHODZIE, dynastia Shang rządziła terytorium, które niegdyś posiadali Xia. Niewiele szczegółów zachowało się z tych wczesnych lat dynastii Shang. Ale ruiny miast Shang ujawniają, że w pierwszej połowie panowania dynastii - od jej tradycyjnych początków w 1766 roku do około 1400 roku p.n.e. - władcy Shang nie mieli jednej stolicy. Tradycja mówi nam, że stolica przeniosła się pięć razy w ciągu tych 350 lat. Stanowiska nie mogą być zidentyfikowane z całkowitą pewnością, ale archeolodzy uważają, że wszystkie z nich mieściły się w kręgu narysowanym wokół rzeki Żółtej, na wschód od stolicy Xia, w krainie, która najprawdopodobniej była ojczyzną przodków Tang. Te zmiany ujawniają dynastię, która choć zdołała zachować koronę w rodzinie, nie rządziła jeszcze z pełną władzą. Podczas panowania spadkobierców Tanga chaos, który naznaczył ostatnie lata dynastii Xia, wciąż przenikał przez nowy reżim. NAJPOTĘŻNIEJSZYM URZĘDNIKIEM TANGA był Yi Yin, człowiek, który doszedł do władzy albo dlatego, że zyskał taką reputację mądrego, gdy uprawiał rolnictwo poza stolicą Po, że Tang błagał go, by przyszedł i służył na dworze; lub dlatego, że służył jako kucharz Tanga i produkował niezwykłe posiłki (wielki historyk Sima Qian rejestruje obie historie). Niezależnie od swojego pochodzenia, Yi Yin był zdolnym administratorem, ale dziką kartą na dworze Tangów. Późniejsza historia sugeruje, że w pewnym momencie tymczasowo uciekł, przechodząc na jakiś czas do wroga Xia, zanim powrócił do swojej poprzedniej lojalności. Co bardziej złowieszcze, był u steru pałacu podczas masowego wymierania spadkobierców Shang. Kiedy Tang zmarł, po stosunkowo długich trzydziestoletnich rządach, Yi Yin nadal pełnił funkcję głównego urzędnika sądowego. Tang wyznaczył swojego najstarszego syna na dziedzica, ale młody człowiek "zmarł, zanim został intronizowany". Drugi syn (prawdopodobnie młodszy i bardziej plastyczny) objął tron, ale zmarł po dwóch latach; następnie trzeci i ostatni syn został ukoronowany i po czterech latach również zmarł. Poza hemofilią lub tendencjami samobójczymi, ten wzorzec zgonów jest więcej niż trochę dziwny. Sima Qian, który relacjonuje te szczegóły, nie przywiązuje żadnych podejrzeń do Yi Yin; i rzeczywiście, Yi Yin nie podjął bezpośredniej próby przejęcia tronu po śmierci ostatniego syna. Zamiast tego przewodniczył akcesji wnuka Tanga, Tai Jia, dziecka najstarszego syna, który zmarł sześć lat wcześniej. Ale jego działania sugerują przebiegłość, a nie lojalność. Yi Yin wiedziała, że szlachta Chin nie zaakceptuje intronizacji byłego kucharza (lub byłego rolnika); dążył do królestwa pod każdym względem oprócz nazwy. Dzięki szybkiej śmierci wszystkich synów Tanga na tronie dzierżyło dziecko, które znajdowało się pod przewodnictwem Yi Yin. Według Sima Qiana, Yi Yin spędził pierwszy rok rządów T′ai Jia, wypisując zasady, których miał przestrzegać młody król. Te wskazania najwyraźniej nie były przestrzegane: trzy lata po koronacji Tai Jia "stał się nudny i tyraniczny; nie przestrzegał wskazań Tanga i zdyskredytował prestiż Tanga". Ponieważ chłopiec był prawdopodobnie jeszcze bardzo młody, trudno sobie wyobrazić, jak bardzo mógł być tyraniczny. Bardziej prawdopodobne, że szarpnął z niecierpliwością za sznurki mistrza lalek. W odpowiedzi Yi Yin natychmiast oświadczył, że siła tronu jest zagrożona i wysłał młodego króla do aresztu w pałacu oddalonym o dwadzieścia pięć mil od miasta. Na następne trzy lata, "Yi Yin był odpowiedzialny za administrację w imieniu cesarza i w ten sposób przyjął feudalnych panów". Sima Qian kończy historię radosną nutą. Po trzech latach na wygnaniu młody cesarz "żałował za swoje błędy, sam przyjął winę i wrócił do dobrego zachowania". Przypuszczalnie oznacza to, że był teraz gotowy na prowadzenie przez Yi Yin, który powitał go z powrotem i przekazał mu królestwo. "Yi Yin", podsumowuje Sima Qian, "uważał, że jest doskonały". Wariant tej historii, opowiedziany w innych źródłach, może być bliższy prawdy; T&prrime;ai Jia uciekł z pałacu, gdzie był strzeżony, wrócił do swojej stolicy i zamordował króla.

ŻADNE SZCZEGÓŁOWE RAPORTY o panowaniu kolejnych czternastu królów Shang nie przetrwały, ale wiemy, że za dziesiątego króla Shang, Chung Ting, dynastię ogarnął pewien niepokój. Chung Ting przeniósł swój kapitał do Hsiao. Wykopaliska w miejscu, które uważano za Hsiao, ujawniły miasto otoczone stemplowanym murem ziemnym o grubości dziewięćdziesięciu stóp i wysokości prawie trzydziestu stóp. Ukończenie muru zajęło dziesięciu tysiącom robotników może osiemnaście lat. Król Shang może nie rządził swoim królestwem z autorytetem egipskiego faraona, ale miał dość mocy, by zmusić tłumy do pracy. Pomimo ogromnych inwestycji Shang w ten mur, niecałe dwa pokolenia później, dwunasty król Shang ponownie przeniósł stolicę, tym razem do Hsiang. Jego następca, trzynasty król Shang Tsu Yi, spakował się i udał do czwartej stolicy, Kengu. Kiedy Keng został zniszczony przez powódź, Tsu Yi przeniósł siedzibę Shang do miasta Yen, stając się w ten sposób jedynym królem Shang, który okupował trzy stolice podczas jego panowania. Ta ciągła migracja stolicy Szang jest zagadkowa. Każde inne starożytne królestwo (o ile nam wiadomo) próbowało utrzymać dane miasto jako stolicę, porzucając je tylko w obliczu wrogiej inwazji lub klęski żywiołowej. Powódź żółtej rzeki mogła mieć coś wspólnego z wędrowną stolicą Shang. Ale Chiny Shang były jeszcze bardziej odizolowane niż Egipt przed wiekami; nie miała handlu wodą z innymi narodami, brak dróg lądowych na zewnątrz. Wrogość pobliskich patriarchów wsi mogła być najbliższym odpowiednikiem obcej inwazji. Sima Qian mówi, że były to lata rosnącej i spadającej władzy. Podczas panowania niektórych królów Shang lordowie feudalni "przybyli złożyć hołd", ale inni monarchowie stwierdzili, że lordowie feudalni trzymali się z daleka i odmawiali odwiedzenia stolicy z daniną. Moc Króla Shang nie był niekwestionowany. Być może ten ogromny, stemplowany mur został zbudowany dla ochrony przed własnymi rodakami Szangów. Około 1400 roku dziewiętnasty król Shang, P′an Keng, postanowił przenieść stolicę na drugi brzeg Żółtej Rzeki. Dworzanie sprzeciwili się, opierając się aż do buntu. Ale P′an Keng był nieugięty. Historia, która przetrwała z panowania P′an Kenga, wskazuje na przebiegłą elastyczność, która zachowała koronę Shang, nawet w obliczu niepokoju. Trzy różne starożytne teksty odnotowują reakcję P′an Kenga na jego dworzan, kiedy nie zgodzili się na jego ogłoszenie, że nadszedł czas, aby opuścić starą stolicę: Skonsultowałem się z [wyrocznią] i uzyskałem odpowiedź: "To nie jest dla nas miejsce. " Kiedy dawni królowie mieli jakiś ważny interes, z szacunkiem słuchali nakazów Nieba. Zwłaszcza w takim wypadku nie zaspokajali pragnienia stałego odpoczynku; nie mieszkali nigdy w tym samym mieście. Do tej pory stolica znajdowała się w pięciu regionach…. [Musimy] brać przykład z tych dawnych czasów… podążając zasłużonym postępowaniem dawnych królów. W tej opowieści P′an Keng przedstawia ciągłe przenoszenie stolicy z miasta do miasta - historię, która z pewnością pokazuje słabość - i oferuje ją jako tradycję uświęconą przez wiek i naznaczoną boską aprobatą. Jego przodkowie nie przenieśli siedziby rządu, ponieważ nie mogli kontrolować zamieszania wokół nich. Zamiast tego przenieśli się, ponieważ nie chcieli tarzać się w "nieustannym spoczynku". Trudności z przeszłości zostają przekształcone jako dowód siły. Strategia zadziałała i Yin stała się centrum nowo silnego dworu. "Sposób rządów Yin znów prosperował", pisze Sima Qian, "i wszyscy feudałowie przybyli na dwór, aby złożyć hołd, ponieważ [P′an Keng] postępował zgodnie z cnotliwym postępowaniem Tanga". Sam P′an Keng, mimo zmuszania swoich wyznawców do niechcianej migracji, stał się obiektem miłości jego ludu. Po jego panowaniu jego miejsce zajął jego młodszy brat, w którym to momencie ci sami chińscy szlachcice, którzy "nosili urazę, nie chcieli się przeprowadzać", zamiast tego "tęsknili za P′an Keng". Królowie hetyccy rozdarli swoje królestwo, walcząc o siedzibę moc. Zamiast się opierać, Shang pochylił się. Zamiast walczyć z opozycją, przesunęli się i zmienili grunt i przez wieki dzierżyli tron Chin

Podczas gdy Minojczycy z Krety pogrążali się w coraz większym zaniedbaniu i nieporządku, miasta na półwyspie na północ od wyspy rozrastały się. Do 1600 roku p.n.e. mieszkańcy Myken zaczęli chować swoich władców w dobrze zaopatrzonych w skarby grobach, wysoko na centralnym wzgórzu. Kimkolwiek byli ci królowie, zdobyli wystarczająco dużo władzy nad swoimi poddanymi, by być traktowani z honorem po śmierci. Ale ich władza nie wykraczała daleko poza mury Myken. Pałacowi królewskiemu w Mykenach dorównywał inny, który dominował w mieście Teby, na północnym wschodzie; trzeci pałac stał w Pylos, na południowo-zachodnim wybrzeżu, a czwarty został zbudowany w Atenach, na niewielkim obszarze. Miasta na półwyspie greckim, oddzielone od siebie grzbietami górskimi, rządziły sobą od najwcześniejszego dni. Mimo tej niezależności miasta dzieliły handel, język i kultura. To od miasta Mykeny, największego na półwyspie, kultura bierze swoją nazwę; jeśli chodzi o historyka, Teby, Ateny i Pylos były zamieszkane przez Mykeńczyków. Tradycja zachowana przez greckiego historyka Plutarcha (między innymi) mówi nam, że Minojczycy i Mykeńczycy pokłócili się ze sobą bardzo wcześnie. Jeden z synów Minosa, błąkający się po północnym półwyspie z nieznanego powodu, został zabity przez Mykeńczyków; jako cenę krwi za swojego syna, Minos nakazał miastom mykeńskim przejąć ciężar dostarczania żywych chłopców i dziewcząt na utrzymanie byka pod pałacem w Knossos. Według Plutarcha ciężar ten poniosło miasto Ateny na południowo-wschodnim wybrzeżu. Przez dwa lata mieszkańcy Aten wysyłali swoich synów i córki do Minotaura. Jednak w trzecim roku ateńscy rodzice z coraz większą goryczą mamrotali przeciwko swojemu królowi Egeuszowi, który wydawał się bezradny wobec minojskiego tyrana. W obliczu ich narastającej wściekłości książę Tezeusz - najstarszy syn Egeusza - wystąpił naprzód; dołączy do trzeciego statku pełnego daniny, siódmego z młodych mężczyzn, i spróbował walczyć z Minotaurem. Egeusz, nie mając wielkiej nadziei, że jego syn wróci, mimo to dał statkowi hołdowemu z czarnymi żaglami dodatkowy biały żagiel. Tezeusz obiecał podnieść biały żagiel, jeśli pokona Minotaura i wróci bez szwanku. Gdyby wpadł, jak inni, na apetyt Minotaura, pilot rozwinąłby czarny żagiel, aby ojciec wiedział o najgorszych, zanim statek dopłynie do portu. Raz na Krecie, Tezeusz i inne ofiary zostały wysłane do Labiryntu, aby Minotaur polował na nich korytarzami, dopóki nie zostali zjedzeni lub zmarli z wycieńczenia, nie mogąc znaleźć wyjścia. Ale Tezeusz zwrócił uwagę córki Minosa, Ariadny. Dała mu potajemnie kłębek sznurka; kiedy został zabrany do labiryntu, położył kłębek na ziemi przy bramie Labiryntu i podążał za nią, gdy ta powoli staczała się w kierunku zatopionego środka. Dotarł do legowiska potwora, zabił Minotaura, a następnie wyciągnął sznurek z powrotem (pomyślawszy, że przymocuj jego koniec do ościeżnicy). Następnie zebrał pozostałych więźniów i uciekł z powrotem do domu, najpierw "wywiercając dziury w dnie kreteńskich statków, aby utrudnić im pościg". Ale w przypływie triumfu Tezeusz zapomniał zmienić żagiel statku. Widząc złowieszczy czarny trójkąt na horyzoncie, Aegeus rzucił się z klifu w pobliżu Aten do morza. Tezeusz przybył zwycięsko do płaczącego miasta; szmaragdowe morze tuż za nim było później znane jako Morze Egejskie, w pamięci jego ojca.

CZĘŚCI HISTORII błyszczą w aspektach tego mitu. Umiejętność mykeńska na morzu jest pokazana w Tezeuszu, wbijającego się w dno statku i pilotując swój statek do domu. W Iliadzie, spisanej około osiem wieków później, miastu Mykeny przypisuje się wysłanie stu statków do połączonej floty greckiej: ogromnej liczby statków, która czyni króla Myken jednym z najpotężniejszych przywódców wyprawy przeciwko Troi. . Ale w czasach Homera Mykeny były nędznym miasteczkiem bez żadnej potęgi. Katalog statków w Iliadzie zachowuje znacznie starszą tradycję mykeńskiej potęgi morskiej. Statki mykeńskie były bardziej obciążone towarem niż żywą daniną. Ceramika mykeńska dotarła na wschód aż do Karkemisz i na północny wschód aż do Masat, na północ od Hattusas; Statki mykeńskie popłynęły na południe do Egiptu, gdzie puchar z Myken został zakopany w stylu urzędnika Totmesa III. Ale handel mykeński szedł głównie z Minojczykami z Krety. Królewskie groby w Mykenach, miejsca pochówku tak zwanego Królewskiego Kręgu Grobowego, wypełnione są ceramiką minojską, obrazami wykonanymi w stylu minojskim i portretami Mykeńczyków w strojach minojskich. Tarcze żołnierzy z Knossos ze skóry wołowej są pomalowane cętkami, które imitują skórę zwierząt; tarcze Myken mają ten sam wzór. I to od Minojczyków Mykeńczycy nauczyli się pisać. Minojczycy wykształcili swoje własne odrębne pismo, zgodnie ze starym wzorem, który rozwinął się tysiące lat wcześniej: od pieczęci na towarach do piktogramów, od piktogramów do usprawnionego pisma piktograficznego. Najwcześniejsza forma tego pisma przetrwała w rozproszonych po Krecie tablicach i kamiennych rycinach i jest ogólnie nazywana "Linearne A", aby odróżnić ją od bardziej wyrafinowanego potomka: "Linearne B", wersja pisma minojskiego, które rozprzestrzeniło się na północ do Mykeńczyków. Pomimo pewnej wspólnej kultury, od najdawniejszych czasów między dwoma narodami toczyła się wojna. Zwycięstwo Tezeusza - zwycięstwo sprytu i cywilizacji nad ludem brutalnym i niewyszukanym - odzwierciedla późniejszą grecką pogardę dla innych cywilizacji. Sam Herodot wyraża tę pogardę, wyjaśniając, że grecki władca Polikrates był pierwszym człowiekiem, który wystawił marynarkę wojenną i ustanowił swoją władzę nad morzem: "Odrzucam Minosa z Knossos i każdego, kto wcześniej niż Minos przejął kontrolę nad morzem" - zauważa Herodot , mimochodem; "Pozostaje tak, że Polikrates był pierwszym członkiem tego, co uznajemy za rasę ludzką, która to zrobiła". Ta niechęć została zaostrzona przez rywalizację między dwoma narodami. Obie floty patrolowały Morze Śródziemne i jest mało prawdopodobne, aby obie floty istniały w idealnym pokoju. Handel z Egiptem, który miał złoto i kość słoniową, był zbyt cenny; każdy król dostrzegłby przewagę monopolu. A Kreta szczyciła się strategiczną lokalizacją, tuż przy szlaku handlowym na południe do Egiptu. Towary minojskie znalezione w mykeńskich grobach odzwierciedlają tymczasową dominację Krety. Ale po erupcji Thery wpływy kulturowe między Kretą a Grecją zaczęły działać w odwrotnym kierunku. Wyraźnie mykeńska ceramika i kielichy pojawiały się z większą częstotliwością w domach minojskich, a około 1500 r. kreteńskie grobowce zaczęły wykazywać charakterystyczny mykeński wzór, który wcześniej nie pojawiał się na wyspie. Hołd Aten dla Knossos uległ odwróceniu. Podobnie jak zwycięski Tezeusz, miasta mykeńskie zdobyły przewagę nad wyspą na południu. Około 1450 roku miasto Knossos zostało splądrowane, chociaż jego pałac pozostał. Pałace Mallii i Fajstos zostały spłaszczone. Na Krecie niektóre miasta zostały opuszczone; inne skurczyły się gwałtownie, jakby ich młodzieńcy walczyli i polegli albo uciekli. W krajobrazie nie pojawiają się żadne ślady nowej kultury. Możemy tylko założyć, że stosunki mykeńsko-minojskie uległy jeszcze większej degeneracji, od ciernistych potyczek do wojny. Przetrwanie pałacu w Knossos sugeruje, że ktoś z sił inwazyjnych potrzebował centrum minojskiego rządu do własnych celów; niezależnie od tego, jaki król mykeński przewodził inwazji, mógł użyć Knossos jako swojej własnej siedziby. Jednak wydaje się, że życie na Krecie po inwazji nie zmieniło się znacząco. Grobowce pozostały mniej więcej takie same, Linear B nadal był w użyciu, ceramika Minojczyków nie zmieniła się nagle. Do czasu przejęcia najeźdźcy mykeńscy byli bardzo podobni do minojczyków. Ich przybycie przypominało raczej przejęcie przez rodzeństwo, formalną zmianę przywództwa między dwoma krajami, które już od wieków wymieniały oddech. Minojczycy zostali zinfiltrowani, zmienieni od wewnątrz; Labirynt został naruszony.

SOJUSZ MIĘDZY Księżniczką Mitanni i egipskim faraonem Totmesem IV, który przypieczętował traktat między dwoma krajami, był najwyraźniej sukcesem; ich syn Amenhotep został następnym faraonem. Sądząc po długości swojego panowania, Amenhotep III był jeszcze nastolatkiem, gdy wstąpił na tron około 1386 roku p.n.e. Jego panowanie naznaczone było rosnącym pokojem i bogactwem egipskich miast. Inskrypcje Amenhotepa III nie rejestrują bitew; opisują wyczyny króla, który ma mnóstwo wolnego czasu. Według jednej z inskrypcji w ciągu pierwszych dziesięciu lat swojego panowania zabił 102 lwy, ulubiony sport egipskich królów. Inny przypisuje mu zabicie pięćdziesięciu sześciu dzikich byków w ciągu jednego dnia podczas polowania na dzikie bydło. (Najwyraźniej byki zostały zamknięte w zagrodzie, zanim zaczął polować, co nieco ułatwiło zadanie). Handel w Egipcie kwitł; wśród obiektów znalezionych w Mykenach jest kilka z wypisanym imieniem Amenhotepa III. I chociaż król odbył obowiązkową podróż do Nubii, aby stłumić kolejny bunt, bitwa miała niewielki zasięg. Relacja pałacowa z kampanii mówi nam, że Amenhotep, …dziedzic Ra, syn Ra, ukochany Ra…. Jego Wysokość doprowadził do zwycięstwa; ukończył ją w swojej pierwszej kampanii zwycięstwa. Ta jednokampaniowa wojna jest jedyną w całym okresie panowania Amenhotepa. Chociaż nadał sobie tytuł "Smiter of the Asiatics", był to czysty public relations; w ogóle nie uderzył żadnego Azjaty. Właściwie nie musiał, ponieważ jego ojciec i dziadek założyli dla niego królestwo. Zamiast tego zbudował. Wykopał jezioro długie na milę, aby jego główna żona mogła wygodnie pływać łódką w królewskiej łodzi o nazwie Aten Sparkles, na cześć boga słonecznego dysku. Zbudował ogromny nowy pałac na własny użytek; dodał do świątyni Amona w Karnaku i zbudował dziewiczą świątynię boga słońca w pobliskim mieście Luksor; zbudował dla siebie ogromną świątynię grobową, z dwoma ogromnymi, siedzącymi posągami, po jednym po obu stronach. Posąg po prawej, według starożytnych świadków, jęczał głośno o świcie i zmierzchu: "Wydaje dźwięk głosu, gdy padają na niego promienie słoneczne" - zauważył rzymski historyk Tacyt. Było tak prawdopodobnie dlatego, że kamień szybko się nagrzewał i ochładzał, ale powodowało to dreszcze wśród mieszkańców. Otworzył nowe kamieniołomy i kopalnie, zbudował dla siebie rezydencję w Memfis i wzniósł kapliczki w różnych miejscach dalej na południe wzdłuż Nilu. I ożenił się rozwiąźle z tyloma księżniczkami, ile mógł znaleźć. Co najmniej siedem córek pomniejszych królów z mezopotamskich i zachodnich ziem semickich przybyło do pałacu Amenhotepa III jako narzeczone. Było to celowe z politycznego punktu widzenia, ale najwyraźniej również według jego upodobań. Tabliczka wysłana do gubernatora Gazy, który czuwał nad najbardziej wysuniętymi na południe zachodnimi ziemiami semickimi dla faraona, zauważa: "Wysłałem ci to, aby poinformować cię, że wysyłam cię [urzędnika sądowego]…abyś sprowadził piękne kobiety… Razem kobiety, czterdzieści, po czterdzieści srebrników każda. Wyślij bardzo piękne kobiety, ale upewnij się, że żadna z nich nie ma przenikliwego głosu. A wtedy król, twój pan, powie ci: "To bardzo dobrze". Podobnie jak jego ojciec, Amenhotep III wykonał gest pokoju wobec królestwa Mitanni, wciąż silnego i nadciągającego zagrożenia na północy. Król Mitanni Artadama - jego dziadek ze strony matki - przekazał tron swojemu synowi Sudarnie II. Kiedy Amenhotep III wstąpił na tron, Sudarna rządził własnym imperium Mitanni przez dziesięć czy dwanaście lat. Amenhotep III wysłał do wuja po żonę, a w zamian otrzymał królewską księżniczkę (prawdopodobnie własną kuzynkę). Przybyła z 317 opiekunami, co odzwierciedlało jej znaczenie w jej własnym królestwie, jeśli nie w królestwie Amenhotepa; została jedną z niepełnoletnich żon faraona. Kiedy Sudarna II został zastąpiony, niedługo później, przez własnego syna Tushratta (brata księżniczki Amenhotepa), Amenhotep III ponownie wysłał na północ z kolejną ofertą małżeństwa. Tushratta zgodził się na sojusz, który związał mitannijskie i egipskie domy królewskie podwójnym węzłem i wysłał własną córkę na południe. Teraz siostra i córka Tushratta były obie w egipskim haremie, a sam Tushratta stał się jednocześnie teściem, szwagrem i kuzynem Amenhotepa, kontynuując w ten sposób egipską tradycję splatających się węzłów genealogicznych. Wygląda jednak na to, że Amenhotep III nie miał nic przeciwko rozegraniu podwójnej gry przeciwko swojemu kuzynowi/ojcowi/szwagrowi i imperium jego kuzyna/ojca/szwagra. Przyjmował także po cichu posłów z miasta Assur, które znajdowało się pod zwierzchnictwem Mitanni; wasal król Assur, Assurnadin-ahhe II, ukradkiem wzmacniał fortyfikacje swojego miasta w ramach przygotowań do buntu. Amenhotep III nie miał żadnego interesu w przyjmowaniu dyplomatów Assur. Wasale Mitanni nie mieli negocjować z obcymi mocarstwami tak, jakby byli niezależni. Faraon jednak nie tylko przywitał posłów, ale odesłał ich do domu z pieniędzmi na umocnienia, zyskując wdzięczność Asura i ewentualnego sojusznika w walce z agresją z północy. Mniej więcej w tym samym czasie wynegocjował tajny traktat z nowym królem Hetytów, zaprzysięgłych wrogów Mitanni. Ten król, energiczny młody człowiek imieniem Suppiluliuma, odziedziczył swoją pozycję po długiej linii zupełnie niewyróżniających się poprzedników; i on też się trochę martwił zbliżającym się molochem Mitanni. Kiedy Amenhotep III zwrócił się do niego o sojusz ("Nawiążmy między nami tylko najbardziej przyjazne stosunki", zaproponował faraon), król hetycki zgodził się. Nie był to też koniec ustaleń Amenhotepa. Ożenił się także z córką kasyckiego króla babilońskiego, mężczyzny znacznie starszego od niego; gdy syn króla odniósł sukces, odesłał z ofertą również za córkę syna. To była ta sama technika, której używał w królewskim domu Mitanni. Ale król Babilonu wykazał nieoczekiwaną chęć przekroczenia woli faraona. W swoich listach zaprzecza, że od lat nie słyszał nic od swojej siostry: Tu prosisz o moją córkę w małżeństwie. Ale moja siostra, którą dał ci mój ojciec, już jest z tobą. I nikt jej nie widział, żeby wiedzieć, czy żyje, czy nie żyje. Amenhotep III zripostował: Czy przysłałeś tu kiedyś ambasadora, który ją zna, który mógłby z nią porozmawiać i ją rozpoznać? Zamiast tego wysłałeś mi tylko nikogo - pasterza jako posłańca! Następnie zauważył cierpko, że król babiloński słynął z tego, że szczęśliwie rozdawał córki każdemu, kto w zamian zaoferował złoto. Niegrzeczna sugestia, że prawdziwą troską Babilonu była lepsza cena narzeczonej, została zignorowana przez babilońskiego króla, który najwyraźniej i tak nie oczekiwał uprzejmości ze strony Egiptu. W wiadomości zwrotnej zasugerował, aby zamiast tego wziął za żonę egipską księżniczkę, ale nie spotkało się to z radością Amenhotepa: "Od niepamiętnych czasów", warknął faraon, "nikomu nie daje się córki króla Egiptu". Amenhotep negocjował, planował i zawierał małżeństwa, aby tworzyć sojusze, ale zawsze miał na uwadze niższość swoich sojuszników. Gdy zbliżał się trzydziesty rok jego panowania, Amenhotep III zaplanował swój pierwszy jubileuszowy festiwal, heb-sed odnowienie jego władzy. W tym szczególnym jubileuszu Nil i jego wody były mniej widoczne niż inny boski byt: słońce. Bóg słońca Ra był jednym z najstarszych w Egipcie i od początku swego panowania Amenhotep III wyznawał mu szczególne oddanie. Jako jedno ze swoich królewskich imion przyjął tytuł "Ra jest panem prawdy", a jego inskrypcje odnoszą się do niego różnie jako "dziedzic Ra", "wybrany Ra" i "obraz Ra w Dwie krainy. Podobnie jak małżeństwa Amenhotepa, to nabożeństwo było wygodną kombinacją osobistych upodobań i politycznej sprytu. Po wzroście władzy Piątej Dynastii kapłani Ra ustąpili nieco miejsca kapłanom Amona, starożytnego boga-ojca, Pierwszej Sprawy w egipskim panteonie. Amun zawsze był raczej amorficznym bóstwem; w rzeczywistości jednym z jego pojawień się był brak pojawienia się, jako niewidzialna obecność. Nazywano go "Ukrytym" i miał skłonność do pożyczania tożsamości, tymczasowo przywłaszczając sobie moc innego bóstwa, by zamaskować jego tajemniczą prawdziwą naturę. Dało to jego kapłanom dużą elastyczność. Jak wskazują tytuły wezyra Hatszepsut, bycie kapłanem Amona oznaczało prawo własności do praktycznie każdej części bogactwa Egiptu. Oddając cześć Ra jako swojemu osobistemu bóstwu, Amenhotep III uwolnił się spod władzy kapłanów Amona, a także uniknął dalszego wkładu ziemi lub bogactwa do świątyni Amona. Najwyraźniej bóg słońca Ra okazał swoją wdzięczność, witając Amenhotepa III w panteonie; z ulgą z okresu święta syn Amenhotepa kłania się, by oddać cześć swemu ojcu, który stoi wysoko na miejscu słońca. Jest to nieco niezwykłe, ponieważ Amenhotep IV, syn króla, rzadko pojawiał się na pomnikach ojca, prawie tak, jakby Amenhotep III miał nadzieję trzymać go z dala od widoku swoich przyszłych poddanych. Już wcześniej wyznaczył młodemu człowiekowi stanowisko wicekróla królestwa Kusz, jak nazwano dalekie południe Nubii (lub "Górna Nubia", górnonubijskie królestwo Kusz było skupione wokół trzeciej katarakty, podczas gdy północna część Nubii , "Dolna Nubia" była znana jako Wawa). Umieszczenie następcy tronu tak daleko sugeruje, że Amenhotep III miał nadzieję na zatrzymanie kolejnego pretendenta jak najdalej od tronu. Ale nie mógł wiecznie odkładać tego, co nieuniknione. W trzydziestym siódmym roku swego panowania Amenhotep III zaczął cierpieć na chorobę, która zbliżała go do śmierci. Jego zęby, zachowane w mumii, były mocno zużyte i musiały go nieustannie boleć; być może ta ostatnia choroba była rozprzestrzeniającą się infekcją. Jego kuzyn/ojciec/szwagier z Mitanni, Tushratta, wysłał pomoc w postaci posągu bogini Isztar, zabranego z Assur kilkadziesiąt lat wcześniej. Mamy słowa podziękowania Amenhotepa, ale mezopotamska bogini najwyraźniej nie miała żadnej władzy w Egipcie; niedługo po tym, jak Isztar minęła Deltę, zmarł Amenhotep III. Podczas jego niezwykle długiego panowania Egipt osiągnął bezprecedensowy pokój i dobrobyt. Amenhotep IV, powracający z nubijskiego wygnania, by zająć miejsce ojca, miał wiele do spełnienia. Postanowił prześcignąć swojego ojca w oddaniu. Amenhotep III czcił boga słońca Ra; Amenhotep IV zapoczątkował zupełnie nową religię, kult samego słońca. Sam dysk słońca nazywano "Atenem" i w przeszłości nie pozostawał nierozpoznany; był to po prostu jeden aspekt boga słońca Ra. Ale w rękach Amenhotepa IV dysk słoneczny stał się czymś nowym. Zamiast boga w kształcie śmiertelnej istoty, jak Ozyrys, Horus i sam Ra, dysk słoneczny był abstrakcyjną reprezentacją samej boskości: manifestacją pojedynczej mocy. W jego blasku zniknęli inni bogowie panteonu. Słońce było nie tylko główną siłą. To była jedyna moc. Bogowie egipskiego panteonu mieli żony i małżonki; Aten był sam i samowystarczalny. Bogowie egipskiego panteonu pojawili się w postaci śmiertelnych istot; Aten nie miał formy. Bogowie egipskiego panteonu mieli historie; Aten nie miał w ogóle żadnej historii. Amenhotep IV był na dobrej drodze do zostania monoteistą.

W PIĄTYM ROKU swego panowania Amenhotep IV oznajmił swoim kapłanom i dworzanom, że otrzymał słowo Boże: Aten wskazał mu miejsce nigdy wcześniej nie wybudowane, gdzie nowa stolica miasto miało zostać wzniesione na cześć boga. Miejsce to było suchą, piaszczystą, pustą równiną, na wschód od Nilu, pod półkolem klifów, w pobliżu prawie nie ma żyznej ziemi. Była to wrząca gorąca dziura, w której kamienne ściany zbierały ciepło słoneczne, podczas gdy klify blokowały bryzę. Ale tutaj Amenhotep IV zamierzał zbudować miasto Akhet-Aten. Wraz z rozpoczęciem budowy zmienił również swoje imię. Od dziewiątego roku swego panowania był prawie powszechnie określany jako Echnaton: czciciel słońca. Teraz władca Egiptu nie był już po prostu "umiłowany Ra", był dzieckiem Atona, syna słońca. Aten nie miał przed sobą żadnego innego boga, ale faraon pozostał jedyną ziemską inkarnacją i przedstawicielem tego bóstwa. Własna moc Echnatona pochodziła bezpośrednio z jego wiedzy o Jednym. Starał się to wyjaśnić w długim credo, które sam napisał:

Powstajesz na horyzoncie Nieba, Żyjący Atenie, Początkujący Życie… Kiedy stoisz na horyzoncie, ziemia jest w ciemności, jakby była w śmierci…Ziemia rozjaśnia się, gdy wstajesz na horyzoncie…Ile jest twoich dzieł! Są ukryte przed wzrokiem ludzi, Tylko Boskich, do których nie ma nikogo, kto nosiłby podobieństwo… Jesteś w moim sercu, ale nikt inny cię nie zna, oprócz twojego syna, Echnatona. Uczyniłeś go mądrym w swoich planach i w swojej mocy.

Kiedy osiedlił się w swoim nowym mieście, Echnaton zarządził aby imię Amun zostało wymazane z napisów. Robotnicy mieli go otynkować i ponownie wypisać imieniem Atona. Amun nie był prawdziwym bogiem; był zniekształconą, zepsutą wersją prawdziwej boskości, a jego potężni kapłani nie mieli teraz szczęścia. Zniszczenie było tak całkowite, że przetrwało zaledwie jedno wystąpienie imienia Amona. Inni bogowie nie radzili sobie lepiej. Echnaton nakazał wybudować nowe świątynie dla Atona, z otwartymi ośrodkami, w których mogło zachodzić słońce; ale inne świątynie zostały zamknięte, kapłani wyszli i zabroniono składania ofiar. Nie zastąpili ich inni kapłani. Aten nie potrzebował kapłanów, żadnej religijnej biurokracji, która mogłaby pokrzyżować plany faraona. Ani bóg, ani jego przedstawiciel na ziemi nie mogliby tolerować wspólnej władzy. Pomimo zmiany imienia Echnaton był prawdziwym synem swojego ojca. KIEDYŚ W CIĄGU stu lat ,w ciągu panowania Echnatona, doszło do kolejnego przewrotu religijnego i politycznego, gdy potomkowie Abrahama uciekli z Egiptu. Według Pięcioksięgu potomkowie Abrahama rozmnożyli się w naród: Hebrajczycy, którzy żyli jako pasterze i koczownicy na zachodnich ziemiach semickich, dopóki nie groził im głód. Zabrali siebie i swoje trzody do dobrze nawodnionego Egiptu, gdzie osiedlili się gdzieś na północy i prosperowali. Biblijna historia opisuje populację Egiptu, która czuje się niekomfortowo wśród tych energicznych i - bardziej do rzeczy - płodnych ludzi, którzy wykazywali oznaki wyrastania poza granice swojej osady i rozprzestrzeniania się na resztę kraju. Egipcjanie zawsze gardzili "podłymi Azjatami" na północy, a najazdy z zachodnich ziem semickich były stałym niebezpieczeństwem. Co więcej, Egipt w niedawnej pamięci został schwytany przez zachodnich Semitów - Hyksosów, którzy (podobnie jak Hebrajczycy) żyli w Egipcie przez dziesięciolecia, zanim dokonali swojego ruchu. Nic więc dziwnego, że obecność kolejnych dobrze prosperujących imigrantów może ich zdenerwować. Księga Wyjścia mówi nam, że faraon Egiptu zebrał Hebrajczyków jako przymusową siłę roboczą przy swoich projektach budowlanych i (kiedy to nie zmniejszyło nadwyżki ludności) nakazał wrzucić do rzeki wszystkie hebrajskie dzieci płci męskiej. Matka jednego z tych dzieci ukrywała go przez trzy miesiące. Kiedy zdała sobie sprawę, że stał się zbyt hałaśliwy, aby dłużej się ukrywać, zrobiła kosz z papirusu, zapieczętowała go smołą, włożyła do niego dziecko i umieściła w trzcinach nad brzegiem Nilu, tuż przy miejscu, gdzie Egipskie księżniczki zeszły się wykąpać. Przybyła księżniczka ze gromadą opiekunów i znalazła dziecko. Rozpoznała go jako jednego z Hebrajczyków, ale i tak zdecydowała się go adoptować. Dziecko dorastało w pałacu pod imieniem Mojżesz. Na pierwszy rzut oka wydaje się mało prawdopodobne, by adopcja hebrajskiego dziecka przez księżniczkę towarzyszyła tej wrogości. Ale wiemy, że faraonowie od Totmesa IV regularnie żenili się z córkami wschodniej rodziny królewskiej, co oznacza, że ta księżniczka mogła z łatwością pochodzić z zachodnio-semickich rodów. Być może znała historię Sargona, który spłynął jako dziecko Eufratem:

Matka moja poczęła mnie w ukryciu, urodziła mnie w ukryciu. Wsadziła mnie do kosza z sitowiem, zamknęła wieko smołą. Wrzuciła mnie do rzeki, ale ona nie wzniosła się nade mną.

Historia narodzin Sargona służyła jako pieczęć wybrania, dowód jego boskości. Z pewnością matka hebrajskiego dziecka o tym wiedziała i wykorzystała to w desperackiej (i zakończonej sukcesem) próbie umieszczenia własnego dziecka w linii boskich wybrańców. Rzeczywistość poszła za jej maskaradą. Mojżesz, dorosły, opuścił Egipt, a potem usłyszał wołanie Boga Abrahama: miał wrócić do Egiptu i wyprowadzić cały naród hebrajski z niewoli, z powrotem do ziemi, którą Bóg obiecał potomkom Abrahama. Kiedy przybył na dwór, faraon (bez wątpienia uznając hebrajskiego syna adopcyjnego, który dorastał w pałacu; prawdopodobnie ci dwaj mężczyźni byli w starszym wieku) odmówił z oburzeniem. Po każdej odmowie nastąpił boski odwet: dziesięć plag, każda gorsza niż poprzednia, aż w końcu opór Egipcjan upadł, a faraon zgodził się wypuścić Hebrajczyków. Exodus stał się centralnym wydarzeniem w historii Hebrajczyków, decydującym momentem, wokół którego zbudowana została cała historia narodu żydowskiego. Ale nigdzie nie pojawia się w kronikach egipskich. Trudno się temu dziwić. Exodus Hebrajczyków był uderzeniem w nos skierowany nie tylko na moc faraona i jego dworu, ale na moc samych egipskich bogów. Plagi miały na celu zgniecenie impotencji egipskiego panteonu. Nil, krwiobieg Ozyrysa i życiodajna krew Egiptu, zamienił się w krew i stał się paskudny i trujący; żaby, poświęcone Ozyrysowi, pojawiły się tak licznie, że zamieniły się w zarazę; słoneczny dysk został przyćmiony przez ciemność, Ra i Aten byli bezradni. Nie są to wydarzenia, które pojawiają się w uroczystych inskrypcjach jakiegokolwiek faraona. Najbardziej konserwatywne datowanie Exodusu podaje go na 1446 r. p.n.e., co oznaczałoby, że znalazłby się pod koniec panowania Amenhotepa II, pradziadka Echnatona. Inne szacunki mówią o Exodusie kilkaset lat później, w połowie XIII wieku i ponad stuleciu od samego Echnatona. Wokół tego istnieje cały szereg możliwości, z podrozdziałem historyków sugerującym, że Exodus był bardziej stopniowym wydostawaniem się z Egiptu z powrotem do ziemi zachodnich Semitów, a mniejszy podrozdział sugeruje, że w ogóle nie było Exodusu. Dla naszych celów wystarczy zauważyć, że Hebrajczycy na kilka stuleci znikają na pustyni i poza areną międzynarodową. Te lata są historycznie niewidoczne, ale teologicznie kluczowe. To na pustyni rodzi się ich własna święta księga; w tej księdze hebrajski Bóg pojawia się jako pojedyncza moc bez małżonka, boska Pierwsza Przyczyna, jedyny Bóg, który daje życie we własnym imieniu. Pomimo tego opisu, hebrajski I i egipski Aten nie mają prawie żadnej cechy poza samowystarczalnością. Hebrajski Bóg, chociaż nie antropomorficzny, jest zdecydowanie osobowością; Aten to siła. Aten jest słońcem, ale hebrajski Bóg nie jest w żaden sposób utożsamiany ze stworzonym światem, a już na pewno nigdy ze słońcem czy księżycem. Jest tak daleko poza tarczą słońca, że nie może zacząć go reprezentować. Te dwa ruchy monoteistyczne były zbliżone w czasie - ale w żaden inny sposób

W KRAINIE MITANNI król Tushratta coraz bardziej martwił się o Hetytów. Ich energiczny nowy król Suppiluliuma budował swoją armię po drugiej stronie gór Taurus, a Tushratta potrzebował pomocy, aby utrzymać Hetytów z dala. Egipt był logicznym wyborem na sojusznika. Echnaton, mimo całego swego zaabsorbowania sprawami , nadal był królem najpotężniejszego imperium w okolicy. Był też siostrzeńcem Tushratta (a także czymś w rodzaju wnuka, ponieważ dwa pokolenia kobiet z Mitanni poślubiły już egipską rodzinę królewską). Tushratta zaproponował jeszcze jeden mecz, między faraonem a jego własną córką; Echnaton zgodził się na małżeństwo, a córka Tuszratty pojechała na południe. Ale król Mitanni był coraz bardziej zirytowany bezprawnym traktowaniem, jakie otrzymał od swojego siostrzeńca. W listach wymienianych przez dwóch królów Tushratta skarży się, że złoto wysłane na północ jako cena za pannę młodą nie jest aż tak wysokie: "Nie przypomina złota", zauważa jeden z listów. "Moi ludzie mówią, że złoto w twoim kraju jest bardziej powszechne niż kurz, a być może dlatego, że tak bardzo mnie kochasz, nie chciałeś wysłać mi czegoś tak powszechnego i zamiast tego wysłałeś kurz". Po tym cierpkim komentarzu notatki Tushratta do nowego zięcia stają się coraz bardziej poirytowane. Przypomina Echnatonowi, że jego ojciec, Amenhotep IV, cenił przyjaźń Tuszratty (co, biorąc pod uwagę próby Echnatona, by przyćmić cień jego ojca, mogło nie być najmądrzejszym posunięciem); skarży się, że jego posłowie od prawie czterech lat kręcą się po egipskim dworze, czekając, aż faraon zwróci na nich uwagę; niedługo potem zaznacza, że czekał sześć lat na odpowiedź na zapytanie wysłane do Egiptu przez posłańca. Pomimo więzów małżeńskich Echnaton wycofywał się z sojuszu Mitanni. Dostatecznie sprytnie domyślił się, w którą stronę wieje północny wiatr: Hetyci uzbrajali się, byli silni, a Suppiluliuma był sprytnym strategiem. Król hetycki wysłał już nowemu faraonowi prezenty, gdy tylko Echnaton objął tron, obosieczny gest życzliwości, mający na celu przypomnienie nowemu królowi, że tajny traktat między Egiptem a Hattusas nadal obowiązuje. "Podobnie jak twój ojciec i ja pragnęliśmy pokoju między nami", napisał wkrótce Suppiluliuma, "tak też teraz powinniśmy być ze sobą zaprzyjaźnionymi… Bądźmy sobie nawzajem pomocni". Stojąc przed wyborem między dwoma krajami, Echnaton wybrał Hetytów. Tushratta prawdopodobnie nic nie wiedział o tajnym traktacie, ale wkrótce mógł zobaczyć wyniki. Suppiluliuma, pewny, że Egipt nie stanie w obronie Mitanni, zaczął maszerować na wschód w kierunku stolicy: w stronę samego Washukkanni. Jeśli Tushratta szukał pomocy na południe, szukał na próżno. Dwór Echnatona zachował godne milczenie. Tym, co przybyło, nie był sojusz, ale kolejny wróg. Assur, który przez lata podlegał Mitanni, został potajemnie uzbrojony przez Egipt; teraz pomoc przyniosła owoce. Asyryjski król Assur-uballit (prawdopodobnie wnuk króla, który jako pierwszy otrzymał pomoc od Amenhotepa III) pomaszerował ze swoimi ludźmi i dołączył do Hetytów, atakując Washukkanni od południa. Tushratta, atakowany zarówno z południa, jak i zachodu, wyciągnął swoich ludzi z północnej Mezopotamii. Assur-uballit natychmiast zajął terytorium dla Assur. Po raz pierwszy od obalenia dynastii Szamszi-Adada Assur było królestwem. Rzeczywiście, w swoim następnym liście do Egiptu, Assur-uballit odzyskuje tytuł Wielkiego Króla (jednocześnie prosząc o dalsze jałmużny): "Od Assur-uballita", czytamy w liście, "król Asyrii, Wielki Królu, twój bracie. Złoto w twoim kraju jest jak brud; po prostu się to zbiera. Dlaczego tak oszczędzisz? Buduję nowy pałac. Wyślij mi za to więcej złota. Kiedy mój przodek Assur-nadinahhe napisał do twojego ojca, otrzymał dwadzieścia talentów złota… Jeśli twoim celem jest dla mnie przyjaźń, wyślij mi to samo. Ten list, w przeciwieństwie do podobnych wiadomości z Tushratta, najwyraźniej wcale nie obraził. Być może Echnaton nie oczekiwał więcej od Asyryjczyków. W TYMCZASIE Tushratta źle sobie radził na swoim zachodnim froncie. Hetyci dotarli do murów Washukkanni znacznie szybciej, niż się spodziewał. Nieprzygotowany do oblężenia uciekł z miasta z kilkoma dworzanami. Ale kiepsko dobierał sobie towarzyszy; został zamordowany przez jednego ze swoich ludzi, gdy biegł. Jego najstarszy syn i spadkobierca, zdając sobie sprawę, że opór jest daremny, zawrócił w stronę wroga, poddał się i został potraktowany z honorem. Ale nie miał tronu. W rzeczywistości po upadku Washukkanni w ogóle nie było królestwa Mitanni. Hurryjczycy wycofali się w obliczu nacierających wojsk hetyckich z powrotem przez Eufrat. Tutaj, na zboczach gór Zagros, z których przybyli, pozostali: słabe plemienne królestwo, przez jakiś czas ignorowane przez wielkie mocarstwa. Tymczasem Suppiluliuma pomaszerował na południe wzdłuż Morza Śródziemnego tak daleko, jak tylko mógł, nie wszczynając walki z Egipcjanami. Każde miasto, które zdobył, należało do Mitanni, a nie do Egiptu (chociaż po drodze maszerował przez ziemie należące do Egiptu). Echnaton nie sprzeciwiał się budowaniu imperium. Ale w tym momencie jego bezczynność wynikała nie tyle z przyjaźni, ile z konieczności. Armia egipska walczyła niewiele pod Amenhotepem IV, a mniej pod jego synem; żołnierze nie byli już przyzwyczajeni do wojny. Plaga rozprzestrzeniała się po Egipcie i wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego. Wraz z zarazą przyszło ubóstwo. Niewielki zachodni semicki król napisał, przepraszając za brak miedzi, którą wysyłał jako daninę; zaraza zmiażdżyła jego siłę roboczą. A sama rodzina królewska cierpiała. Około czternastego roku panowania Echnatona zmarła jego główna żona, a niedługo potem druga żona. Echnaton, który miał trzy córki i nie miał synów, zdecydował, że jego największą nadzieją jest spróbowanie męskiego dziedzica poprzez zapłodnienie wszystkich trzech królewskich księżniczek. Strategia zawiodła. Wszystkie dzieci były dziewczynkami, a środkowa córka zmarła przy porodzie. Echnaton poślubił swoją najstarszą córkę za niejasnego królewskiego kuzyna i nazwał młodego mężczyznę swoim spadkobiercą. Niedługo potem zmarła księżna koronna. Sam stary faraon zachorował i poszedł za nią. Następca został koronowany i zasiadał na tronie zaledwie kilka dni, zanim sam umarł. Najwyraźniej zaraza dotarła do domu królewskiego. COURTIERS wybrali na króla dziewięcioletniego chłopca o imieniu Tutankhaten. Nie wiadomo, czy pochodził z królewskiej krwi; z pewnością nie był synem Echnatona, chociaż wydaje się, że dorastał w pałacu. W wieku dziewięciu lat został przyprowadzony ze szkoły i został faraonem, a jego prawo do rządzenia wzmocniło ceremonialne małżeństwo z jedyną żyjącą córką Echnatona: najmłodszą, starszą od niego, matką księżniczki (przez jej ojca). Tutanchaten był otoczony przez doradców i dworzan, którzy obserwowali, jak Egipt traci kontrolę nad północą i walczy z plagą, podczas gdy Echnaton budował swoje świątynie dla Atona. Sam widział, jak rodzina królewska wymiera jedna po drugiej. Tron musiał wydawać się wyrokiem śmierci: teraz siedział bezpośrednio pod gniewem starych bogów. Zignorował więc wyprawy Suppiluliumy z północy i pod kierownictwem swoich regentów zajął się pilniejszymi sprawami. Odrzucił imię Tutankhaten i zmienił imię na Tutankh-Amun, aby pokazać swoją lojalność wobec starożytnej Pierwszej Sprawy. Postępował zgodnie z życzeniem swoich doradców i nakazał wyciąć imię Echnatona z pomników, zdrapać jego inskrypcje z płaskorzeźb, rozbić posągi. Wielkie miasto Aton stało się zamiast tego znane jako Amarna. Po tym wszystkim Egipt musiał ponownie się odwrócić i stawić czoła reszcie świata. Mitanni nie stanowili już problemu, ale Hetyci byli liczni i groźni na północy; Assur-uballit zachowywał się jak cesarz w mieście Assur; a w południowej części Mezopotamii wódz-wojownik Kasytów, panujący w Babilonie, Burnaburiash I, postanowił zgłosić protest. Napisał do młodego Tutanchamona, sugerując, że nowy król przestał traktować Assur-uballita z szacunkiem. Teraz, gdy Mitanni zrezygnowali z panowania nad Assurem, Burnaburiash powiedział, że miasto powinno należeć do Babilonu. Powinien mieć nad nim kontrolę, a nie Assur-uballit, a nazywanie siebie "Wielkim Królem" było całkowicie niewłaściwe. Co więcej, Tutanchamon nie powinien przyjmować wysłanników z Assuru, jakby miał prawo do prowadzenia własnych spraw zagranicznych. "Nie wysłałem do ciebie tych asyryjskich wasali" - napisał Burnaburiash. "Dlaczego na własną rękę przybyli do twojego kraju? Jeśli mnie kochasz, nie będą prowadzić żadnych interesów. Wyślij je do mnie z pustymi rękami. Wydaje się, że Tutanchamon zignorował to, ponieważ asyryjscy posłowie nadal pojawiali się na egipskim dworze. Assur-uballit, traktowany jak król, zachował władzę i zbudował swoją armię; w rzeczywistości trzymał swój tron przez prawie trzydzieści lat. W końcu Burnaburiash porzucił wszelką nadzieję na przeciągnięcie Egiptu na swoją stronę przeciwko Asyrii i przyjął inną taktykę. Zasugerował, aby Assur-uballit wysłał swoją córkę, aby poślubiła babilońskiego następcę tronu, Karaindasza. Assur-uballit zgodził się, prawdopodobnie postrzegając małżeństwo jako sposób na uchronienie swojego nowego imperium przed atakami z południa. Ślub był należycie obchodzony. Karaindash wkrótce spłodził własnego dziedzica, a oba państwa, Asyria i Babilon, żyły w delikatnym pokoju obok siebie. Pokój trwał tylko do śmierci Burnaburiash. Tuż przed śmiercią postanowił pominąć syna na rzecz swego półasyryjskiego, półbabilońskiego wnuka (pozostawiając nieszczęsnego Karaindasza na stanowisku zarządcy królewskiej stadniny). Być może miał nadzieję, że chłopiec również będzie miał szansę ubiegać się o tron Assur, z racji swojego królewskiego dziedzictwa; to sprowadziłoby Babilon i Assur pod jedną koronę. Zamiast tego skazał wnuka na śmierć. Kasyci z armii zbuntowali się. Ich zdaniem nowy król był mieszańcem bez prawa do tronu babilońskiego. Zaatakowali pałac, zamordowali pół-asyryjskiego króla i ustanowili rząd wojskowy. W tym momencie Assur-uballit rościł sobie prawo do wejścia i wyjaśnienia sprawy. Fragmentaryczne listy i napisy, które przetrwały, nie wyjaśniają całkowicie jego działań; prawdopodobnie zabił mordercę swojego wnuka. Ogłoszono nowego króla, ale nie można dokładnie powiedzieć, kim był ten nowy król ani jaką rolę odegrał Assur-uballit w jego koronacji. Jedyne, co możemy powiedzieć na pewno, to to, że Asyria nie przejęła rządów Babilonu. Na tronie miejskim pozostał król kasycki, być może młodszy syn Burnaburiasza. W pewnym momencie chaosu Karaindash najwyraźniej został zabity. PACZKA ASYRYJSKO-BABILOŃSKA nie była jedynym dziwnym małżeństwem w okolicy. Siedząc na tronie przez mniej niż dziesięć lat, Tutanchamon niespodziewanie zmarł; okoliczności jego śmierci nigdy nie będą znane, ale mógł zostać trafiony strzałą. Został pochowany w wielkiej okazałości. Prawdopodobnie jego grób nie był bardziej ozdobiony niż groby jego poprzedników, ale (w przeciwieństwie do innych) pozostał nieokradziony do listopada 1922 roku. Nie pozostawił po sobie dzieci. Jego żona Ankhesenamun (podobnie jak jej mąż zmieniła imię na cześć Amona) dwukrotnie zaszła w ciążę. Za każdym razem urodziła przedwcześnie i dzieci urodziły się martwe. Ich maleńkie ciała, starannie zabalsamowane, zostały pochowane wraz z ojcem w grobowcu królewskim. Teraz, gdy jej mąż nie żyje, nie ma innych męskich krewnych w królewskiej linii i nie ma dziecka Tutanchamona, którym mógłby się opiekować, Ankhesenamun zaczęła się martwić o swoją przyszłość. Na dworze egipskim nie brakowało przecież ambitnych ludzi, którzy chętnie przejęliby władzę (być może po jej niespodziewanej śmierci). Najważniejszym z nich był jej dziadek ze strony matki, Ay. Ay służył Echnatonowi jako główny minister, pozostał jako doradca Tutanchamona i nadal przebywał w pałacu: stary, zmęczony człowiek, który wiedział, gdzie pochowano wszystkie ciała. Równie potężny, choć pozbawiony tej samej czci, był naczelny generał armii Horemheb, którego służba wojskowa rozpoczęła się już za panowania Amenhotepa III. Mimo tej długiej podróży służbowej miał dopiero po czterdziestce; wstąpił do armii w wieku trzynastu lat. Ankhesenamun, obawiając się obu tych mężczyzn, wymyślił szalony plan. Napisała do króla hetyckiego Suppiluliuma i poprosiła go, aby wysłał jednego ze swoich synów do Egiptu. Obiecała, że jeśli zrobi to dla niej, poślubi syna i uczyni go faraonem. W Egipcie nie ma kopii listu, co sugeruje, że było to tajne porozumienie. List przetrwał tylko w ruinach Hattusas, stolicy Hetytów: Mój mąż umarł, a ja nie mam syna. Ale masz ich wiele. Gdybyś dała mi jednego ze swoich synów, uczyniłbym go moim mężem. Nie mogę wybrać jednego z moich służących i uczynić go moim mężem…. i boję się. To było zupełnie nieoczekiwane i Suppiluliuma był zaskoczony. Był w dobrych stosunkach z Egiptem, ale nie aż tak dobrze. Według jego własnych danych wysłał kilku szpiegów na południe, aby dowiedzieć się, czy Ankhesenamun mówi poważnie. Kiedy zgłosili, że tak, rzeczywiście, nie ma spadkobiercy na horyzoncie, Suppiluliuma zgodził się na propozycję i przygotował jednego ze swoich synów do podróży na południe. Książę nigdy tam nie dotarł. Spotkał go na granicy komitet powitalny zorganizowany przez Horemheba; najwyraźniej Ankhesenamun, za zgodą Suppiluliumy, przekazała wiadomość o jej planie. Horemheb nie służył w wojsku od dziesięcioleci, nie wiedząc, że frontalne ataki były zawsze bardziej ryzykowne niż przypadkowe wydarzenia. Podróżując przez Deltę do swojego ślubu, książę hetycki przypadkowo zmarł. Jakie negocjacje toczyły się następnie w Egipcie, nie są znane. Ale zaraz potem Ay poślubił swoją wnuczkę Ankhesenamun i objął tron. Jego pierwszym aktem było napisanie listu do Suppiluliuma, zaprzeczającego jakimkolwiek udziałom w śmierci księcia (i zgrabnie zrzucając winę na Horemheba). Suppiluliuma mógł w to nie wierzyć, ale nie miał szans na pomszczenie śmierci syna. Zanim zdążył wyruszyć na południe ze swoją armią, obóz Hetytów nawiedziła zaraza i zginął największy król hetycki. Ay zmarł wkrótce potem z nieskomplikowanej starości. Rządził mniej niż cztery lata. Gdy tylko został pochowany, Horemheb ogłosił się faraonem. To, co stało się z Ankhesenamun, jest tajemnicą. Po jej ślubie ze starcem egipskie zapiski już o niej nie wspominają.

HOREMHEBOWI UDAŁO SIĘ utrymać na tronie Egiptu przez dwadzieścia osiem lat. Skończył odnawiać Świątynię Amona, dzieło, które rozpoczął Tutanchamon; kazał zrównać z ziemią resztę świątyni Atona; i przywrócił kapłaństwo Amona, po prostu wybierając na kapłanów swoich dawnych towarzyszy z armii. Ponieważ był najwyższym rangą egipskim oficerem, mógł być całkiem pewien, że dyscyplina wojskowa przeważy wszelkie skłonności kapłanów-oficerów do uzurpowania sobie władzy. A potem zmarł, dobrze po osiemdziesiątce, przeżywszy pięciu siedzących faraonów. Nie miał syna, więc wyznaczył innego żołnierza na swojego dziedzica. Ten żołnierz, Ramzes I, był pierwszym faraonem, który nie miał absolutnie żadnego związku krwi (rzeczywistego ani wyobrażonego) z żadną poprzednią linią królewską. Był niewiele młodszy od Horemheba i zmarł po roku na tronie, nie robiąc nic ciekawego. Ale od tego niewyróżniającego się początku miała swoje początki wielka XIX dynastia Egiptu. Ramzes I przekazał tron synowi Setiemu (pamiętającemu głównie o budowaniu świątyń w każdym dostępnym miejscu); Seti z kolei zostawił koronę swojemu synowi, Ramzesowi II. Ramzes II zasłynął długością swoich rządów, liczbą projektów budowlanych, legendarną siłą swojej armii i przypadkowym przetrwaniem największej bitwy na świecie. PO ZAMORDOWANIU syna Suppiluliumy i śmierci wielkiego króla hetyckiego z powodu dżumy, porozumienie hetycko-egipskie prawie się rozpadło. Wzdłuż granicy obu krajów dochodziło do starć zbrojnych. Zanim Ramzes II objął tron egipski, hetycka korona przeszła na rzecz wnuka Suppiluliumy, Muwatalli, a Egipt stracił swoje najdalej na północ wysunięte posiadłości; miasto Kadesz, przez ponad sto lat w rękach Egiptu, przeszło w ręce Hetytów. W wieku dwudziestu pięciu lat nowy faraon prowadził już dorosłe życie od co najmniej dziesięciu lat. Ożenił się po raz pierwszy w wieku piętnastu lat i miał już co najmniej siedmioro dzieci. Walczył już w co najmniej dwóch kampaniach swojego ojca na ziemie zachodniosemickie. Nie czekał długo, zanim podjął walkę z wrogiem hetyckim. W 1275 roku, zaledwie trzy lata po objęciu tronu, zaczął planować kampanię mającą na celu odzyskanie Kadesz. Miasto stało się czymś więcej niż tylko frontem bitwy; był to symboliczny futbol, który rozgrywał się pomiędzy imperiami. Kadesz było zbyt daleko na północ, by Egipcjanie mogli go łatwo kontrolować, zbyt daleko na południe, by Hetyci mogli łatwo administrować. Niezależnie od tego, które imperium twierdziło, że może pochwalić się wyższą siłą. Pod koniec 1275 roku Ramzes II dowiedział się od swoich szpiegów, że Muwatalli nie znajduje się nigdzie w pobliżu Kadesz. Były to idealne warunki do ataku, więc Ramzes II zebrał niesłychaną liczbę żołnierzy (według własnego rachuby dwadzieścia tysięcy podzielonych na cztery kompanie o imionach Amun, Ra, Ptah i Set) i rozpoczął swój marsz na północ. Dotarcie do Kadesz zajęło co najmniej dwa miesiące, ale Ramzes II został uspokojony, gdy strażnicy na posterunku hetyckim, schwytani i przesłuchani, powiedzieli mu, że armia hetycka wciąż znajduje się daleko na terytorium hetyckim i raczej nie zbliży się w najbliższym czasie do Kadesz. . Ustawił swoje dywizje w kolejności bitewnej, według ważności bogów (Amun pierwszy, Ra podążający, Ptah z tyłu, Set z tyłu) i zaczął zbliżać się do miasta. Ale placówka była przynętą. Muwatalli był właściwie tuż za Kadesz z czterdziestoma ośmioma tysiącami żołnierzy, zarówno Hetytów, jak i wynajętych najemników zebranych na tę okazję. Prawie trzy tysiące znajdowało się na rydwanach, z których każdy zawierał woźnicę, łucznika i tarczę chroniącą łucznika podczas strzelania. Podczas gdy Ramzes odwrócił się plecami, rozbijając obóz na zachód od Kadesz ze swoją pierwszą dywizją żołnierzy, armia Muwatalliego wylała się zza Kadesz jak gwałtowna burza. Siły hetyckie okrążyły Amona i oddzieliła drugą dywizję Ra, odcinając Ramzesa II i jego pięć tysięcy ludzi Amona od pozostałych dwóch dywizji. Prawie siedemdziesiąt tysięcy ludzi starło się poza murami Kadesz. Powinno być stosunkowo łatwo zgładzić zarówno Amona, jak i króla, ale Hetyci znaleźli się w trudnej sytuacji. Dywizja Amona rozbiła obóz na dość małej równinie, a kiedy wjechały na nią rydwany, ocierały się o siebie i układały w stosy. Hetycka piechota wciąż przewyższała liczebnie Egipcjan, ale Ramzes II utworzył wsparcie: wysłał posiłki wzdłuż wybrzeża, prawdopodobnie drogą morską, na wypadek gdyby główny korpus armii wpadł w kłopoty na lądzie. Posiłki dotarły na pole bitwy z północy, gdy Ptah przybył, aby zaatakować z południa, a bitwa na dwóch frontach wydaje się zmylić Hetytów; ich armia, przepełniona najemnikami, była mniej zdyscyplinowana niż mniejsze, ściśle zorganizowane siły egipskie. Muwatalli miał ludzi w rezerwie, ale powstrzymał ich (prawdopodobnie podejrzewając, że w drodze jest jeszcze więcej egipskich posiłków). Kiedy nad polem bitwy zaczął zapadać zmierzch, Hetyci wycofali się, by się zebrać. O świcie bitwa rozpoczęła się od nowa. Ale teraz brakowało elementu zaskoczenia, a doświadczenie egipskich żołnierzy opłaciło się. Walka zakończyła się impasem, a Muwatalli zasugerował rozejm. Ramzes II odmówił zgody na trwający pokój, ale ostatecznie zgodził się wrócić do domu ze swoimi więźniami i łupami, pozostawiając Kadesz w rękach Hetytów. Następnie pomaszerował z powrotem do Egiptu i ogłosił zwycięstwo. Jeśli nie brzmi to jak przytłaczający triumf, przekształciło się w jeden później, kiedy Ramzes II miał pochlebne relacje z bitwy wyryte co najmniej dziewięć razy na ścianach egipskich świątyń, z mnóstwem graficznych ilustracji Egipcjan mordujących Hetytów. Relacje z bitwy stały się szkolnymi ćwiczeniami, na których dzieci mogły ćwiczyć swoje pismo, jak zwycięstwa Cezara w Galii wieki później. Bitwa pod Kadesz, mimo że była mniej więcej remisem, stała się symbolem egipskiej wyższości. Co pokazuje, jak daleko Egipt odszedł od swojej poprzedniej świetności. Egipt wciąż był potężny, ale stał się imperium, które w utrzymaniu swojej pozycji światowego przywódcy zależało w równym stopniu od reputacji, jak i rzeczywistej siły. Gdyby armia egipska była naprawdę tak potężna, jak wynika z płaskorzeźb Ramzesa II, nie odwróciłby się i nie pomaszerował ponownie do domu, pozostawiając Kadesz w rękach Hetytów. Zamiast tego Ramzes poświęcił się symbolom dominacji; zbudował na bezpiecznych terytoriach swojej ziemi więcej świątyń, posągów i pomników niż jakikolwiek faraon przed nim. Tak się składa, że Ramzes II zyskał miano jednego z największych faraonów w historii Egiptu, podczas gdy w rzeczywistości stracił część północnych posiadłości zdobytych przez Totmesa III dwieście lat wcześniej. TO INNE WIELKIE IMPERIUM na północy miało swoje własne trudności. Wydaje się, że w tym momencie Hetyci zawarli traktat z królami Babilonu, daleko na południu; przynajmniej możemy tak założyć, skoro Muwatalli wysłał do Babilonu po lekarza, aby przyszedł i pomógł mu z jakimś osobistym problemem medycznym. Zachował się list, napisany przez brata Muwatallego po śmierci króla, w odpowiedzi na babilońskie zapytanie o lekarza, który miał powrócić na babiloński dwór. ("Ożenił się z moją krewną i postanowił się tu osiedlić", mniej więcej czytamy w liście, "więc przestań oskarżać mnie o trzymanie go w więzieniu; co by mi dał więziony lekarz?"). Asyryjczycy byli mniej przyjaźni. Nowy król Assuru, Adad-nirari, nieustannie przedzierał się na północ przez terytorium rozdarte przez lot Mitanni, twierdząc, że jest jego własnym. Wypowiedział też co najmniej jedną wojnę graniczną z Babilonem na południu, podczas której Asyria zdołała zająć znaczną część północnego terytorium Babilonu. Podboje były na tyle imponujące, że Adad-nirari nazwał siebie, zgodnie z tradycją asyryjską, królem świata: "Adad-nirari, znamienity książę", zaczyna się jedna inskrypcja, "czczony przez bogów, panie". , wicekról krainy bogów, założyciel miasta, niszczyciel potężnych zastępów Kasytów… który niszczy wszystkich wrogów z północy i południa, który depcze ich ziemie, który porywa wszystkich ludzi, poszerza granice i granice; król, któremu Assur poddał wszystkich królów i książąt. W trakcie planowania strategii przeciwko rosnącemu zagrożeniu asyryjskiemu na jego wschodzie, król hetycki Muwatalli zmarł po długim panowaniu. Swój tron pozostawił synowi, który niezwłocznie pozbawił na dworze kolejnego najpotężniejszego człowieka - brata Muwatalliego (i własnego wuja) - ze stanowisk dworskich i usiłował go wygnać. Brat Hattusilisa odmówił wygnania. Zebrał swoich zwolenników, postawił króla pod strażą i ogłosił się królem Hattusilis III. Najdłużej zachowanym dokumentem z czasów Hattusilisa III jest szczery argument znany jako "Przeprosiny", w którym wyjaśnia, mniej lub bardziej krętą logiką, że (1) bogowie dali mu prawo do rządzenia i (2) jego pomyślne przejęcie tronu dowiodło, że bogowie dali mu prawo do rządzenia. Nie było to do końca przekonujące dla Hetytów; fragmentaryczne zapiski z Hattusas pokazują, że król spędził większość swojego panowania na walce o wygranie wojny domowej. Dość wcześnie Hattusilis III zdał sobie sprawę, że nie może dalej walczyć z własnym ludem, Egipcjanami na południu i coraz bardziej zagrażającymi Asyryjczykami na południowym wschodzie. Asyryjski Adad-nirari został zastąpiony przez Salmanasara I, który był jeszcze bardziej agresywny niż jego poprzednik i który był w trakcie przejmowania reszty terytorium poprzednio Mitanni. Żołnierze hetyccy dołączyli już do sił aramejskich w jednej bitwie przeciwko Salmanasarowi I i zostali odepchnięci do tyłu: "Zabiłem niezliczoną liczbę pokonanych i rozprzestrzeniających się zastępów", chwalił się Salmanasarem I. "Pociąłem ich hordy, 14 400 z nich obaliłem i wziąłem jako żywych jeńców" oznaczało to, że schwytał ich i oślepił, co było nieuzasadnionym okrucieństwem, które stało się standardową praktyką w wojnie asyryjskiej. Salmanaser twierdził też, że zdobył 180 miast, zamieniając je w ruiny: "Armię sprzymierzeńców Hetytów i Aramejczyków zarżnąłem jak owce". Asyria na wschodzie nie chciała zawrzeć pokoju, więc Hattusilis zwrócił się, by zabezpieczyć swoją południową granicę; postanowił wynegocjować rozejm z Egiptem. Było to nieco trudne dla egipskiego Ramzesa II, ponieważ prawowity następca tronu, syn Muwatalli, uciekł z więzienia swojego wuja i pojawił się na egipskim dworze, prosząc o azyl. (W tej samej sprawie pisał także do asyryjskiego króla Salmanasera, ale Salmanasar nie miał na celu zapewnienia schronienia i odmówił). Mając doskonałą okazję do przejęcia imperium hetyckiego, Ramzes II odmówił. Wysłał syna Muwatallego do więzienia, zgodził się na pokój z uzurpatorskim wujkiem, a nawet przypieczętował warunki, poślubiając dwie córki Hattusilisa III. Pokój był nieunikniony; Ramzes II nie kontrolował już większości zachodnich terytoriów semickich, które kiedyś należały do Egiptu. Mali królowie rozproszeni wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego nie mieli przywileju oglądać płaskorzeźb Ramzesa wyjaśniających, że bitwa pod Kadesz była wielkim egipskim zwycięstwem. Po prostu widzieli wycofujących się Egipcjan, pobitych i od tego czasu byli w ciągłym buncie. Nie było mowy, żeby armia egipska mogła dostać się do ziemi Hetytów bez walki o każdy krok. Egipt został zmuszony do sojuszu ze swoim wrogiem. Ale Ramzes II nadal pracował nad spinem. Miał traktat, który obiecywał, że Egipt nie zaatakuje Hetytów, wyryty w ścianach świątyni w Karnaku, z notatką wprowadzającą wyjaśniającą, że Hetyci przybyli do niego błagając o pokój. I odmówił wysłania córki na północ, by poślubiła księcia hetyckiego, chociaż miał wiele do stracenia; w tym czasie Ramzes II, mężczyzna, który lubił kobiety, miał grubo ponad setkę dzieci, które wlokły się za nim w świątynnych płaskorzeźbach, jakby był Pied Piper. Egipskie księżniczki nie wyjeżdżały do obcych krajów. Hetycka wersja traktatu, odkryta w Hattusas, zauważa, że Egipcjanie jako pierwsi poprosili o pokój. KIEDY UMARŁ, dobrze po dziewięćdziesiątce, Ramzes II mógł ubiegać się o drugie najdłuższe panowanie w historii Egiptu. Zostawił swoje ślady w całym Egipcie; jego świątynie Amona i reszty panteonu, jego pomniki i posągi, jego miasta i jego inskrypcje były wszędzie. Jego balsamiści mieli przezorność, by wypchać jego charakterystycznie duży nos ziarnami pieprzu, aby ciasne bandażowanie jego ciała nie spłaszczało go na twarzy. I tak jego osobowość wyróżnia się nie tylko na wsi Egiptu, ale także od jego mumii

CAŁKOWICIE na północno-zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej miasto Troja leżało w zakątku półwyspu, do którego nigdy nie dotarło królestwo Hetytów, nawet w jego największej skali. W latach, gdy Babilon i Asyria, Washukkanni i Hattusas walczyli o prawo do kontrolowania ziemi od czubka Zatoki do wybrzeża Morza Śródziemnego i prawie do Morza Czarnego, dziesiątki górskich plemion, pustynnych wodzów i starożytnych miast pozostał niezależny, poza kontrolą zgarniających się królestw. Troja była jednym z tych miast. Została zasiedlona prawie dwa tysiące lat temu, a jego król zbudował mury wokół swojej małej wioski, aby chronić swój lud przed chciwością z zewnątrz. Przez wieki miasto płonęło i było odbudowywane, niszczało i było odnawiane, kurczyło się, a potem rosło w kółko, tworząc kolejne warstwy okupacji. W czasach, gdy Ramzes II i Hattusilis III negocjowali swój traktat, Troja - nie tak daleko na zachód od kwitnącego królestwa Hetytów - była w siódmym wcieleniu (nazywanym przez archeologów "Troją VIIa"). Było to bogate miasto, bez większego zapotrzebowania na importowaną żywność lub towary; Troja stał na równinie z dużą ilością żyznych pól uprawnych. W okolicznych wodach były ryby, a na łąkach owce, a Troja słynęła ze stad koni, które zjadały jej nadwyżki zboża. Gdzieś między 1260 a 1230 r.p.n.e. Troję spustoszyły pożary i wojny. Jej mury zostały zburzone i nastąpiła rzeź; ludzkie kości leżały niepogrzebane na ulicach. HISTORIA początku wojny została osadzona pięćset lat później w Iliadzie. Oderwana od szkieletu boskiej wrogości, treść opowieści jest dość prosta. Menelaos, król greckiego miasta Sparty, poślubił księżniczkę z Argos, miasta położonego na północ od jego własnego miasta. Ta księżniczka, Helena, przyciągnęła wędrujące oko Parysa, syna króla Troi, dość odważnego wojownika, ale nieustępliwego kobieciarza. (To, nawiasem mówiąc, nie wpłynęło na jego reputację męskości wśród rodaków, w czym Trojanie różnili się od naszych czasów: "Parysi, śliczny chłopcze", krzyczy do niego jego własny brat, "ty uwodzicielu !") Paris uwiódł Helen, a następnie zabrał ją do Troi. Mąż Heleny, Menelaos, pragnący zemsty, zwerbował swojego brata Agamemnona, aby pomógł mu zaatakować Troję. Agamemnon był wysokim królem Greków (imię Homera dla własnego ludu to Achajowie) i tak wezwał wszystkie greckie miasta, aby zjednoczyły swoje siły i popłynęły zjednoczoną flotą w kierunku Troi, aby pomścić zniewagę swego brata ( obraza Heleny nie jest tutaj tak bardzo widoczna). Dotarli do wybrzeży Azji Mniejszej, ale przeszkodziła im waleczność żołnierzy trojańskich i wysokość murów Troi. Tam siedzieli, oblegając miasto przez dziesięć długich lat. Oblężenie jest sceną centralnego dramatu Iliady, który jest zachowaniem wielkiego wojownika Achillesa, który pochodził z Tesalii (górzystego regionu na północnym półwyspie greckim). Pod koniec Iliady dowiedzieliśmy się dość dużo o Achillesie, ale armia grecka wciąż siedzi poza murami Troi, a król Troi Priam wciąż zasiada na tronie. Sama wojna toczy się za kulisami. Na początku eposu towarzyszącego, Odysei, oblężenie się skończyło, Troja została splądrowana, a Grecy są w drodze do domu. Opowieść o faktycznym upadku Troi w ręce oblegających sił greckich jest opowiadana we fragmentach przez różnych greckich poetów, ale pojawia się w swojej najpełniejszej formie znacznie później, w drugiej księdze Eneidy rzymskiego poety Wergiliusza:

Złamany w wojnie i udaremniony przez los,
Po upływie tylu lat grecki personel
Zbudował konia….
Był wysoki jak wzgórze, a jego żebra wykonano z desek sosnowych….
…Wybierając wojowników losowo, potajemnie
Umieść je po ślepej stronie konia, aż będzie ogromny
A przepastny brzuch napchany był oddziałem uzbrojonych ludzi Złamanych w wojnie i pokrzyżowanych przez los,
Po upływie tylu lat grecki personel
Zbudował konia….
Był wysoki jak wzgórze, a jego żebra wykonano z desek sosnowych….
…Wybierając wojowników losowo, potajemnie
Umieść je po ślepej stronie konia, aż będzie ogromny
A przepastny brzuch wypełniony był grupą uzbrojonych mężczyzn

Kiedy Grecy hałaśliwie i ewidentnie odchodzą, Trojanie - biorąc konia w darze dla rzymskiej bogini wojny Minerwy - wciągają go do miasta (ignorując różne złe wróżby). Triumfalnie ucztują, zasypiają trupie pijani, a greccy wojownicy wychodzą z końskiego brzucha.

Wyrwali się nad miasto pogrążone w pijackim śnie;
Zabili wartowników, a następnie otworzyli bramy, przyznając się…
Ich główne ciało i przyłączyło się do ustalonego wcześniej planu ataku….
…Miasto płonie; tu Grecy są mistrzami

Zarówno Wergiliusz, jak i Homer opisują tę wojnę językiem i konwencją, zbroją i bronią, problemami politycznymi i bohaterami swoich czasów. Ale po raz kolejny wiersz zachowuje jądro historycznego wydarzenia. Troja została spalona, jej mieszkańcy wyrżnięci lub zmuszeni do ucieczki. Więc kto właściwie walczył w tej wojnie przeciwko Troi? Miasto z pewnością nie upadło za życia Homera, kiedykolwiek by to było. Ogólna opinia naukowa tymczasowo stawia go na około 800 r. p.n.e.; mógł żyć trochę wcześniej, ale nie ma mowy, żeby żył już w 1230 r. p.n.e., co jest ostatnią możliwą datą, kiedy archeologia pozwala na spalenie Troi VIIa. Homer opowiadał historię z dawnych czasów. Szczegóły eposów pokazują nam pisarza tworzącego fikcję historyczną. Tłumacz E.V. Rieu wskazuje na przykład, że Nestor Homera (król Pylos, mykeńskiego miasta, któremu przypisuje się wysłanie sześćdziesięciu statków do sojuszu antytrojskiego) pije z kubka zwieńczonego dwoma gołębiami; identyczny kubek został znaleziony w ruinach Myken. Do roku 1260 p.n.e., kiedy puchar z gołębim wierzchołkiem był używany, mykeńscy królowie Myken, Teb, Aten i Pylos zbudowali swoje miasta w małe królestwa, otoczone murami i połączone drogami płynnymi dla rydwanów. Knossos, położone po drugiej stronie Morza Kreteńskiego, mogło kiedyś być rządzone przez władcę mykeńskiego, ale do 1350 r. p.n.e. miasto zostało ostatecznie całkowicie zniszczone. Miasto Mykeny zajmowało teraz największe terytorium, z Tebami, Pylos i Atenami niedaleko. Król Pylos rządził tak wielką ziemią, że podzielił ją na szesnaście okręgów, każdy z namiestnikiem i zastępcą namiestnika, który co roku wysyłał królowi podatek w postaci brązu. Te wielkie ośrodki prowadziły aktywny handel z Hetytami i Egipcjanami, z których żaden nie próbował podbić miast na półwyspie greckim. Hetyci w ogóle nie byli żeglarzami i chociaż Egipcjanie byli przyzwyczajeni do pływania łodzią po Nilu, nie lubili morza, które nazywali "Wielkim Zielonym" i generalnie unikali. Nie wiadomo, co wywołało bitwę między mykeńskimi miastami a trojanami. W kłótnię rzeczywiście mogła wziąć udział uwięziona księżniczka. Małżeństwa dyplomatyczne, które miały miejsce w całym starożytnym świecie, pokazują, że w delikatnych negocjacjach kryła się wielka doza dumy; ci, którzy wysyłali księżniczki, byli gorsi, ci, którzy je przyjmowali, szczycili się większą mocą. Herodot, pisząc później, również opowiada historię porwania Heleny przez syna Priama. W swoich Historiach twierdzi, że usłyszał tę opowieść z niezależnego źródła: od Persów, którzy uważają, że Grecy przesadzili. Chociaż Persowie uważają porwanie kobiet za przestępstwo, twierdzą również, że głupotą jest rozdrażnienie się tym i szukanie zemsty za kobiety, które zostały porwane; rozsądnym sposobem, jak mówią, jest nie zwracać na to uwagi, ponieważ jest oczywiste, że kobiety musiały dobrowolnie uczestniczyć we własnym uprowadzeniu, w przeciwnym razie nigdy nie mogło się to wydarzyć. Ta obserwacja (która może świadczyć o dość czarująco wysokim poglądzie na sprawczość kobiet, ale prawdopodobnie tak nie jest) prowadzi Herodota do wyjaśnienia trwającej wrogości między Grekami a Persami: Grecy stworzyli potężną armię z powodu kobiety… i następnie najechał Azję i zniszczył Priama i jego siły. Od tego czasu Persowie uważają Greków za swoich wrogów… Swoją wrogość wobec Grecji datują od upadku Ilium [grecka nazwa Troi]. To kolejny anachronizm, ponieważ Persja jeszcze nie istniała podczas złupiania Troi VIIa. Pokazuje jednak, że miasta na półwyspie greckim i w Azji Mniejszej nienawidziły się od dawna. Robert Graves zasugerował, że porwanie, choć prawdziwe, było aktem zemsty za poprzedni najazd Mykeńczyków na ziemię trojańską; porwanie Helen podsyciło wrogość, która istniała już od lat. Jakkolwiek się zaczęło, Mykeńczycy wygrali walkę, a Troja upadła. Ale niedługo potem Mykeńczycy rozpoczęli długi zjazd w dół ze szczytu swojej chwały. Miasta się skurczyły; pociemniały; stały się mniej bezpieczne. Możliwe, że zaczęło się to jeszcze przed oblężeniem. Tukidydes mówi nam, że wojna trwała tyle lat, ponieważ mykeńscy napastnicy nie mieli wystarczająco dużo pieniędzy, aby odpowiednio się zaopatrzyć; ponieważ skończyło im się jedzenie, musieli spędzać część czasu na uprawie żywności i dokonywaniu pirackich nalotów na Morze Egejskie, zamiast walczyć bez przerwy. Wojna z Troją tylko przyspieszyła upadek. Z Odysei dowiadujemy się, że triumf nad Troją był takim zwycięstwem, któremu później nadał swoje imię późniejszy król Pyrrus: zwycięstwem, które uszkodziło zwycięzcę prawie tak samo jak pokonanego. Odyseja ma żałobny ton. Według słów Nestora, króla Pylos, chociaż Mykeńczycy zwyciężyli, ich historia jest pełna smutku:

Oto historia nieszczęścia, które przeżyliśmy w tej ziemi,
my, synowie Achajów, niepohamowani we wściekłości,
i wszystkiego, co znosiliśmy….
Tam ginęli najlepsi z nas… i wiele innych bolączek
cierpieliśmy obok tych…
Po splądrowaniu stromego miasta Priam,
i odpłynął na naszych statkach…
nawet wtedy Zeus tworzył dla nas zgubną zagładę

Mykeńscy bohaterowie pokuśtykali do domów, w których mieszkali nieosiedleni, mordowali spadkobierców, złodziei szlachciców, plądrowali plony i żony, których domagali się inni. Ich przybycie przyniosło jeszcze większe niepokoje: "późny powrót" bohaterów do domu, mówi nam Tukidydes, "wywołał wiele rewolucji, a frakcje powstały prawie wszędzie". Szczyt mykeńskiej chwały minął i nie powróci

PO PRZENIESIENIU stolicy Shang do Yin pod rządami przebiegłego i elastycznego P′an Kenga, dynastia Shang przez około sto lat tkwiła w mniej więcej milczeniu. Kolejny władca, który wyłania się jako osobowość to dwudziesty drugi król Shang, Wu Ting, który prawdopodobnie rządził około 1200 roku p.n.e. Wu Ting, zgodnie ze starożytną historią Shu ching (spisaną setki lat po fakcie, ale przed czasem Sima Qiana, który używał jej jako jednego ze swoich źródeł), spędził swoje młode lata wśród "niższych ludzi", biednych i rolnicy. Następnie rozpoczął swoje rządy w całkowitym milczeniu: "Nie mówił przez trzy lata", mówi nam historia. "Potem wciąż był skłonny nie mówić, ale kiedy przemówił, jego słowa były pełne harmonijnej mądrości. Nie odważył się pozwolić sobie na bezużyteczną łatwość, ale wspaniale i spokojnie przewodniczył regionom Yin, aż we wszystkich, małych i wielkich, nie było ani jednego szmeru". Cisza, po której następuje milczenie: jest to nieoczekiwana królewska cnota, podobnie jak twierdzenie P′an Kenga, że zmieniająca się stolica pokazuje siłę, a nie słabość. Władza króla Shang w tym czasie wyraźnie nie zależała od rodzaju potęgi, jaką dzierżyli władcy Hetytów, Babilończyków, Asyryjczyków i Egipcjan, z ich ciągłym strumieniem groźnych i ponaglających listów, ich pychy, przechwałek, ich posłów, posłańców i dyplomatów. Władza Shang miała inne źródło. Ale podobnie jak Wu Ting, historia prawie milczy na temat lat, kiedy Shang rządził w Yin. Zamiast listów i tabliczek Shang pozostawił fragmenty domów, kości i brązy. Mówią nam one coś o stylu życia Shang. W końcu nie mówią nam zbyt wiele o tym, kim byli władcy Shang. NAJBARDZIEJ SŁYNNE artefakty Shangów - naczynia, broń, pięknie wykonane narzędzia rolnicze, ozdoby - to te wykonane z odlewanego brązu. Stanowią one świadectwo autorytetu władcy Shang. Podobnie jak budowanie piramid, odlewanie z brązu wymagało króla, który byłby w stanie zmusić rzesze ludzi do paskudnej i pracochłonnej pracy; w tym przypadku wydobywanie rudy z kopalń leżących w pagórkowatym kraju na północ od Żółtej Rzeki. Praca górników i rzemieślników stworzyła, jak powiedział pewien uczony ze starożytnych Chin, "jedno z wielkich osiągnięć artystycznych ludzkości". Żaden inny starożytny naród nie był w stanie odlać brązu w tak wyrafinowanych formach. Włócznie z brązowymi trzonkami były oprawione turkusem i zwieńczone ostrzami z białego jadeitu; ozdobne sprzączki z brązu spinały uzdy koni; brązowe maski nadawały ich nosicielom wykrzywione lub komiczne twarze. Naczynia na jedzenie i wino, najbardziej wyszukany z projektów z brązu, miały kształt smoków, wołów lub innych stworzeń, wykończone wyszukanymi wzorami i uchwytami. Na niektórych wygrawerowane są nazwiska, inne znaki wskazujące przeznaczenie naczynia. Czasami napis odnotowuje rok lub festiwal. Te rozproszone informacje, choć krótkie, świadczą o tym, że ludzie z Shang zaczęli używać pisma. W Chinach pismo rozwijało się według tego samego schematu, co w Mezopotamii i na Krecie: zaczęło się jako znaki własności już w 4000 r. p.n.e., a potem stało się bardziej złożone. Wydaje się jednak, że pismo chińskie rozwinęło się całkowicie niezależnie od pisma w innych miejscach starożytnego świata. Najwcześniejsze znaki Żółtej Rzeki były obrazami, ale pismo chińskie jako pierwsze wyszło poza obrazowe, łącząc obrazy: łącząc znaki obrazkowe (zwane "ideogramami") w "złożone ideogramy", które reprezentowały abstrakcje i idee. Do czasu ustanowienia sądu Shang w Yin te "złożone ideogramy" były wystarczająco wyrafinowane, aby rejestrować boskie odpowiedzi na pytania. W ruinach stolicy Szang archeolodzy odkryli setki znaków wyrytych na kościach; służyły one dworowi Shang tak bardzo, jak wnętrzności służyły później greckim kapłanom i kapłankom. Mężczyzna lub kobieta, którzy szukali wskazówek, udali się na dwór Shang, aby zadać pytanie tamtejszym kapłanom. Kapłani wyciągali oczyszczone i wysuszone kości łopatki krowy lub owcy (czasami także skorupę żółwia), wyrzeźbione we wzory lub oznaczone inskrypcją, a następnie dotknęli kości lub muszli rozgrzanym metalowym czubkiem. Kiedy kość pękała, droga pęknięcia przez wzór lub napis była "czytana" przez kapłanów i interpretowana jako wiadomość wysłana przez przodków, którzy teraz przekazali swoją mądrość z powrotem żyjącym. Kapłan wyrył wyniki śledztwa w kości lub muszli, w znakach wyciętych nożem i wypełnionych farbą. Kości wyroczni pokazują, że pytania, bez względu na to, kto je zadał, były zawsze zadawane w imieniu króla. KRÓL WU TING jest chwalony przez starożytnego historyka Szuczinga za jego ciężką pracę, odmowę pogrążania się w luksusie i za zadowolenie, jakie przyniósł swemu ludowi: w ciągu całego jego panowania "nie było pojedynczym szmerem". W tym samym czasie starożytny tekst filozoficzny I ching (Księga Przemian) opisuje z aprobatą Wu Ting, jak prowadził trzyletnią kampanię przeciwko zbuntowanym plemionom na północnym zachodzie; a siedemset lat później Shih ching (Księga Pieśni) przypisuje mu panowanie nad nieprawdopodobnie ogromnym krajem:

Nawet wewnętrzna domena miała tysiąc lig…
Otworzył nowe lądy aż do czterech mórz.
Ludzie z czterech mórz przybyli w hołdzie,
Przyszedł w hołdzie, tłum na tłumie.

Te dwa portrety - pokornego i pracowitego człowieka, troszczącego się o zadowolenie swego ludu oraz zdobywcy domagającego się hołdu - są dziwnie napięte. Wydaje się, że rola króla się zmienia, a kronikarze nie mają pewności, czy ma być duchowym przywódcą, trzymającym się cnót przeszłości, czy generałem zajmującym się przyszłością kraju. Bez wątpienia możemy powiedzieć, że król Shang znacznie zyskał na swojej władzy od czasu przeprowadzki do Yin. Na cmentarzu królewskim, nieco na północ od stolicy, królowie zostali pochowani w grobach będących odwrotnością piramid egipskich. Zamiast wznosić się w niebo, groby są ogromnymi dołami, wykopanymi tak głęboko w ziemi, że na ich budowę musiały minąć lata. W tych dołach są ofiary z ludzi; nie nietknięte ciała lojalnych poddanych, którzy poszli na śmierć w wierze, że ich król poprowadzi ich przez horyzont do innego świata, ale odcięte ciała. Jeden grób ma siedemdziesiąt trzy czaszki ułożone wzdłuż czterech ramp, które zapadają się w niego, z grupą pięćdziesięciu dziewięciu szkieletów (bez głów) na najbardziej wysuniętej na południe rampie. W samym Yin archeolodzy odkryli fundament ołtarza, na którym najprawdopodobniej składano ofiary. Sugeruje to dużą autokrację ze strony króla, zwłaszcza że potrafił on zmusić do śmierci nawet po swojej własnej. Jednak Sima Qian stale wspomina o urzędnikach dworskich i rządzącej szlachcie z własnymi wpływami. Prawdopodobnie obszar, na którym król Shang sprawował władzę, był dość mały. Na marginesie jego szlachta i urzędnicy rządzili w jego imieniu - ale działali mniej więcej tak, jak im się podobało. Dalej leżały równiny i doliny osad, gdzie ludzie składali hołd królowi, aby nie wzbudzać jego gniewu, albo po prostu wiedzieli, że istnieje, a może nie wiedział, że w ogóle istnieje, dopóki uzbrojeni ludzie nie przetoczyli się przez ich wioskę, chwytając ich towary w imieniu króla. Dwa sprzeczne portrety króla mogą sprowadzać się do prostej rzeczywistości: król Shang był duchową głową całego swojego ludu, ale jego prawdziwa i ziemska moc istniała w znacznie mniejszym obszarze. Sam Wu Ting nie mógłby rządzić bez pomocy. Według Simy Qiana spędził trzyletnie milczenie na poszukiwaniu urzędnika, który mógłby służyć za jego prawą rękę. W końcu znalazł pomocnika, którego szukał: mędrca imieniem Fu Yueh, który pracował jako zwykły robotnik w mieście na wschód od Yin. Dopiero wtedy Wu Ting przerwał milczenie i objął rolę władcy. Król, pomimo swych cnót duchowych, musiał polegać na innych, aby sprawować władzę nad swoim ludem: nie tylko na pomocniku mędrca, ale także na szlachcie, która faktycznie kontrolowała te odległe prowincje królestwa Shang. Ale to wszystko spekulacje, ponieważ historia Wu Tinga jest zbudowana wokół fragmentów kości i brązu oraz opowieści ułożonych tysiąc lat po fakcie

JAK CHIŃSKA dynastia Shang, władcy Indii pozostają niewidoczni pod powierzchnią historii. Czasami twarz migocze pod zmarszczkami, ale jej rysy pozostają niewyraźne. Plemiona, które określały siebie jako arya, osiedliły się wzdłuż Indusu, na południe od gór, pozostając prawie w całości w zachodniej części kontynentu. Najprawdopodobniej zawierali związki małżeńskie z ludźmi, których tam znaleźli. Prosperowali znacznie bardziej energicznie niż ich krewni, którzy udali się na zachód, by tak krótko zatriumfować, jak Mitanni. W ciągu trzystu lat, jakie upłynęły od ich przybycia, infiltratorzy przyjęli życie, które było bardziej wzorowane na wymarłej kulturze Harappan niż na koczowniczych, plemiennych wędrówkach z ich odległej przeszłości. Ich wędrówki zaczęły zanikać w pamięci; sanskryckie słowo grama, nazwa osiedlonej i otoczonej murem wioski, pierwotnie oznaczało wędrujący klan skupiony na wozach.1 Aryowie nie pozostawili po sobie zbyt wielu śladów po tych życiach, ale mniej więcej w 1200 r. p.n.e. zaczęli rozumieć swoje nowe wcielenie jako osiadły lud z własnymi mitami. Najwcześniejsze zbiory indyjskich hymnów, poetycka Rigweda, zostały skomponowane w ich własnym języku. Podobnie jak większość starożytnych wierszy, te w Rigwedzie zostały spisane na długo po tym, jak po raz pierwszy powiedziano im o pożarach, ale wciąż mogą dać nam wgląd w świat, który aryowie budowali dla siebie. Po pierwsze, Rigweda poświęcona była prawie w całości wyjaśnianiu natury i wymagań indyjskich bogów. Wszyscy ludzie ze skomplikowanymi bogami, którzy stawiają skomplikowane wymagania, potrzebują zarówno kapłanów, jak i watażków; są na skraju stania się bardziej skomplikowanym społeczeństwem. Do czasu napisania późniejszych wersetów w Rygwedzie, kapłani aryi stali się nie tylko specjalistami w opiece nad Bogiem, ale dziedziczną klasą specjalistów. Kapłani spłodzili synów, którzy zostali przygotowani na kapłanów i którzy poślubili córki innych księży. Hymny w Rygwedzie były pierwszymi pismami aryi, a kapłani pierwszą prawdziwą arystokracją. Ludzi, którzy właśnie stawali się Indianami, trzymała wspólna filozofia i wspólna religia, a nie organizacja polityczna czy siła militarna2. Tak więc Rygweda mówi nam wiele o czczeniu bogów, ale bardzo niewiele o rozprzestrzenianiu się aryi na ziemi, która stała się ich domem. Kolekcja podzielona jest na dziesięć cykli, zwanych mandalą. Każda mandala zawiera hymny ku czci bogów oraz pieśni do odmawiania podczas składania ofiar i innych rytuałów. Indyjscy bogowie są bogami natury, co jest typowe dla ludów żyjących w surowych środowiskach i wzdłuż wzburzonych rzek (Jahwe Abrahama jest godnym uwagi wyjątkiem): Varuna, bóg nieba; Ratri, duch nocy; Agni, bóg ognia; Parjanya, bóg deszczu, który "łamie drzewa" i wylewa wodę na bydło, konie i ludzi; Mitra, bóg słońca; i Indra, spokojniejszy chaos i władca panteonu, "który utrwalił trzęsącą się ziemię, który sprowadził na spoczynek góry, gdy były niespokojne… pod którego kontrolą są konie, wioski i wszystkie rydwany". (Indra, Varuna i Mitra, nawiasem mówiąc, pojawiają się jako świadkowie w traktacie między królem Mitanni a Suppiluliumą, budowniczym imperium Hetytów; pokazuje to nie tylko, że Mitanni byli aryami, ale że aryowie czcili tych bogów na długo przed nimi rozdzielili się i poszli różnymi drogami na zachód i południe). Księgi od II do VII Rygwedy, najstarszy z hymnów, dają nam przebłyski struktury politycznej i militarnej przez przyćmioną lampę rytuału. Bogu ognia Agni przypisuje się atakowanie "murów swoją bronią", co sugeruje, że gdy arya kwitli i rozprzestrzeniali się, toczyli wojnę z wioskami o drewnianych murach na swojej drodze, paląc je. Jeden hymn wspomina o bitwie między "ciemnymi" ludami a aryami, opis, który uczeni wykorzystali sto lat temu, jako dowód, że gorszy lud tubylczy został zgładzony przez jasnoskórych "Aryjczyków". Ale siódma mandala opisuje bitwę między dziesięcioma królami aryów przeciwko sobie. Wygląda na to, że Aryowie walczyli ze sobą tak samo mocno, jak walczyli z innymi mieszkańcami dolin rzecznych i równin za nimi. Najwyraźniej lata pierwszych hymnów w Rygwedzie były czasem, w którym zaczął się formować nie tylko klan kapłanów, ale także klan arystokratycznych wojowników, dziedziczna klasa rządzących wodzów, którzy przekazywali władzę z ojca na syna . Ale nie możemy iść dalej niż to; i jak dotąd żaden z tych kapłanów i wodzów wojowników nie ma imion.

Z powrotem nieco dalej na zachód, w szwach zaczynało pękać mozaikowe imperium Hetytów. Traktat egipsko-hetycki nadal obowiązywał; Egipt rządził zachodnimi ziemiami semickimi aż do Kadesz, podczas gdy Hetyci zajęli miasta dalej na północ. Po śmierci Ramzesa II, dobrze po dziewięćdziesiątce, tron objął jego starszy syn Merneptah (był trzynastym synem Ramzesa II, ponieważ twardy starzec przeżył już pierwszych dwunastu męskich potomków). Na wieść o nowym faraonie na tronie kilka miast w prowincjach egipskich na północy próbowało szczęścia w buncie, ale siły egipskie maszerowały i zmiażdżyły je bez ceremonii. Tymczasem Hetytów nawiedziła susza. Plony zostały zniszczone, bydło padło, wieśniaków dręczył głód. Jeden z listów ze stolicy Hetytów na dwór egipski sugeruje, że skoro faraon zaaranżował poślubienie hetyckiej księżniczki, to lepiej żeby przyjechał po nią; w stajniach hetyckich nie było już zboża, a stada bydła odłożone na bok, ponieważ jej posag zginąłby z głodu, gdyby nie został od razu przyniesiony. Hattusilis III uczynił swojego syna Tudhaliya szefem ochroniarzy, co świadczyło o całkowitym zaufaniu ojca (niekonieczne w hetyckich rodzinach królewskich). Kiedy Hattusilis III zmarł, jego syn został królem Tudhaliya IV. Odziedziczył nie tylko tron, ale także głód, który z roku na rok się nasilał. Tudhaliya IV wysłał do Egiptu po żywność, a Merenptah, zasiadający teraz na tronie ojca, uhonorował sojusz; jego własne inskrypcje mówią, że wysłał dość zboża, "aby utrzymać ziemię przy życiu". List od samego Tudhaliya do jednego z podległych mu miast, nakazujący mu dostarczenie statków do transportu zboża, ujawnia, że pojedyncza dostawa wynosiła 450 ton. Spichlerze hetyckie były puste. Król, który musi błagać o zagraniczną pomoc tylko po to, by utrzymać swój lud przy życiu, nie jest w dobrej sytuacji, a Hetyci, niepewnie usadowieni na szczycie obracającego się koła fortuny, schodzili w dół. Kraj bez zboża to kraj bez pieniędzy. Kraj bez pieniędzy nieuchronnie odkłada wypłatę swoim żołnierzom na ostatnią możliwą chwilę. Żołnierze słabo opłacani są zawsze mniej zdyscyplinowani niż dobrze odżywieni i zadowoleni. Armia hetycka dojrzała do porażki. Tudhaliya był kompetentnym głównodowodzącym i doświadczonym wojownikiem, który po raz pierwszy wyruszył do armii swojego ojca w wieku dwunastu lat. Ale wraz z głodem i biedą musiał też martwić się o swój tron. W końcu jego ojciec uzurpował sobie koronę, a królestwo było pełne ludzi z królewską krwią. "Potomkowie Suppiluliuma, potomkowie Mursili, potomkowie Muwatalli, potomkowie Hattusili są liczni!" narzeka w jednym liście. Aby udowodnić swoją władzę jako prawowitego króla, Tudhaliya IV wydał rozkazy na najbardziej masowy program budowlany ze wszystkich hetyckich królów w historii: nowe świątynie; dobudowy do już dużego kompleksu pałacowego; nowe przedmieście stolicy Hattusas, które obejmowało dwadzieścia sześć nowych świątyń i podwoiło rozmiar starego miasta. Był to rodzaj projektu, jakiego oczekuje się od wielkiego króla i może naśladował Ramzesa II, który właśnie zmarł. Ale chociaż nowe budynki odtrąbiły władzę królewską Tudhaliya, opróżniły również jego skarbiec. W królestwie już cierpiącym z powodu głodu i biedy, Tudhaliya IV wydawał pieniądze na budowę, a to pozostawiło mu jeszcze mniej królewskiego srebra, którymi mógł płacić swoim żołnierzom. Podbite ludy pod rządami Hetytów wyraźnie widziały, jak armia z roku na rok słabnie. Niedługo po jego panowaniu Tudhaliya dowiedział się, że dwadzieścia dwa miasta na zachodnim krańcu jego imperium połączyły się w sojuszu przeciwko niemu. Pomaszerował na zachód i rozbił koalicję, ale sępy już krążyły. Na południowym wschodzie nowy król Asyrii dostrzegł okazję do ekspansji. Salmanasar połknął już dawne ziemie Mitanni. Teraz jego syn, Tukulti-Ninurta, przypuścił atak na granice hetytów na zachodzie. Tudhaliya przeniósł swoją obronę na ziemię wroga, a obie armie spotkały się na równinie Erbila. Jeśli wierzyć asyryjskiemu opisowi bitwy, Tudhaliya wcale nie był pewien, czy może wygrać walkę. Król asyryjski napisał w liście wysłanym do sojusznika:

Tudhaliya napisał do mnie, mówiąc: "Złapałeś kupców, którzy byli mi lojalni. Chodź, walczmy; Wyruszyłem przeciwko tobie do bitwy. Przygotowałem armię i rydwany. Ale zanim dotarłem do jego miasta, Tudhaliya, król Hetytów, wysłał posłańca, który trzymał dwie tablice z wrogimi słowami i jedną z przyjaznymi słowami. Najpierw pokazał mi tych dwóch z wrogim wyzwaniem. Kiedy moja armia usłyszała o tych słowach, zapragnęli walczyć, gotowi natychmiast wyruszyć. Posłaniec to zobaczył. Dał mi więc trzecią tabliczkę, na której było napisane: "Nie jestem wrogo nastawiony do króla Assur, mojego brata. Dlaczego my, bracia, mielibyśmy toczyć ze sobą wojnę?" Ale sprowadziłem swoją armię. Stacjonował ze swoimi żołnierzami w mieście Nihrija, więc wysłałem mu wiadomość mówiącą: "Będę oblegać miasto. Jeśli jesteś dla mnie naprawdę przyjazny, natychmiast opuść miasto. Ale nie odpowiedział na moją wiadomość. Więc wycofałem swoją armię trochę daleko od miasta. Wtedy hetycki dezerter uciekł z armii Tudhaliya i dotarł do mnie. Powiedział: "Król może pisać do ciebie wymijająco, w przyjaźni, ale jego wojska są w szyku bojowym; jest gotowy do marszu". Wywołałem więc swoje wojska i ruszyłem przeciwko niemu; i odniosłem wielkie zwycięstwo.

Tukulti-Ninurta chwalił się potem, że wziął do niewoli 28 800 Hetytów, co jest bardzo nieprawdopodobną liczbą. Ale z pewnością uprowadził tysiące Hetytów i sprowadził ich z powrotem do Asyrii. Osiedlenie podbitego ludu na obcej ziemi osłabiło jego poczucie bycia narodem; rasa wygnana była mniej skłonna do buntu. Podbój zrobił wystarczająco duży rozgłos na starożytnym Bliskim Wschodzie, by figurować w najstarszych greckich kronikach, gdzie Tukulti-Ninurta (pod grecką nazwą Ninus) pojawia się jako odległy przodek władcy Sardes, w całej Azji Mniejszej; było to odległe i zniekształcone odbicie szaleństwa Tukulti-Ninurty na terytorium Hetytów. Sam Tudhaliya wycofał się do swojej stolicy, porzucając obrzeża swojego imperium. Siła militarna Hetytów szybko słabła. W liście wysłanym do wasala króla Ugaritu Tudhaliya skarży się, że miasto nie wysłało swojego kontyngentu żołnierzy dla armii hetyckiej; czy Ugarit uzbraja się do buntu? Kolejna tabliczka wymienia wszystkie statki z miasta Karkemisz, które nie są już w stanie wypłynąć. Krawędzie królestwa Tudhaliya pękały. Tymczasem TUKULTI-NINURTA wróciła do domu, by zmierzyć się z nowym problemem na południu. Babilon od lat miał niejednoznaczny związek z Asyrią. Każde miasto w różnym czasie rościło sobie prawo do rządzenia drugim. Babilon i Assur byli nie tylko zrównoważeni siłą, ale także bliźniakami w kulturze. Kiedyś byli częścią tego samego imperium, pod rządami Hammurabiego, i zasadniczo babilońska pieczęć na całym obszarze pozostała widoczna. Asyria i Babilon dzielili tych samych bogów, choć czasami mieli różne imiona; ich bogowie mieli te same historie; a Asyryjczycy używali babilońskiego pisma klinowego w swoich inskrypcjach i annałach. To podobieństwo sprawiło, że królowie asyryjscy na ogół nie chcieli plądrować i palić Babilonu, nawet gdy mieli taką możliwość. Ale Tukulti-Ninurta nie był zbytnio skłonny do powściągliwości. W swoich inskrypcjach chełpił się losem wszystkich, którzy mu się sprzeciwiali: "Wypełniłem jaskinie i wąwozy gór ich zwłokami", oświadcza, "Zrobiłem stosy ich zwłok, jak zboże ułożone obok ich bram; spustoszyłem ich miasta, obróciłem je w zrujnowane wzgórza". Licząc na zainteresowanie Tukulti-Ninurty Hetytami na północy, król Babilonu próbował przejąć część spornej ziemi między granicą asyryjską i babilońską. Nie wiemy prawie nic o tym królu, Kasztiliaszu IV, poza tym, że był kiepskim sędzią ludzi; Tukulti-Ninnurta pomaszerował i splądrował świątynie Babilonu. W ten sposób złamał długą asyryjską tradycję szacunku dla świętych miejsc Babilonu. Zabrał nawet wizerunki bogów, co było szczególnie ryzykownym posunięciem, ponieważ powszechnie uważano, że tego rodzaju świętokradztwo zirytuje również bogów asyryjskich. "Usunął wielkiego pana Marduka z jego miejsca zamieszkania - mówi nam kronika asyryjska podboju - i postawił go na drodze do Assuru". I osobiście stanął twarzą w twarz z królem babilońskim w bitwie: "W środku tej bitwy - głoszą jego inskrypcje - moja ręka schwytała Kasztiliasz, deptałem po jego królewskiej szyi nogami jak podnóżek … Sumer i Akkad do jego najdalszej granicy, którą opanowałem. Na niższym morzu wschodzącego słońca ustanowiłem granicę mojej ziemi". Następnie ogłosił się królem Babilonu oraz Asyrii. Po raz drugi tożsamość obu królestw została połączona w jedno. Tukulti-Ninurta odprowadził Kasztiliasz z powrotem do Assuru, nagi i zakuty w kajdany, i oddał sam Babilon pod władzę asyryjskiego gubernatora. To rozszerzyło granicę imperium asyryjskiego od północnej części zachodnich ziem semickich aż do południowej Mezopotamii. Tukulti-Ninurta, obecnie jedyny wielki król w całym regionie, rozpoczął zwykłe wielkie królewskie czynności. Zbudował nowe świątynie, ufortyfikował mury miejskie Assur i zbudował dla siebie zupełnie nowe królewskie mini-miasto, trochę na północ od głównego rozrostu Assur; miał własne zaopatrzenie w wodę i własną więzienną siłę roboczą i można ją było prowadzić bez żadnego zaopatrzenia ze strony samej stolicy. Tukulti-Ninurta twierdził, że bóg Assur chciał, aby zbudował nowe miasto, "w którym nie było ani domu, ani mieszkania". Ale jego pośpiech, by stanąć za murami i z dala od mieszkańców Assuru, sugeruje, że nie wszystko było dobrze. Sam Babilon był wstrząśnięty splądrowaniem świątyń: "Poddał Babilończyków mieczowi", czytamy w Kronice Babilońskiej, "skarb Babilonu bezczelnie wydobył i uprowadził wielkiego pana Marduka do Asyrii". Zniszczenie też nie poszło dobrze z pobożnymi w jego własnej ziemi. Asyryjski epos, który zlecił Tukulti-Ninurta, by uczcić zwycięstwo nad Babilonem, ma niewątpliwie ton obronny; dokłada wszelkich starań, aby wyjaśnić, że Tukulti-Ninurta naprawdę chciał zawrzeć pokój z Babilonem i starał się jak najlepiej zaprzyjaźnić się z Kasztiliaszem, tylko król babiloński nalegał na wkroczenie na terytorium asyryjskie w celu kradzieży i spalenia, i właśnie dlatego bogowie Babilonu opuścili miasto i pozostawił je na karę Asyryjczykom. Najwyraźniej wielki król był pod presją, by wyjaśnić nie tylko, dlaczego splądrował Babilon, ale też dlaczego zabrał jego święte wizerunki z powrotem do swojej stolicy. Wyjaśnienie nie przekonało, a świętokradztwo Tukulti-Ninurty doprowadziło do jego końca. Kronika Babilońska mówi nam z przytłumioną satysfakcją: "Jeśli chodzi o Tukulti-Ninurtę, który sprowadził zło na Babilon… jego syn i szlachta Asyrii zbuntowali się i zrzucili go z jego tronu [i uwięzili go w jego własnym kompleksie pałacowym] …a potem zabił go mieczem." Panował jako wielki król przez trzydzieści siedem lat. Po jego śmierci tron objął jego syn. Próbując odwrócić złe uczynki ojca, odesłał posąg Marduka z powrotem do Babilonu, ale to nie pocieszyło oburzonych Babilończyków. Babilon zbuntował się niemal natychmiast, jego asyryjski gubernator uciekł, a inny szlachcic kasycki przejął tron i ogłosił wyzwolenie miasta spod asyryjskiej dominacji. Widząc ten przejaw asyryjskiej słabości, Elamici (którzy nigdy tak naprawdę nie przestali być zagrożeniem) zaczęli szturmować wschodnią granicę asyryjskiej ziemi. Dotarli aż do Nippur i dwa razy zrzucili z tronu asyryjskiego króla tego miasta. Najechali również Babilon z wystarczającą siłą, by przemaszerować ulicami, wspiąć się po schodach świątyni i zdobyć posąg Marduka (ponownie), który zwycięsko udali się do Suzy. (Zabrali też stelę Prawa Hammurabiego, która pozostała w Suzie, dopóki nie została odkryta przez archeologów kilka tysięcy lat później). Po namyśle porwali króla Babilonu i również go zabrali. Był mniej ważny niż posąg Marduka czy prawa Hammurabiego i natychmiast zniknął z historii. Syn Tukulti-Ninurty, zupełnie nieistotny asyryjski król o imieniu Assurnadin-apli, był bezradny wobec całego zamieszania i zdołał utrzymać się na tronie tylko przez trzy lata. Chociaż niewiele wiemy o jego śmierci, prawdopodobnie nastąpiła ona przed jej naturalnym czasem; jego następcą nie był jego syn, ale siostrzeniec. Ten siostrzeniec dzierżył tron tylko przez sześć lat, zanim stracił go na rzecz innego wujka, którego po pięciu latach został siłą usunięty (i prawdopodobnie zamordowany) przez uzurpatora, którego jedynym prawem do tronu było to, że twierdził, iż ma dalekie pochodzenie od wielkiego-wielko-stryjecznego dziadka Tukulti-Ninurta. W Babilonie nie było dużo lepiej. Inna rodzina o niepewnym pochodzeniu, tak zwana druga dynastia Isin, przejęła tron po usunięciu przez Elamitów panującego władcy; pierwsi czterej niepozorni królowie powstali i upadli na przestrzeni piętnastu lat. A na terytorium Hetytów zmarł Tudhaliya IV, prawdopodobnie w podeszłym wieku (w tym momencie rzadkość). Jego synowie i kuzyni pokłócili się o tron hetycki i jego maleńką, postrzępioną pozostałość po imperium. Nawet w Egipcie tron był atakowany. Mumia starszego Merneptaha została zaledwie pochowana, gdy sukcesja nagle się nie powiodła; Syn i współregent Merneptaha, Seti II, został tymczasowo zepchnięty z tronu przez przyrodniego brata i odzyskał go dopiero po trzyletniej przerwie. Zmarł wkrótce potem, a koronę zostawił synowi, który (sądząc po mumii) cierpiał na polio i zmarł młodo. W tym momencie macocha zmarłego młodego króla, Twosret, próbowała przejąć władzę, a listy królów przeradzają się w anarchię. Chaos pogłębili wędrowni najeźdźcy, którzy zeszli do Delty, jak to zwykle robili, gdy obrona Egiptu osłabła. "Ziemia egipska została obalona od zewnątrz" - czytamy w późniejszym papirusie - "i każdy człowiek uczynił z jego prawa…. ziemia egipska była w rękach wodzów i władców miast; każdy zabił swojego sąsiada". Dziewiętnasta dynastia dobiegła końca. Koło przesunęło się na bok; nikt nie siedział na górze. Po dziesięcioleciach prowadzenia wojen energia przelana na podbój wyssała królestwa do sucha.

W PEWNYM MOMENCIE, podczas zamieszania pod koniec XIX dynastii, zupełnie nieznany król o imieniu Setnachte zasiadł na tronie Egiptu i przywrócił porządek. Mógł być wnukiem Ramzesa II; mógł po prostu być oficerem armii pod jego dowództwem. Kimkolwiek był, poprowadził atak na azjatyckich najeźdźców, którzy wdzierali się do Delty, i odniósł taki sukces, że jego następnym ruchem było zdobycie korony. Ten sam papirus, który opowiada o niepokojach pod koniec XIX dynastii (papirus pochodzący z czasów panowania wnuka Setnachte) przypisuje Setnachte z chwilową naprawą egipskiego bałaganu: nie tylko odpędzanie zwykłych "podłych Azjatów", ale przywracanie prawa i porządku, aby lokalna szlachta nie walczyła już ze sobą o kontrolę nad ziemią, otwieranie świątyń, które zamknęły się ze strachu lub ubóstwa i oddanie księży z powrotem do służby. I zrobił to wszystko, najwyraźniej, w ciągu trzech lat, w którym to momencie umarł i pozostawił tron swojemu synowi. Syn ten przyjął imię Ramzes III, na wzór wielkiego faraona, który żył sto lat wcześniej. Zbudował świątynię grobową wzorowaną na Ramzesie II; podobnie jak Ramzes II, dodał do różnych świątyń Amona i podarował ich kapłanom ziemię, mając nadzieję, że wyrobi sobie imię jako wybranego przez boga. "Ty, Amonie, ustanowiłeś mnie na tronie mego ojca, tak jak uczyniłeś Horusa na tronie Ozyrysa" - czytamy w modlitwie skomponowanej przez Ramzesa III i spisanej przez jego syna. "Uczyniłem ci więc dom z wieżami z kamienia wznoszącymi się do nieba; Zbudowałem przed nim mur; Napełniłem jego skarbiec złotem i srebrem, jęczmieniem i pszenicą; jego ziemie i jego stada były jak piasek na brzegu". Podarunki dla Amona nie odstraszyły najeźdźców. Podobnie jak Ramzes II, Ramzes III znalazł się w wielkiej bitwie z najeźdźcami z północy. W przeciwieństwie do Ramzesa II walczył nie w północnych prowincjach zachodnich ziem semickich, ale na granicy samego Egiptu. RAMESES III w piątym roku jego panowania miał wczesny ślad kłopotów, gdy pokojowa migracja przerodziła się nagle w atak. Plemiona libijskie, Afrykanie z zachodniej pustyni, wędrowały, po kilka naraz, do Egiptu: z suchej, czerwonej krainy w czerń. Od czasu katastrofy Hyksosów żadnemu obcokrajowcowi nie pozwolono rządzić się w granicach Egiptu. Kiedy Libijczycy okazali oznaki zgromadzenia się i mianowania własnego króla, Ramzes III wysłał swoich żołnierzy, aby zadali powszechną rzeź. Strzaskani Libijczycy uciekli z powrotem na pustynię lub zostali zabrani do niewoli. Ledwie uporano się z tym zachodnim zagrożeniem, na północnym wschodzie rozpętało się piekło. Wydalenie "Azjatów" przez Setnachte było tymczasowe. Zachodnie ziemie semickie były w ogólnym rozgardiaszu od Troi aż do Assuru i Babilonu, z lokalnymi wodzami utwierdzającymi swoją niezależność, kurczenie się granic hetyckich, skłócenie Assuru i Babilonu, elamici szalejący wzdłuż wschodnich granic i … co gorsza - rosnąca migracja ludów plemiennych, które napływały stałym strumieniem na obszar z przeszłości Morza Egejskiego i Czarnego (z tego, co teraz nazwalibyśmy kontynentem Europy Wschodniej). Wędrowcy starożytnego świata zdobywali przewagę nad zorganizowanymi królestwami: "Obce ziemie wybuchły i rozproszyły się w walce" - napisał Ramzes III na ścianie swojej świątyni - "żadna kraina nie mogła się im ostać. Położyli ręce na krajach aż po obwód całej ziemi". Tak się złożyło, że większość "całej ziemi" cierpiała przez dekadę powtarzającej się, powtarzającej się suszy, tej samej powodującej głód suszy, która prawdopodobnie wysłała Libijczyków do Delty. Dla spragnionych wędrowców Egipt, ze swoimi wiecznie nawadnianymi krainami, zaczął wyglądać jak najcenniejszy klejnot świata. Niedługo po panowaniu Ramzesa III w jego stronę zmierzał zorganizowany sojusz najeźdźców. Najazdy na Deltę nie były niczym nowym. Ale ta szczególna inwazja składała się z zadziwiającej liczby różnych plemion, które przysięgały wierność sobie nawzajem, plemionom afrykańskim i mykeńskim marynarzom (prawdopodobnie najemnikom, opuszczającym półwysep grecki, gdy mykeńskie miasta stawały się biedniejsze). Trochę trudno jest dopasować imiona Ramzesa III dla najeźdźców z naszymi własnymi imionami ludów w okolicy. "Weshesh" Ramzesa to prawdopodobnie plemiona afrykańskie; "Sekeleszowie" pochodzili najprawdopodobniej z Morza Egejskiego; "Peleset" byli żeglarzami o niejasnym pochodzeniu egejskim, którzy prawdopodobnie przybyli przez Kretę w wyniku niepokojów mykeńskich. Wydaje się, że Peleset był odpowiedzialny za uzbrojenie sił; Egipskie płaskorzeźby napastników przedstawiają całą siłę w czubatych hełmach w stylu kreteńskim. Razem najeźdźcy mieli przerażającą siłę. "Nikt nie stanął przed ich rękami", napisał Ramzes III, "… i przybyli z ogniem, przygotowanym przed nimi, naprzód do Egiptu". w kierunku Egiptu ciągnęły wozy pełne kobiet i dzieci. Te plemiona nie chciały atakować i najeżdżać Egiptu. Chcieli się wprowadzić i przejąć. Żołnierze egipscy pomaszerowali na spotkanie inwazji na granicy i wygrali pierwsze starcie. Płaskorzeźby wyryte na ścianach świątyni grobowej Ramzesa III przyniosły faraonowi zasługę za odniesienie ogromnego zwycięstwa. Na rycinach radośni egipscy wojownicy otoczeni są stosami rąk; w zwyczaju żołnierze odcinali zmarłym prawe ręce i przynoszą je z powrotem do skrybów, aby można było dokładnie zliczyć straty wroga. Jednak większe niebezpieczeństwo, biorąc pod uwagę niechęć Egipcjan do Wielkiej Zielonej, miało dopiero nadejść: inwazja morska. Tą drugą falą ataku kierowali doświadczeni żeglarze w sojuszu, prawdopodobnie ci z Morza Egejskiego. Ich umiejętności na wodzie były tak wielkie, że Egipcjanie, którzy mieli niewielkie doświadczenie na morzu i nie mieli statków bojowych, znali cały sojusz pod nazwą "Ludzie morza". Egipskie obrazy przedstawiające bitwę przedstawiają Ludzi Morza na statkach bardzo różniących się od napędzanych wiosłami statków egipskich, które zostały zaprojektowane dla rzek. Były to żaglowce, napędzane wiatrem, z dziobami w kształcie ptasiej głowy. Wiedząc, że Egipcjanie nigdy nie mogli spotkać doświadczonych żeglarzy, którzy obsadzili ich na równych warunkach, Ramzes III wypełnił swoje łodzie rzeczne żołnierzami, dopóki nie zostali "założeni całkowicie od dziobu do rufy dzielnymi wojownikami", a następnie zatkali nimi wejścia do portu w delcie , "jak mocny mur". Następnie ustawił swoich żołnierzy piechoty wzdłuż brzegów z rozkazami obrzucania nadchodzących statków wroga strzałami i włóczniami. "Otaczał ich metalowy mur na brzegu" - chwali się. Strategia zadziałała. Morscy wojownicy byli przytłoczeni samą liczbą, z którą się zmierzyli. "Zostali przewleczeni, przewróceni i położyli się nisko na plaży", podsumowują inskrypcje, "zabici i ułożyli stosy od rufy do dziobu swoich galer". Malowidła w świątyni przedstawiają szeregi więźniów, skutych i pieszo, paradujących przed zwycięskim Ramzesem III. Największe zagrożenie od czasu, gdy Kadesh został pokonany. LINIA USZKODZEŃ biegnąca przez Egipt, chwilowo pokryta płaskorzeźbami zwycięstwa i projektami budowlanymi, wciąż mogła pęknąć w dowolnym momencie. Ramzes III dzierżył tron na mocy zamachu swojego ojca i nie był odporny na gry władzy. Pod koniec jego panowania jedna z jego pomniejszych żon uknuła spisek mający na celu zamordowanie króla za pomocą przemocy motłochu. Pisarze, którzy odnotowali aferę za panowania następcy Ramzesa, mówią, że rozpoczęła kampanię "podburzania ludzi i wzniecania wrogości, aby zbuntować się przeciwko swemu panu". Podobno miała nadzieję, że motłoch nie tylko usunie Ramzesa III, ale także wyznaczonego mu następcę - syna przez inną żonę - aby jej własny syn został królem. Spisek haremu mający na celu zabicie faraona był prawie nieznany, ale ten był niezwykły ze względu na liczbę zaangażowanych osób. Kronikarz nadworny wymienia między innymi dwóch chorążych królewskich, lokaja i głównego pisarza. Nadzorca stad został oskarżony o wykonanie woskowych figur króla, najwyraźniej do użycia w egipskiej formie voodoo; główny steward został skazany za szerzenie niezgody. Spisek najwyraźniej rozciągał się aż do Nubii: "Benemwese, były kapitan łuczników w Nubii… został sprowadzony z powodu listu, który napisała do niego jego siostra, która była w haremie, mówiąc: "Podżegaj ludzi do wrogość!". Zapisy oskarżeń o konspirację kończą się z monotonną regularnością słowami: "Odebrał sobie życie" albo "Wykonano na nim karę śmierci". Wyjątkiem byli trzej konspiratorzy, którym jedynie odcięto nosy i uszy, oraz jedno uniewinnienie: chorąży imieniem Hori, który bez wątpienia przeżył resztę swoich lat z niedowierzaniem, że tylko on przeżył czystkę. Blisko, zamierzona ofiara była poza sceną. Sam Ramzes III zmarł ze starości. Przez następne osiemdziesiąt lat rządziło ośmiu królów imieniem Ramzes, większość z nich pogrążona w takiej mroku i chaosie, że przetrwały tylko fragmenty zapisów i inskrypcji. Egipt trzymał się swoich nubijskich terytoriów, ale jeden po drugim jego gospodarstwa znikały. Kopalnie na Synaju ucichły. Ostatecznie nubijskie kopalnie złota zostały porzucone przez swoich robotników. W latach czterdziestych XIV wieku p.n.e. Egipt przestał nawet próbować bronić swoich zachodnich semickich posiadłości; forty graniczne leżały na wschód od Delty. Grobowce w Dolinie Królów zostały nie tylko odkryte, ale i splądrowane przez złodziei. Libijczycy w pobliżu Delty zaczęli atakować Egipcjan, którzy zbłądzili w pobliżu zachodniej granicy. Urzędnik sądowy imieniem Wenamun, usiłujący podróżować wzdłuż wybrzeża w celu wynegocjowania dobrej ceny za kłody cedrowe z Byblos, został napadnięty i obrabowany z pieniędzy; złodzieje nie bali się egipskich represji. Wenamun w końcu dotarł do Byblos, ale jego misja się nie powiodła. Król Byblos nie był skłonny zaakceptować egipskiego kredytu, który nie był już dobry na północy. "Nie jestem twoim sługą", powiedział do Wenamuna, "ani nie jestem sługą tego, który cię posłał. Kłody zostają na brzegu. Tymczasem kapłani Amona bogacili się. Ponowna intronizacja Amona jako głównego boga pod rządami Tutanchamona oznaczała, że faraon po faraonie składał bogate ofiary Świątyni Amona. Ramzes III dał Amonowi tyle ziemi, że w chwili jego śmierci kapłani Amona kontrolowali prawie jedną trzecią całej ziemi uprawnej w Egipcie. Mianowanie przez Horemheba oficerów wojskowych do stanu kapłańskiego - dokonane w celu zapewnienia kapłańskiej lojalności wobec tronu - ostatecznie przyniosło odwrotny skutek. Około dwunastego roku panowania Ramzesa XI generał o imieniu Herihor zdołał mianować się arcykapłanem Amona. Kontrolował teraz nie tylko armię, ale także największy skarb w Egipcie. Kiedy zaczął stawiać żądania, Ramzes XI wydawał się ugiąć bez walki. Niecałe pięć lat później Herihor został wicekrólem Kush; niedługo potem zaczął kreować się na wezyra Egiptu; a dziesięć lat później jego imię zaczęło pojawiać się jako współwładca całego kraju. Jego portret został wyryty na ścianach świątyni obok portretu Ramzesa XI, dwóch mężczyzn równej wielkości i mocy. Kiedy obaj mężczyźni zmarli w odstępie pięciu lat, nie pozostawiając syna ani dziedzica, ich zięciowie rozpoczęli wojnę domową. Zięć Ramzesa XI zasiadł na tronie na północy, podczas gdy zięć Herihora rościł sobie boskie prawo do rządzenia południem z miasta Teby. Tym razem na horyzoncie nie pojawił się żaden wielki unifikator. Nowe Królestwo się skończyło. Egipt pozostał podzielony i wkrótce pogrążył się w zdezorientowanej i walczącej katastrofie: Trzecim Okresie Przejściowym.

PO DEWASTUJĄCYM ZWYCIĘSKU POD TROJĄ mykeńskie statki utykały lub opływały z powrotem na kontynent grecki, gdzie okazało się, że ich domy stały się biedne i niespokojne. Odyseusz walczył przez dziesięć lat o powrót do domu i odkrył, że jego dom jest pełen wrogów; Agamemnon wrócił do żony i został zamordowany w kąpieli przez nią i jej kochanka. To był tylko przedsmak nadchodzącej katastrofy. Około 1200 r. p.n.e. na półwyspie rozprzestrzeniła się fala pożarów. Mykeńskie miasto Sparta spłonęło doszczętnie. Samo miasto Mykeny walczyło z nieznanym wrogiem; twierdza przetrwała, choć zniszczona, ale domy poza murami zostały w popiołach i nigdy nie zostały odbudowane. Miasto Pylos zostało ogarnięte przez pożar. Kilka innych miast zostało zniszczonych przez inne zakłócenia. Archeologia sugeruje, że miasta zostały zasiedlone przez nowych ludzi, którzy nie mieli żadnej wiedzy na temat pisma (żadna nie pojawia się w ich szczątkach), umiejętności budowania z kamienia lub cegły, ani umiejętności obróbki brązu. Ci nowi osadnicy przybyli z północnej części półwyspu, a teraz przemieszczali się na południe. Późniejsi historycy nazywali ich Dorianami. Zarówno Tukidydes, jak i Herodot przypisują Dorianom masowe zbrojne przejęcie miast mykeńskich. Herodot opowiada o czterech najazdach Dorów na Attykę (ziemię wokół Aten), pierwszą w czasach, gdy "Kodrus był królem Aten". Późniejszy grecki pisarz Konon zachowuje tradycyjną historię najwcześniejszego ataku: wyrocznia w obozie doryckim powiedziała dzikim najeźdźcom, że wygrają bitwę o Ateny, o ile nie zabiją ateńskiego króla Kodrusa. Kiedy Kodrus usłyszał o tym, przebrał się za zwykłego Ateńczyka, opuścił swoje miasto i udał się do obozu Dorian, gdzie stoczył walkę z uzbrojonymi dorianskimi wojownikami. W późniejszej bójce został zabity, wypełniając w ten sposób wyrocznię i ratując swoje miasto. Dorowie, zdumieni taką szlachetnością, cofnęli oblężenie Aten, ale odwrót był tylko tymczasowy. Tukidydes mówi nam, że zanim inwazja się skończyła, Dorowie stali się "panami Peloponezu" (najdalej wysuniętej na południe części półwyspu greckiego). Tukidydes i Herodot piszą o gwałtownym wybuchu, który rozprzestrzenił się na krainę bohaterów i zniszczył ją. Podobnie jak egipscy historycy, którzy odnotowali inwazję Hyksosów, nie mogli pojąć żadnego powodu, dla którego ich wielcy przodkowie mieliby zostać pokonani, z wyjątkiem przytłaczającej siły militarnej. Ale ruiny miast mykeńskich opowiadają nieco inną historię. Pylos i Mykeny płonęły w odstępie nawet dziewięćdziesięciu lat, co oznacza, że sam napływ Dorów powoli rozprzestrzenił się po półwyspie w ciągu stulecia. Nie był to atak z zaskoczenia; Grecy mykeńscy mieli mnóstwo czasu na zorganizowanie pewnego rodzaju oporu. Jednak bez względu na to, jaka obrona postawili ci doświadczeni żołnierze, była zbyt słaba, by ich chronić - nawet przed przybyszami z Doru, którzy nie byli ani wyrafinowani, ani zahartowani w boju. A w niektórych miastach w ogóle nie ma dowodów na walkę. Opowieści o ateńskim ruchu oporu (wśród miast mykeńskich tylko Ateny chwaliły się odparciem najeźdźców) mogą zachować nieco inną rzeczywistość: nikt nigdy nie zaatakował Aten. Wykopaliska w Atenach nie wykazują warstwy zniszczenia ani blizn po pożarze. Ale mimo to populacja Aten zmniejszyła się niepokojąco. Do 1100 r .p.n.e. , półtora wieku po wojnie z Troją, północno-wschodnia część ateńskiego akropolu (wysoka skała w centrum miasta, jego najbezpieczniejsze i najbardziej broniące miejsce) została spokojnie opuszczona. Sparta spalona przez Dorów była już pusta; jej mieszkańcy odeszli kilka lat wcześniej. Północ spływała na południe już osłabione i zdezorganizowane. Wojna z Troją z pewnością miała coś wspólnego z powolnym rozpadem miast mykeńskich, na co zwraca uwagę sam Tukidydes: "późny powrót Hellenów z Troi", jak zauważa, wywołał konflikty tak poważne, że wielu Mykeńczyków zostało wypędzonych z własnego miasta. Ale musiały działać inne czynniki. Dwa lub trzy lata z rzędu złej pogody, zmniejszające plony w czasie, gdy stare niezawodne źródła zboża z Egiptu i Azji Mniejszej również zostały zakłócone przez wojny w obu miejscach, zmusiłyby miasta mykeńskie do konkurowania o żywność; głód może wywołać wojny między miastami i wysłać mieszkańców miast na wygnanie. I rzeczywiście, słoje dębów irlandzkich i niektórych drzew z Azji Mniejszej noszą ślady suszy, która nadeszła w latach pięćdziesiątych XIV wieku p.n.e.. Inny, bardziej przerażający wróg mógł również prześladować Mykeńczyków. W początkowych scenach Iliady trojański kapłan Chryses błaga boga Apollina, aby zesłał chorobę na atakujących Greków, w zamian za porwanie córki Chrysesa przez greckiego wojownika Agamemnona. Apollo odpowiada na jego modlitwę i wystrzeliwuje strzały choroby na wrogie statki. Wynik jest śmiertelny:

Stworzył płonący wiatr
o powstaniu dżumy w wojsku: szeregowcy
zachorowalił i umarli za zło, które wyrządził ich wódz.

Bardzo prawdopodobne, że Mykeńczycy obozujący na brzegu zostali dotknięci przez zarazę, a choroba była prawdopodobnie dymienicza. Trojanie nie wiedzieli, podobnie jak inne starożytne ludy, dokładnie, w jaki sposób rozprzestrzeniała się dżuma dymienicza. Ale wiedzieli, że choroba ma coś wspólnego z gryzoniami. Apollo, który szerzy choroby, został uhonorowany w Troi imieniem charakterystycznym dla Azji Mniejszej: nazywano go Apollo Sminthian, "Władca Myszy". Iliada mówi nam również, że strzały Apollo Sminthiana uniosły nie tylko ludzi, ale także konie i psy; to rozprzestrzenianie się choroby w populacji zwierząt jest stałym elementem w starożytnych opisach dżumy dymieniczej. ("Ten szkodnik szalał nie tylko wśród zwierząt domowych, ale nawet wśród dzikich zwierząt" - napisał Grzegorz z Tours 1500 lat później). Statek bez chorych na pokładzie, dokujący na niezainfekowanym brzegu, może nadal mieć w ładowni przenoszące zarazę szczury. W rzeczywistości zaraza zwykle następowała po głodzie; Przesyłki zboża z jednej części świata do drugiej przenosiły szczury z jednego miasta do drugiego, rozprzestrzeniając choroby na nieprawdopodobną odległość. Plaga, susza i wojna: to wystarczyło, by zakłócić równowagę cywilizacji, która została zbudowana w skalistych, suchych miejscach, na granicy przetrwania. Kiedy egzystencja stała się trudna, pełnosprawni odeszli. I tak nie tylko Mykeńczycy, ale także Kreteńczycy i mieszkańcy wysp Morza Egejskiego rozeszli się ze swojej ojczyzny małymi grupkami, szukając nowych domów i zatrudniając się jako najemnicy. Nie można powiedzieć, ilu ludzi morza walczących z Egiptem było wynajętymi rękami. Ale egipskie relacje mówią nam, że w latach przed inwazją Ludzi Morza, faraon wynajął wojska z Morza Egejskiego do walki o Egipt przeciwko Libijczykom z zachodniej pustyni. W połowie XI wieku panami południa byli Dorowie, a nie Mykeńczycy; a mykeńscy żołnierze byli dostępni dla tego, kto zaoferował najwyższą cenę. Osadnicy doryccy nie mieli króla i dworu, podatków i danin ani zagranicznego handlu morskiego. Hodowali, przeżyli i nie mieli szczególnej potrzeby spisywać czegokolwiek. Ich okupacja pogrążyła półwysep w tym, co nazywamy ciemnym wiekiem: nie możemy zajrzeć w niego bardzo daleko, ponieważ nie ma żadnych pisemnych zapisów

Podczas gdy Mykenejczycy opuszczali swoje miasta, a Dorowie spływali do nich, zamieszanie szło na wschód, obok Troi (obecnie nędznie odbudowanej, przesiedlonej i bez ducha jej dawnej wspaniałej postaci) i dalej na wschód, do ziem wciąż w posiadaniu Hetytów. W tym czasie imperium hetyckie nie było niczym więcej niż państwem cienia. Ubóstwo, głód i ogólne niepokoje panowania Tudhaliya IV zniszczyły jego zewnętrzne krawędzie, a walki o tron trwały. Podczas osuwania się Mykeńczyków młodszy syn Tudhaliya IV odebrał koronę swojemu starszemu bratu i zagarnął kraj dla siebie. Nazwał siebie Suppiluliuma II, chcąc przywołać wielkiego hetyckiego twórcę imperium półtora wieku wcześniej. Inskrypcje Suppiluliuma II przechwalają się jego własnymi zwycięstwami nad Ludami Morza. Stoczył kilka starć morskich u wybrzeży Azji Mniejszej, pokonując mykeńskich uchodźców i najemników, i przez pewien czas zdołał uchronić swoje południowe wybrzeże przed inwazją. Ale nie mógł przywrócić złotych dni władzy Hetytów, kiedy jego imiennikowi prawie udało się posadzić syna na tronie samego Egiptu. Te same wędrowne ludy, które napierały na Egipt - uciekające przed głodem, zarazą, przeludnieniem lub wojną na swoich ziemiach - napierały na Azję Mniejszą. Niektórzy przybyli od strony Troi, przez Morze Egejskie i na ziemię Hetytów. Inni pochodzili z morza; Cypr, wyspa na południe od wybrzeża Hetytów, najwyraźniej służył im jako punkt wypadowy. "Naprzeciw mnie statki z Cypru ustawiały się trzykrotnie w szeregu do bitwy na środku morza" - pisze Suppiluliuma II. "Zniszczyłem ich, pochwyciłem statki i podpaliłem je w środku morza … [Ale] nieprzyjaciel tłumnie przybył na mnie z Cypru". Jeszcze inni wrogowie przeszli przez wąską cieśninę Bosfor z obszaru na północ od półwyspu greckiego zwanego Tracją; plemiona te były znane jako Frygijczycy. Było ich za dużo, a armia hetycka była za mała. Przybysze przeszli przez oddziały Suppiluliumy, rozproszyli jego obronę i dotarli do serca jego królestwa. Stolica Hattusas spłonęła doszczętnie; jego ludzie uciekli; dwór królewski rozproszył się jak proch. Język hetycki przetrwał w kilku oddzielnych miastach na południowym krańcu starego imperium; Karkemisz był największy. W tych ostatnich posterunkach Hetytów bogowie hetyccy żyli. Ale królestwo, które ich czciło, zniknęło. Odpływ trzech cywilizacji na zachodnim półksiężycu - Hetytów, Mykeńczyków, Egipcjan - zbiegł się w czasie z nagłym wybuchem władzy na wschodzie. Przez kilka krótkich lat, gdy wędrujący koczownicy i Ludy Morza zajęci byli nękaniem Zachodu, Asyria i Babilon pojaśniały. W Asyrii król Tiglat-Pileser został koronowany niedługo po zdobyciu Hattusas. Jego pradziadek, dziadek i ojciec z kolei rządzili sercem Asyrii - odwróconym trójkątem z Assurem w jego dolnym punkcie, rozciągającym się w górę i w górę do Erbili na zachodzie i Niniwy na wschodzie. Był to ładny, mały obszar, dobrze prosperujący i łatwy do obrony, z najbogatszymi terenami upraw kukurydzy w całej Mezopotamii. Wszyscy trzej królowie zadowolili się utrzymaniem go, obroną i bezpieczeństwem. Tiglath-Pileser chciał więcej. Był pierwszym wojowniczym królem od czasu Salmanasara, osiem pokoleń i sto lat wcześniej. Zwrócił się przeciwko najeźdźcom i użył ich ataków, aby zająć więcej ziemi dla siebie. I na krótki okres - niecałe czterdzieści lat - Asyria odzyskała coś na kształt swojej poprzedniej luminescencji. Frygijczycy, po przejściu szturmu przez terytorium Hetytów, zbliżali się do Asyrii na północnym zachodzie. W jednym ze swoich najwcześniejszych zwycięstw Tiglath-Pileser pokonał ich. Jego inskrypcje mówią o tym, że w dolinie północnego Tygrysu pokonał dwudziestotysięczną armię Frygijczyków (nazywa ich "Muszki"): "Sprawiłem, że ich krew spłynęła wąwozami i wylewała się ze szczytów gór" - wyjaśnia. "Odciąłem im głowy i ułożyłem je jak kupy zboża". A potem kontynuował przedzieranie się na północny zachód, kierując się prosto w twarz zbliżającej się fali. "[Wyruszyłem do] ziemi odległych królów, którzy byli na brzegu Morza Górnego, którzy nigdy nie zaznali poddaństwa" - pisał w swoich kronikach. "Zabrałem moje rydwany i moich wojowników, przez stromą górę i przez ich męczące ścieżki wykułem drogę kilofami z brązu; Uczyniłem przejezdną drogę dla mojego rydwanu i moich żołnierzy. Przekroczyłem Tygrys… Rozproszyłem wojowników… i sprawiłem, że popłynęła ich krew". Przez trzydzieści osiem lat walczył Tiglath-Pileser. Rozwijająca się lista miast, podbitych przez króla, wysyłała podatki i robotników do pałacu asyryjskiego i ucierpiała pod rządami asyryjskich namiestników. Wśród nich był Karkemisz; Tiglath-Pileser zabrał go (w każdym razie według własnych inskrypcji) "w jeden dzień". Inne miasta poddały się bez walki, a ich królowie witali zbliżanie się Tiglatha-Pilesera, wychodząc i padając, by ucałować jego stopy. Sam Tiglath-Pileser przebył całą drogę na wybrzeże Morza Śródziemnego, gdzie udał się na polowanie na delfiny na łodzi z włócznią wiosłowany przez jego ludzi. Faraon Egiptu - jeden z ośmiu Ramzesów - przysłał mu w prezencie krokodyla, którego Tiglath-Pileser zabrał z powrotem, aby dodać go do swojego zwierzyńca w Assur. Zbudował kapliczki, fortece i świątynie, z których każda głosiła, że Asyria ma wreszcie innego wielkiego króla. Na południu Asyrii Babilon był świadkiem powstania wielkiego króla. Babilon i otaczające go ziemie nie były rządzone przez nikogo od Burnaburiasha, który korespondował z Tutanchamonem dwieście lat wcześniej. W ciągu trzech lub czterech lat od wstąpienia Tiglath-Pilesera w Assur, niewyróżniająca się linia drugiej dynastii Isin wypluła genetyczny sort zwany Nabuchodonozorem. Podczas gdy Tiglat-Pileser wywalczył sobie drogę na zachód i północ, Nabuchodonozor skierował się na wschód. W końcu posąg Marduka wciąż znajdował się w rękach Elamitów z Suzy; od czasu jego schwytania sto lat wcześniej żaden król Babilonu nie okazał się wystarczająco potężny, by go odzyskać. Pierwsza inwazja Nabuchodonozora na Elam spotkała się z murem żołnierzy elamickich. Rozkazał swoim żołnierzom wycofać się i obmyślił sprytny plan drugiej próby. Wkroczył ze swoimi ludźmi do Elam w samym środku lata, w czasie, kiedy żaden dowódca z rozsądkiem nie zmusiłby armii do marszu gdziekolwiek. Żołnierze babilońscy, którzy przybyli na granice Elamu, zaskoczyli patrole graniczne i dotarli do miasta Susa, zanim ktokolwiek zdążył podnieść alarm. Najechali miasto, wyłamali drzwi świątyni, porwali posąg i wyruszyli, by triumfalnie maszerować z powrotem do Babilonu. Zamiast czekać, aż kapłani Marduka uznają swój dług wobec niego, Nabuchodonozor wynajął skrybów do układania opowieści o ratunku, nie wspominając o hymnach na cześć Marduka. Historie, pieśni i ofiary płynęły z królewskiego pałacu do świątyni Marduka, aż bóg stanął na szczycie babilońskiego panteonu; to za panowania Nabuchodonozora I Marduk został głównym bogiem Babilończyków. A w klasycznym błędnym rozumowaniu Nabuchodonozor doszedł do wniosku, że skoro uratował głównego boga Babilonu, główny bóg Babilonu obdarzył go łaską Bożą. Nieokreślone początki drugiej dynastii zostały zapomniane; Nabuchodonozor miał nadane przez Boga prawo do rządzenia Babilonem. POD TYMI DWÓCH potężnych królów Babilon i Asyria były mniej lub bardziej zrównoważone pod względem władzy. Ostre spory graniczne czasami przeradzały się w rzeczywiste bitwy. Babilońscy żołnierze splądrowali kilka asyryjskich miast na pograniczu, a Tiglat-Pileser odpowiedział, maszerując aż do Babilonu i paląc pałac królewski. To brzmi poważniej niż było. Babilon leżał tak blisko granicy asyryjskiej, że większość babilońskich urzędów rządowych została już przeniesiona gdzie indziej. Miasto było miejscem świętym, ale nie było już ośrodkiem władzy. A Tiglath-Pileser, jak stwierdził, pomaszerował z powrotem do domu i zostawił Babilon w spokoju. Nie zamierzał prowokować wojny totalnej. Oba królestwa były równie silne i czekały poważniejsze zagrożenia. Ruch ludów z północy i zachodu nie ustał. Tiglath-Pileser nieustannie toczył bitwy graniczne z wędrownymi wędrowcami, którzy szybko stawali się tak wszechobecni jak Amoryci, prawie tysiąc lat wcześniej. Ci ludzie byli zachodnimi Semitami, którzy żyli w północno-zachodniej części zachodnich ziem semickich, dopóki nie zostali popchnięci przez napływ ludzi z dalszego zachodu. Asyryjczycy nazywali ich Aramejczykami i według własnych relacji Tiglath-Pileser przeprowadził na zachód około dwudziestu ośmiu różnych kampanii, z których każda miała na celu odparcie inwazji Aramejczyków. Babilon i Asyria nie były też odporne na głód i suszę, nieurodzaju i choroby nękające resztę znanego świata. Akta sądowe opisują ostatnie lata rządów Tiglath-Pilesera jako zdesperowane i głodne, czas, kiedy naród asyryjski musiał rozproszyć się po okolicznych górach w poszukiwaniu pożywienia. Babilon też był w trudnej sytuacji, a cierpienia miasta nasilały się, gdy dobiegało końca dwudziestoletnie panowanie Nabuchodonozora. Kłopoty miasta opisano w Erra Epic, długim wierszu, w którym bóg Marduk skarży się, że jego posąg jest nieoszlifowany, a świątynia w ruinie, ale nie może opuścić Babilonu wystarczająco długo, aby coś z tym zrobić, ponieważ za każdym razem gdy odchodzi z miastem, dzieje się z nim coś strasznego. Obecna okropność to unosząca się w powietrzu psota innego boga, Erry, który ze względu na swoją naturę nie może się oprzeć nękaniu miasta: "Wykończę tę ziemię i uznam ją za ruinę" - mówi. "Powalę bydło, powalę lud". Sam Babilon, wyschnięty przez wiatr, stał się jak "bujny sad", którego owoce zwiędły, zanim dojrzały. "Biada Babilonowi", opłakuje Marduk, "napełniłem go nasionami jak szyszka sosny, ale jego obfitość nie przyszła na żniwa". Suchość i nieudane zbiory sugerują głód; upadek ludzi i bydła, powtórne nawiedzenie strzał Apollina Sminthiana. Choroba i głód nie przyczyniły się do poprawy obronności obu miast. Zanim syn Tiglat-Pilesera został następcą ojca, problem Aramejczyków stał się tak poważny, że został zmuszony do zawarcia traktatu z nowym królem Babilonu. Razem oba królestwa miały nadzieję na pokonanie wspólnego wroga. Próba się nie powiodła. Niedługo potem Aramejczycy szaleli po Asyrii, zagarniając dla siebie wszystko oprócz samego centrum imperium. Najechali również Babilon; syn Nabuchodonozora, wielkiego króla, stracił tron na rzecz aramejskiego uzurpatora. Aramejczycy, podobnie jak Dorowie, nie pisali. I tak, gdy Egipt pogrążył się w pękniętym nieporządku, a ciemność rozprzestrzeniła się po półwyspie greckim, podobna mgła przetoczyła się ze starych ziem Hetytów, by pokryć Mezopotamię. Kraina między dwiema rzekami weszła w swój ciemny wiek i przez mniej więcej sto lat z ciemności nie wyłania się żadna historia.

DALEJ NA WSCHÓD Wu Ting po sześćdziesięciu latach panowania przekazał tron swojemu synowi. Królestwo Szangów trwało przez kilka lat od brata do brata lub ojca do syna, mniej więcej w pokoju. Centrum imperium Shang stanowiła Żółta Rzeka, a stolicą Shang pozostała Yin. Jednak zanim królestwa Mezopotamii zaczęły się rozpadać, królestwo Chin również przeżywało kryzys. Był to zupełnie inny kryzys niż jakikolwiek, z jakim zmagał się Nabuchodonozor I czy Tiglath-Pileser. Królowie Shang i ich lud nie mieli do czynienia z najazdami nieznanych obcych plemion; wrogami króla Shang byli kuzyni jego własnego ludu. Na zachód od ziem Shang plemię Zhou leżało po drugiej stronie doliny rzeki Wei. Nie byli oni dokładnie poddanymi króla Shang, chociaż ich wódz - "Władca Zachodu" - składał gołosłowne przysługi autorytetowi korony. W końcu ich ziemia leżała prawie czterysta mil od stolicy. Kości Wyroczni podróżowały tam i z powrotem między Władcą Zachodu a pałacem Shang, utrzymując otwartą ścieżkę wspólnego języka i zwyczajów. Ale szlachta Zhou była lojalna przede wszystkim wobec własnego pana, a nie wobec odległego monarchy Shang. Kiedy wybuchł bunt, szukali rozkazów u Pana Zachodu. W STAROŻYTNYCH KRONIKACH jest bardzo jasne, że królowie Shang sprowadzili na siebie ten bunt. Porzucili mądrość i ta mądrość (nie potęga militarna, jak na zachodzie) była podstawą ich potęgi. Cesarz Wu-yi, piąty władca po Wu Ting, wykazał pierwsze oznaki upadku. Według Sima Qiana, jego przewinienia dotyczyły przede wszystkim bogów: tworzył bożki, "nazywał ich niebiańskimi bogami" i dużo się z nimi bawił. Kiedy wygrał, szydził z idoli jako kiepskich hazardzistów. Było to poważne naruszenie jego królewskich obowiązków. Wraz z coraz większym naciskiem na rytuał kości wyroczni, dwór królewski stał się ośrodkiem boskich objawień od przodków do żywych. Wszystko ,w imieniu króla, sprowadzono zapytania do przodków; był kanałem przekazującym wiadomości od boskich mocy. To, że kpił z tych mocy, było przerażające. Kara pasowała do przestępstwa; Wu-yi został uderzony piorunem podczas polowania. Jego następcą został jego syn, a potem wnuk, pod którym (według Sima Qiana) kraj upadał jeszcze bardziej. Następnie odziedziczył jego prawnuk Chou, a władza Shang upadła. Chou był obdarzony naturalnymi wdziękami - Sima Qian chwali go za siłę, inteligencję, elokwentność i spostrzegawczość - ale używał ich wszystkich w złym stanie. "Jego wiedza była wystarczająca, by oprzeć się protestom", pisze Qian, "a jego mowa wystarczała, by ukryć jego złe uczynki… Rozważał wszystkich pod sobą. Lubił wino, był rozwiązły w przyjemnościach i uwielbiał kobiety". Miłość Chou do wina i przyjemności doprowadziła go do podniesienia podatków, aby mógł zaopatrywać swoje lasy łowieckie i parki rozrywki w zwierzynę; miłość do kobiet wprawiła go w zaklęcie okrutnej i dominującej kurtyzany imieniem Ta Chi, której słowa stały się jedynymi, jakie mógł usłyszeć. Jego miłość do spektaklu wzrosła tak bardzo, że zbudował basen i napełnił go winem, zawiesił wokół niego mięso jak las i "sprawił, że nadzy mężczyźni i kobiety ścigali się nawzajem" wokół basenu i przez las. Dziwna frywolność ustąpiła miejsca poważnej tyranii. Szlachcice podejrzani o nielojalność zostali zmuszeni do leżenia na rozgrzanym do czerwoności stojaku. Chou kazał obedrzeć ze skóry jednego urzędnika dworskiego, a drugiego pokroić na paski mięsa i powiesić do wyschnięcia. Kiedy jego wujek protestował z nim, zauważył, że skoro serce mędrca ma siedem komór, będzie musiał zbadać serce wuja na własne oczy, zanim posłucha jego rady - a następnie zastosuje się do groźby. Jego okrucieństwo pogorszyło się, aż "nie znało końca". Szlachta - "rodziny stu przydomków", te o zaszczytnych imionach - była "przepełniona urazą i nienawiścią". W końcu przekroczył samego siebie. Wódz Zhou Wen, władca Zachodu, przebywał w stolicy w interesach, a Chou wysłał swoich szpiegów, aby poszli za nim. Kiedy szpiedzy donieśli, że Pan Zachodu "westchnął potajemnie" nad zachowaniem króla, Chou aresztował Wen i wtrącił go do więzienia. Słysząc, że ich pan jest w więzieniu, plemiona Zhou przyniosły Chou rodzaj hołdu, który może zmiękczyć jego serce: piękne przedmioty i piękne kobiety. Chou, właściwie dotknięty, uwolnij Wen. Ale Władca Zachodu odmówił powrotu do domu bez podjęcia wysiłku, aby ochronić uciskanych poddanych Chou przed brutalnością króla. Powiedział Chou, że ma dla niego propozycję; gdyby obiecał, że przestanie używać swojego rozgrzanego stojaka, Wen podaruje mu żyzną ziemię Zhou wokół rzeki Lo, która płynęła na południe, by dołączyć do Wei. Chou, który bardzo dobrze poradził sobie z uwięzieniem Wen, zgodził się na układ, przejął na własność ziemię i odesłał Wen do domu. Okazało się to błędem. Wen był bardzo kochany na swoich ziemiach jako wojownik-król, który był zarówno dobry (co pokazuje jego gotowość do poświęcenia własnych ziem dla ludzi), jak i potężny (późniejszy chiński historyk i filozof Mengzi wspomina, że miał dziesięć lat). stóp wzrostu). Po powrocie na zachód zaczął po cichu gromadzić przeciwników przeciwko królowi. "Wielu panów feudalnych zbuntowało się" - pisze Qian - "i zwróciło się do Pana Zachodu". Dołączyli do nich dworscy mędrcy, którzy czytali kości wyroczni i boskie proroctwa; powstali masowo ze wszystkimi narzędziami obrzędowymi, opuścili dwór i pomaszerowali na zachód. Wen, w tym czasie starszy mężczyzna (według Mencjusza, mający sto lat), zmarł, zanim zdołał wprowadzić swoich wyznawców do stolicy Szang. Ale jego syn Wu wziął swój sztandar. Za nim ustawiło się ośmiuset feudalnych lordów, każdy z własnymi żołnierzami. Pięćdziesięciotysięczna armia Zhou pomaszerowała w kierunku pałacu Shang w Yin. I Chou rozkazał swoim oddziałom wyruszyć do ataku: siedemset tysięcy ludzi. Dwie armie spotkały się około dwudziestu mil poza Yin, w bitwie pod Muje. W każdym razie armia cesarska powinna była zmiażdżyć maleńkie siły rebeliantów, ale Zhou mieli dwie zalety. Pierwsza była taktyczna: szlachta Zhou dostarczyła trzysta rydwanów wojennych, podczas gdy armia królewska nie miała żadnego. Ale to była druga zaleta - posiadanie przez Zhou wyżyn moralnych - która zwróciła bitwę przeciwko królowi. Ludzie króla, zniesmaczeni okrucieństwem swego przywódcy, dojrzeli do dezercji. Gdy linia Zhou rzuciła się w ich stronę, żołnierze Shang na linii frontu zmienili kierunek ataku i odepchnęli ludzi za siebie, obracając całą armię i rzucając ją do ucieczki. Widząc zbliżającą się nieuniknioną porażkę, Chou wycofał się do swojego pałacu, gdzie założył jadeitową zbroję, przygotowując się do ostatniego starcia. Ale najeźdźcy Zhou spalili pałac wokół niego. Zginął w płomieniach, co było poetyckim końcem człowieka, który używał ognia do torturowania i zabijania. W tej historii jest silny powiew dyskomfortu związanego z buntem Wen. Starożytni historycy nie świętują obalenia tyrana, a Wu nie chełpi się panowaniem od horyzontu do horyzontu ani układaniem głów wrogów przy bramach. Jest chwalony nie za jego umiejętności walki, ale za przywrócenie właściwego porządku. Bunt Zhou nie jest dokładnie nieposłuszeństwem rządzonych ludzie. Jeszcze przed rewoltą król Shang miał niejednoznaczną władzę nad Zhou. Wen był sam w sobie królem, ale król Shang był w stanie wtrącić go do więzienia i wymusić okup. Z drugiej strony, kiedy Wen zaoferował Chou dar ziemi, król rozpoznał ją szczęśliwie jako prezent, zamiast wskazywać z oburzeniem, że już nią rządził. Ale starożytni historycy wciąż są zmuszeni do usprawiedliwiania nieposłuszeństwa Zhou. Zhou i Shang byli rodzeństwem, a walki między nimi były tak samo niepokojące, jak wrogość między Setem a Ozyrysem we wczesnych latach Egiptu. Jest absolutnie konieczne, aby pierwszy król Zhou nie był poddanym bezprawia, ale raczej cnotliwym człowiekiem, który powstanie, by obalić występek i rozpocząć cykl od nowa. Z tego powodu rządy Zhou datuje się nie od zwycięskiego Wu, ale od jego ojca, który został niesłusznie uwięziony i dobrowolnie poświęcił ziemię dla dobra swego ludu. On, a nie jego wojowniczy syn, jest uważany za pierwszego króla Zhou. Mówi się, że rządy Shangów zakończyły się nie u bram płonącego pałacu, ale z powrotem, kiedy szlachta i czytelnicy wyroczni zebrali się pod przewodnictwem Pana Zachodu. A przejęcie Zhou nie było inwazją wrogiego ludu. Samo bezprawie Chou było przyczyną jego śmierci. Dla chińskich kronikarzy zgnilizna zawsze pochodziła z wnętrza. Pomimo cnoty, Wu z Zhou zdobył swój nowy tytuł, wbijając pikę w ogorzałą głowę Chou i ustawiając ją przed bramą Yin, aby wszyscy mogli ją zobaczyć. Stary porządek zginął w ogniu; nadszedł nowy porządek.

Chociaż WU był pierwszym królem Zhou, Wen (który zmarł przed ostatecznym podbojem Shang) bardzo szybko stał się symbolicznym początkiem nowej dynastii. Dużo później Konfucjusz zauważył, że chociaż muzyka, przy której cesarz Wen celebrował swoje zwycięstwa, była doskonale piękna i doskonale dobra, muzyka zwycięstwa cesarza Wu "choć doskonale piękna, nie była doskonale dobra". Brutalne czyszczenie stolicy Shang przez Wu było niebezpiecznym pogwałceniem boskiego autorytetu cesarza. Nikt nie chciał odzyskać Shangów, ale nową dynastię Wu trzeba było ostrożnie uzasadnić. Na początku swojego panowania, mówi nam Sima Qian, Wu poświęcił się niebiosom, aby zrekompensować występki ostatniego władcy Shang; "odłożył tarcze i toporki, przechował broń i wypuścił żołnierzy, aby pokazać światu, że już ich nie użyje". Wynikający z tego pokój miał zrekompensować szał jego akcesji. To wszystko było bardzo etyczne, ale także praktyczna konieczność. Aby utrzymać swój tron, Wu musiałby rządzić poprzez wpływy i takt, a nie czystą siłę. Król Shang nie był w stanie odeprzeć zjednoczonych sił panów feudalnych, a Wu musiał także stawić czoła faktom: rządził królestwem pełnym silnych osobowości, które nie znosiłyby zbyt autokratycznych rządów. Sima Qian odnosi się do "Władców Dziewięciu Ziem" - szlachciców, którzy rządzili własnymi terytoriami, a jednocześnie byli lojalni wobec króla. Ale było znacznie więcej niż dziewięć krain; Zapis obrzędów, spisany kilkaset lat później, obejmuje łącznie 1763 oddzielnie rządzone terytoria na początku okresu Zhou. Inskrypcje przedstawianych prezentów i deklarowanych lojalności zdają się ukazywać skomplikowaną strukturę przypominającą piramidę, z aż pięcioma rangami urzędników schodzącymi z tronu Zhou do drugiego rangą "enfeoffed" lordów, którzy sprawowali kontrolę nad stanami, przez trzy kolejne stopnie szlachty o malejącym terytorium i władzy. Wiele historii nazywa tych szlachciców "panami feudalnymi". Król Zhou miał pewne prawa do całego kraju; nie był "właścicielem" chińskiej ziemi, jak mógłby to zrobić średniowieczny pan feudalny, ale rościł sobie prawo do właściwego zarządzania nią. To prawo administracyjne nadał swojej szlachcie w zamian za ich lojalność i (w razie potrzeby) wsparcie militarne. Kiedy "pan" został "enfeoffed" przez króla Zhou, nie otrzymał w prezencie swojej ziemi; zamiast tego otrzymał prezenty jako symbol, że król Zhou przyznał mu część świętego autorytetu. Najczęściej tymi darami były naczynia z brązu z inskrypcjami. Dar z brązu symbolizował zarówno bogactwo, jak i władzę: wystarczającą moc, by kontrolować górników, którzy wydobywali metal z ziemi, rzemieślników, którzy nadawali mu kształt, i kapłanów, którzy go wpisali. Pozycja Zhou na szczycie drabiny mocy była reprezentowana przez dziewięć z tych ceremonialnych statków: Dziewięć Kotłów, które znajdowały się w stolicy Zhou. Istnieje duża różnica między tego rodzaju "feudalnym" stosunkiem a feudalizmem praktykowanym w późniejszych czasach. Po pierwsze, późniejsi panowie feudałowie domagali się faktycznego posiadania ziemi, a nie jedynie moralnego autorytetu nad nią. Władza moralna może zniknąć w strasznym pośpiechu. Sam Wu mocno oparł się na sprawiedliwości swojego dworu, aby wesprzeć swoją władzę. "Aby zapewnić ochronę Niebios", mówi jednemu ze swoich młodszych braci, niedługo po zdobyciu tronu, "…musimy wyróżnić złych ludzi i usunąć ich… Dzień i noc musimy nagradzać i pocieszać ludzi, aby zabezpieczyć nasz zachód grunt." Zrobił również, co w jego mocy, aby oddać hołd boskiemu autorytetowi, który miał przed nim Shang. Przeniósł swoją stolicę do podwójnego miasta Feng i Hao, oddzielonego rzeką Fenghe, ale mianował własnego syna Chou, zdetronizowanego następcę tronu, jako jednego ze swoich poddanych lordów, z władzą nad centrum wasalnym stara domena Shang. Według Simy Qiana, ten syn, Lu-fu, otrzymał starą stolicę Yin jako swoją bazę i powierzono mu nadzór nad okolicą, ponieważ "Yin właśnie zostało spacyfikowane, a [sytuacja] nie została jeszcze rozwiązana ". Wu wyszczególnił także dwóch swoich młodszych braci, którzy "pomagali" byłemu księciu; dwa psy stróżujące, aby upewnić się, że Lu-fu się zachowywał. Gdy tylko zmarł Wu, chwiejność jego autorytetu stała się jasna. Jego syn był jeszcze młody, więc jego brat Tan objął dowództwo jako regent. Niemal od razu jednak dwaj bracia, którzy mieli nadzorować Lu-fu, zorganizowali zbrojne powstanie na środku starego terytorium Shang. Zamierzali umieścić Lu-fu z powrotem na tronie jako ich marionetkowego władcę. Tan wystawił armię w imieniu młodego króla i przytłoczył buntowników liczebnością. Lu-fu zginął w walce, podobnie jak jeden z braci; Tan zrobił wszystko, co w jego mocy, aby rozbić pozostały opór Shangów, deportując do innych części imperium zatwardziałych lojalistów, którzy mieszkali wokół Yin. Udzielanie jakiegokolwiek uznania boskości władzy Shang było po prostu zbyt niebezpieczne. Starożytne relacje mówią nam, że po siedmiu latach regencji Tan dobrowolnie ustąpił ze stanowiska regenta i przekazał wodze władzy dorosłemu Ch′engowi. Być może rzeczywiście to zrobił. Z drugiej strony to zrzeczenie się władzy idzie jeszcze dalej w kierunku rozwiązania zawiłego problemu dojścia do władzy Zhou. Młody król Ch′eng sprawował władzę tylko dlatego, że jego ojciec był królobójcą. Kiedy Tan, człowiek chwalony w całym swoim kraju zarówno za mądrość, jak i cnotę, dobrowolnie przekazał mu władzę, jego władza została przeniesiona na inny fundament. Cnotliwy człowiek oddaje swoją władzę tylko bardziej cnotliwemu człowiekowi, a tym człowiekiem był Ch′eng. Tan pozostał jako jeden z ministrów młodego króla. Jako "książę Zhou" przypisuje się mu, być może po raz pierwszy, zorganizowanie państwa chińskiego w wydajną biurokrację. Organizacja ta obejmowała właściwy nadzór nad gruntami, system podatkowy, mianowanie urzędników i inne przyziemne szczegóły. Ale najważniejszym zadaniem księcia Zhou było zebranie wszystkich ceremonii otaczających dwór królewski w księgę rytuałów. Jeśli król Zhou miał rządzić bez ciągłego używania swojej armii do kształtowania rebeliantów, jego boski autorytet musiał być wyraźnie widoczny. Rytuały, które go otaczały, były zewnętrznym przejawem jego moralnego autorytetu, widzialnym cieniem rzucanym przez jego niewidzialne prawo do rządzenia. Mając ugruntowaną władzę w centrum królestwa, Ch′eng musiał teraz martwić się o jego krawędzie. Żadna księga rytualna nie przekona ludzi, którzy mieszkali o dzień lub więcej jazdy od stolicy, że król Zhou musi być posłuszny. Trzeba by to zrobić siłą. Najbardziej niepokojąca była prawdopodobnie wschodnia strona jego imperium; Te resztki Shang zostały tam osiedlone i trzeba było ich pilnować. Książę Zhou zbudował więc fortecę na wschodzie, w strategicznym miejscu: miała ona dominować nad brodem nad Żółtą rzeką (który mógłby przekroczyć wrogie wojsko) i chronić wschodnie podejście do stolicy Zhou. Twierdza ta stała się centrum nowego miasta: Lojang. Ch′eng następnie wysłał swoich braci, aby zbudowali podobne ośrodki czujności Zhou na innych krańcach jego domeny. Miało to dodatkową zaletę polegającą na wyprowadzeniu ich ze stolicy i z dala od wszelkich pokus, by ukraść jego koronę. W rezultacie zewnętrzny pierścień królestwa Zhou stał się zbiorem kolonii Zhou, z których każda była rządzona przez królewskiego krewnego. Największe znajdowały się w Jin, Wey, Lu, Qi i Yen (pierwotne miasto starożytnej kolonii Yen leżało na współczesnym terenie Pekinu). Ch′eng toczył nieustanną walkę o ochronę granic swojego imperium przed plemionami, które żyły poza jego granicami i nie uznawały jego władzy. Ale był ostrożny, aby połączyć to użycie siły ze swoim boskim prawem do rządzenia. "Nie można domniemywać Mandatu Niebios", mówi swoim zwolennikom, przygotowując się do kolejnej kampanii podboju na wschodzie; być może otrzymał prawo do rządzenia ze względu na jego cnotę, ale niebo nie spodziewało się, że zrelaksuje się i poczeka, aż wszyscy to uznają. Jest pierwszym chińskim królem, o ile wiemy, używającym wyrażenia "Mandat Niebios". Mandat Niebios dał Ch′engowi prawo do chwycenia za broń; jego sukces w bitwie pokazał realność Mandatu Niebios. Jest to rodzaj błędnego rozumowania, który widzieliśmy już wcześniej. CH′ENG zmarł około 996 r. p.n.e., po trzydziestoletnich rządach; jego syn K′ang objął tron. Pod rządami naczelnego generała króla K′anga północna krawędź królestwa została wypchnięta dalej. Armia Zhou maszerowała przeciwko plemieniu z północy zwanemu Guifang i podporządkowała je siłą. "Złapałem 13 081 ludzi", chwalił się generał, "wraz z końmi, trzydziestoma rydwanami, 355 wołami i trzydziestoma ośmioma owcami". Jeśli brzmi to bardziej jak przechwałka asyryjska niż cokolwiek, co do tej pory słyszeliśmy, to tak właśnie jest; na obrzeżach imperium, Mandat Niebios musiał być wsparty uzbrojonymi oddziałami. Syn K′anga Zhao, który objął tron około 977 roku, poszedł w ślady ojca i zaplanował kolejną kampanię ekspansji, tym razem na południe. Najwyraźniej zachęciła go do tego kometa, co wydawało się szczęśliwym zwiastunem. Ale kometa była zwodnicza. "Jego sześć armii zostało straconych", mówią nam Bambusowe Roczniki, "a król umarł". Relacja Simy Qiana jest nieco bardziej ostrożna: "W czasach króla Zhao królewska droga rządów osłabła", pisze. "Król Zhao odbył inspekcję na południe i nie wrócił …"Jego śmierci nie ogłoszono panom feudalnym; nie wolno było o tym mówić. Intronizowali syna króla Zhao. Trudno się temu dziwić; Śmierć Zhao sugerowała, że mimo wszystko nie był chroniony przez Mandat Niebios i najlepiej było ukryć to przed jego poddanymi. Po unicestwieniu "sześciu armii" (główna armia królewska, stacjonująca w stolicy), syn Zhao, Mu, wkrótce odkrył, że będzie musiał przedefiniować Mandat, aby w ogóle go utrzymać. Kiedy zaczął planować użycie swoich pozostałych sił przeciwko innemu północnemu plemieniu, Chuan-Jung, jego szlachta sprzeciwiła się mu. Powiedziano Mu, że Mandat Niebios nie sięga aż tak daleko. W rzeczywistości powinien patrzeć na swoje imperium jak na cebulę z pięcioma pierścieniami: "W królestwie jest domena zaopatrzenia", mówi mu szlachcic; "tuż poza domeną dostaw znajduje się domena ostrzegania; na zewnątrz jest domena podporządkowana; następnie domena wzmacniająca; a potem dzika domena". Każda z tych domen miała malejącą odpowiedzialność za uznanie Mandatu, odpowiedzialność odzwierciedloną w rodzajach ofiar składanych do stolicy przez mieszkańców każdej z nich. Oczekiwano, że domena centralna, "domena zaopatrzenia", będzie oferować codzienne ofiary, comiesięczne ofiary z domeny ostrzegawczej, podrzędna domena, sezonowe ofiary. Dwa zewnętrzne pierścienie królestwa ponosiły jeszcze mniejszą odpowiedzialność. Żaden nie składał ofiar. Wzmacniająca domena płaciła daninę raz w roku; dzikie królestwo składało hołd tylko raz dla każdego króla - na pogrzebie króla. Chuan-Jung znajdowali się w dzikiej krainie, a Mandat nie nakazywał ich traktowania w taki sam sposób, jak ludy w centrum królestwa. Atak na nich musiał być bezowocny. Mu wziął to sobie do serca i "uspokoił" Chuan-Jung; zamiast walczyć przeciwko nim, odbył królewską podróż na północ i przywiózł prezenty: "cztery białe wilki i cztery białe jelenie". Ale w ogonie tej historii jest żądło: "Od tego czasu", kończy Sima Qian, "ci w dzikiej krainie przestali przychodzić, aby złożyć hołd". Okrągłe rozumowanie Mandatu powróciło i owinęło się wokół stóp Mu. Mandat usprawiedliwiał wojnę; król miał świętą odpowiedzialność za ochronę udzielonych mu przez Boga mocy. Ale porażka w bitwie podała w wątpliwość sam Mandat. Aby ją zachować, monarcha mógł iść na wojnę tylko z absolutną pewnością, że wygra. Wzmocnił swoją władzę w centrum swego królestwa, gdzie jego dwór odprawiał codzienne rytuały, które uznawały jego uświęcony status; ale tylko za cenę przebicia brzegów jego imperium, aż się rozerwą.

Podczas gdy KRÓLOWIE ZHOU negocjowali z odległymi plemionami, lud Indii rozprzestrzeniał się na północ swojej przybranej ziemi. Mieszanina aryjsko-harappańska wędrowała coraz dalej od Indusu, a teraz mieszkała w Doab, ziemi na wschód od współczesnego miasta Delhi, na zakręcie leżącym między północnym nurtem Gangi a odnogą znaną jako Jamuna. W Mahabharacie, mitycznym późniejszym dziele, które może zachować wcześniejszą tradycję, król Santunu zakochuje się gwałtownie w bogini Gangi i żeni się z nią; jest to najprawdopodobniej echo aryjskiej podróży do doliny rzeki Ganges. Niewiele wiemy o ludach, które żyły tutaj, zanim Aryjczycy wkroczyli do ich domu. Rigweda odnosi się do ludu zwanego dasa, który mieszkał w ufortyfikowanych miastach, które załamały się nacierające Aryjczyków; lud, który stał się sługą zdobywców. Dasa czasami interpretowano jako odniesienie do Harappan, ale jest to mało prawdopodobne, ponieważ miasta Harappan rozpadły się przed natarciem Aryjczyków. A jeśli "Dasyu" odnosi się do rdzennych mieszkańców doliny Gangesu, ufortyfikowane miasta są anachronizmem; byli mieszkańcami wsi. Najprawdopodobniej dasa jest ogólnym odniesieniem do innych plemion napotkanych podczas rozprzestrzeniania się aryjskiego; niektórzy z dasa mogli być nawet Aryjczykami, którzy migrowali oddzielnie do innych części Indii1. Aryjczycy walczyli z dasami tak samo, jak walczyli między sobą. Wydaje się prawdopodobne, że od czasu do czasu się z nimi poślubiali, ponieważ pokrewne formy dasa i daha pojawiają się w imionach legendarnych aryjskich królów. Nie ma tu prostego podziału rasowego na Aryjczyków i innych; po prostu zmieniający się wzorzec klanów wojowników przemieszczających się na wschód i przejmujących ziemię dla siebie, czasami kosztem innych osadników. Między 1000 a 600 r. p.n.e. żyzne ziemie wokół Gangi były lasami tropikalnymi i bagnami, pokrytymi gęstą, tajemniczą, splątaną zielenią. Najwcześniejsze opowieści o tych lasach zaludniają je okrutnymi demonami, ale niekoniecznie oznacza to, że ludzie, którzy tam mieszkali, stawiali gwałtowny opór aryjskim przybyszom. Sam las był wrogiem. Drzewa musiały być ścinane przez ludzi nieprzyzwyczajonych do takiej pracy. Korzenie, grubsze i głębsze niż kiedykolwiek widzieli, musiały zostać wykopane z ziemi. W ciemnych zaroślach czaiły się jadowite węże i nieznane zwierzęta. Ale klany wojowników jechały naprzód. Żelazo - wcześniej używane głównie do produkcji broni, ostrzy i grotów strzał - teraz przydaje się do toporów i grubych pługów. W Satapatha Brahamana (jednym z komentarzy prozą dołączonych do poetyckiej Rigwedy, świętych wierszy pochodzących z 1000-700 r. p.n.e.) znajdujemy żywy opis boga ognia Agni, który rozprzestrzenia swój płomień na wschód, jedząc lasy; bardziej niż prawdopodobne jest to, że opisuje to drastyczne wykarczowanie gęstych lasów przez ogień. Przez kilka wieków lasy były karczowane. Osiadłe życie rolnicze, które było normą w dolinie Indusu, skoncentrowane wokół wiosek i małych miast oraz ich pól, powoli osiedlało się w dolinie, gdzie niegdyś leżał nieprzerwany las. A potem wybuchła wielka wojna. Miało to miejsce pomiędzy północnymi brzegami Gangi i wschodnimi krańcami Indusu, na południe od pasma górskiego Himalajów, na równinie znanej geografom jako równina indogangetyczna. Chociaż historyczne szczegóły tej wojny giną w czasie, późniejsi poeci opisali ją jako epicką walkę w Mahabharacie - tak jak wojna trojańska została uwieczniona przez Homera, który na rdzeń starożytnej prawdy nałożył zwyczaje i troski swojego czasu. Według Mahabharaty, wojna wyrosła z bardzo skomplikowanej genealogii. Król klanu Kuru zmarł bezpotomnie, co oznaczało, że królewska linia Kuru prawie wyginęła. Jedynymi pozostałymi członkami rodziny królewskiej są królowa matka, dwie ocalałe (i bezdzietne) żony zmarłego króla oraz starszy brat zmarłego króla, Bhisma. Bhisma jednak nie pomaga, ponieważ kilka lat wcześniej złożył uroczysty i straszliwy ślub, że zrezygnuje z wszelkich roszczeń do tronu swego brata, oraz drugi uroczysty i straszny ślub pozostania w celibacie. W takim rozwiązaniu królowa matka decyduje się na drastyczne środki, aby utrwalić linię rodową. Przywołuje wielkiego ascetę i mędrca o imieniu Vyasa - tajemniczego mądrego człowieka, znanego również jako Kryszna, "ze względu na ciemną karnację". Kiedy przybywa Vyasa, królowa matka prosi go o przysługę: chce, by zapłodnił obie jej synowe, aby mogły urodzić królewskich dziedziców. ("Jeśli nie przeszkadza jej moje ciało, mój wygląd, mój strój i mój zapach", zauważa mimochodem.) Księżniczka zamyka oczy, poddaje się i "w odpowiednim czasie" rodzi syna i następcę tron. Ale dziecko, które nazwała Dhritarashtra, jest ślepe. Królowa matka, zaniepokojona perspektywą niewidomego króla, wysyła Vyasę do drugiej synowej; we właściwym czasie ona również rodzi dziecko, syna o imieniu Pandu. Aby zapewnić wsparcie, królowa matka mówi swojej najstarszej synowej, aby wróciła do Vyasy po raz drugi, aby mogła mieć jeszcze jednego syna, który stanie w królewskiej linii. Ale księżniczka, pamiętając "odrażający zapach Vyasy", wysyła zamiast tego swoją służącą. Dziewczyna zachodzi w ciążę i rodzi trzecie dziecko Vyasy, chłopca o imieniu Vidura. Teraz w królewskiej linii stoi trzech przyrodnich braci. Wszyscy trzej są wychowywani przez ich wuja, żyjącego w celibacie Bhisma, który szkoli ich w umiejętnościach królewskich. Vidura wyrasta na jednego z najmądrzejszych i najbardziej pobożnych ludzi; Pandu przoduje w łucznictwie; a Dhritarashtra, pomimo swojej ślepoty, staje się niezwykle silny i zostaje wyznaczony na następcę tronu Kuru. TEN MIT ujmuje indyjski klan Kuru w punkcie przejściowym: od koczowniczego życia, w którym sieć wojowników czuwała nad dobrem klanu, do bardziej hierarchicznej idei królestwa, w której jeden człowiek w klanie może domagać się dziedziczne prawo do rządzenia resztą. Zawiązana genealogia trzech braci ukazuje kulturę, w której idea bezpośredniej sukcesji królewskiej jest obecna, ale nieuporządkowana. Struktury królestwa dopiero zaczynały rozbijać dawne więzy krwi dawnych klanów nomadycznych, a przekazywanie władzy z ojca na syna - jak za czasów Etany - było wciąż na tyle nowe, że wymagało nadprzyrodzonej interwencji. Dhritarashtra, najstarszy niewidomy syn, poślubia pobożną i piękną kobietę o imieniu Gandhari, księżniczkę z klanu Gandhara na północy. Chce stu synów, aby królewska linia jej męża była na zawsze bezpieczna. Apeluje więc do swojego teścia Vyasy, który ponownie się pojawia i używa swoich mocy, by wywołać nadprzyrodzoną ciążę, która trwa dwa lata. Kiedy w końcu rodzi się dziecko Gandhariego, nie jest to dziecko, ale guzek; Vyasa kroi go na sto kawałków i stają się dziećmi. Technicznie wszyscy ci synowie są w tym samym wieku, ale uznanym "najstarszym synem" i pozornym spadkobiercą jest Durjodhana. Tymczasem drugi brat, Pandu, również się ożenił. Idąc o krok dalej od swojego starszego brata, poślubia dwie księżniczki z dwóch różnych sąsiednich klanów, Yadu i Madra. Jego starsza żona rodzi syna, Judhisztrę. Z powodu dwuletniej ciąży Gandhariego ten syn rodzi się przed guzkiem niemowlęcym Gandhariego; w ten sposób Yudhishtra może również twierdzić, że jest najstarszym dziedzicem królewskim w rodzinie. Niestety Pandu już jakiś czas temu stał się bezsilny przez klątwę wybuchowego mędrca. Sugeruje to, że ktoś inny potajemnie odwiedzał jego żonę - wielokrotnie, odkąd urodziła dwóch kolejnych synów, podczas gdy młodsza królowa Pandu ma bliźnięta. Innymi słowy, w całym klanie Kuru nie ma ani jednej wyraźnej linii dziedzictwa krwi. Najwyraźniej cała idea dziedzicznego królestwa była pełna wszelkiego rodzaju niepewności. Wraz z niepewnością przyszedł konflikt. Zarówno Dhritarashtra, jak i Pandu sprowadzili swoje rodziny do pałacu królewskiego. Wkrótce wybuchła wojna domowa między setką synów Dhritarasztry ("Kaurawów", dowodzonych przez najstarszego księcia Durjodhanę) a pięcioma synami Pandu ("Pandawów", dowodzonych przez ich najstarszego brata, Yudhisztrę). Terytorium, o które się pokłócili, skupiało się wokół Hastinapury, stolicy Kuru, która znajdowała się w górnej części Gangesu. Kaurawowie jako pierwsi zdobyli przewagę, przejmując kontrolę nad miastem. Tymczasem według Mahabharaty, pięciu synów Pandu poślubiło tę samą kobietę (rzadki przypadek poliandrii) - piękną Draupadi, córkę króla Pancali, klanu położonego na wschodzie. Draupadi jest opisywana jako "ciemna karnacja, z oczami jak płatki lotosu" - fizyczne szczegóły, które wraz ze wschodnim położeniem jej ojczyzny sugerują, że była córką rdzennego króla. Ponieważ Vyasa jest również opisywany jako o ciemnej karnacji, nie oznacza to, że "ciemny" klan Pancala był całkowicie niezwiązany z Aryjczykami. Najwyraźniej Aryjczycy i rodzime klany zawierali małżeństwa mieszane od dziesięcioleci. Ale klany na wschodzie prawdopodobnie miały więcej rdzennej i mniej aryjskiej krwi. Aryjczycy mieli nazwę dla mowy ludzi żyjących we wschodniej dolinie Gangi: była to mleccha, język zmieniony i zniekształcony. Klan Pancala był jednym z tych w większości rdzennych klanów. Bracia Kaurava sprzymierzyli się z innymi klanami arya, ale bracia Pandava zawierali strategiczne sojusze z rdzennymi ludami. Kilka lat po zawarciu przymierza z Pancalą Pandawowie zbudowali pałac w Indraprastha, na południowo-wschodnim krańcu ziemi, do której należą Kaurawowie. Ukoronowali również swojego najstarszego brata Yudhisztrę na króla, w całkowitym wyzwaniu przeciwko autorytetowi króla Kaurawów, który rządził w Hastinapurze. Było to oczywiście irytujące dla Kaurawów, zwłaszcza biorąc pod uwagę wspaniałość pałacu (wypełniały go złote kolumny, które świeciły jak księżyc, a w sali zgromadzeń znajdowało się ogromne akwarium "ozdobione lotosami… i zaopatrzone w różne ptaki, a także z żółwiami i rybami"). Król Kaurawów Duryodhana odwiedził pałac swojego kuzyna, aby sprawdzić go i był zakłopotany jego wspaniałością; kiedy dotarł do przedpokoju z lustrzaną podłogą, pomyślał, że to woda, i zanim zdał sobie sprawę ze swojego błędu, podciągnął się do pasa. Potem, podchodząc do stawu, pomyślał, że jest zrobiony ze szkła i wpadł do niego. "Służący śmiali się z tego", wyjaśnia Mahabharata. Podobnie wszyscy bracia Pandawowie, ich stryjeczny dziadek Bhima i "wszyscy inni…. A Duryodhana nie mógł wybaczyć ich szyderstw". Ale otwarta wojna między kuzynami jeszcze się nie wybuchła i Durjodhana zdecydował się na bardziej subtelne wyzwanie: zaprosił Pandawów do obejrzenia jego własnego pałacu, a następnie wyzwał ich na grę w kości. Yudhishtra zgodził się grać w imieniu swoich braci i najpierw stracił klejnoty, potem całe bogactwo, potem armię, a potem królową Draupadi. W końcu ruszył swoim terytorium, zgadzając się, że - jeśli w końcu przegra - on i jego bracia opuszczą Indraprasthę i udadzą się na wygnanie na dwanaście lat. Sądząc z wiersza w Rigwedzie ("Porzucona żona hazardzisty opłakuje! W długach, strachu i potrzebie pieniędzy wędruje nocą…!"), hazardowa gorączka nie była nieznana wśród Hindusów z pierwszych tysiącleci. Ta szczególna gorączka hazardowa okazała się śmiertelna dla korony Judhisztry. Nie mogąc odejść, gdy szczęście zwróciło się przeciwko niemu, Yudhishtra stracił wszystko. Jego bracia niechętnie podążyli za nim na wygnanie, podczas gdy Duryodhana i inni Kaurawowie przejęli ich pałac i ziemię. To wygnanie znalazło się w lesie na wschodzie, w tym tajemniczym i niecywilizowanym miejscu. Ale podczas dwunastoletniego wygnania Pandawowie stali się silniejsi w bitwie. Ich nowe łuki i strzały były, zgodnie z opowieściami, niezniszczalne, ponieważ miały nadprzyrodzone błogosławieństwo; bardziej prawdopodobne, że zostały wykonane z nowego drewna, zielonego drewna wcześniej nieznanego mieszkańcom Indusdwell. W trzynastym roku, kiedy Pandavowie powrócili, Duryodhana odmówił zwrotu pałacu i ich ziemi. Wtedy wrogość między kuzynami przerodziła się w otwartą wojnę: wojnę w Bharacie. Kuzyni Pandawów zgromadzili za sobą różnych krewnych i rodzime klany, w tym klan Pancala; tak samo zrobili Kaurawowie, którzy lepiej radzili sobie z domaganiem się lojalności tych niezdecydowanych wujów i generałów, którzy byli jednakowo spokrewnieni z obydwoma klanami i rozdarci między nimi. To sprawiło, że armia Kaurawów była nieco większa (jedenaście dywizji do siedmiu Pandawów). Sądząc po tradycyjnych numerach przypisanych do "dywizji", siły Kaurava miały około 240 000 rydwanów i taką samą liczbę słoni bojowych, wraz z ponad 700 000 kawalerii i ponad milionem żołnierzy piechoty, przy czym armia Pandava posiadała trzy czwarte milion piechoty, 460 000 kawalerii, 153 000 rydwanów i taką samą liczba słoni bojowych. Te liczby są mało prawdopodobne, ale z pewnością doszło do ogromnego starcia, gdy obie armie się spotkały.

Relacja Mahabharaty, podobnie jak homerycka relacja o Troi, niewątpliwie wkleja konwencje późniejszej, bardziej stylizowanej wojny na prymitywną walkę o władzę, która nastąpiła. Według eposu w walkach rządziły skomplikowane zasady fair play: jeden żołnierz nie mógł zostać napadnięty przez grupę, walka jeden na jednego mogła toczyć się tylko między ludźmi z tą samą bronią; zabroniono dobijania rannych lub nieprzytomnych mężczyzn, podobnie jak atak od tyłu na żołnierza; a każda broń miała swoje własne skomplikowane zasady użytkowania, których należy przestrzegać. Tego rodzaju dworskie zasady nadają wojnie bardzo cywilizowany charakter, ale wynikają z troski ludzi, którzy żyli wieki później. Z pewnością najsłynniejsza część Mahabharaty, Bhagavad Gita, czyli Pieśń Pana, skupia się wokół pewnego rodzaju wojennego dylematu, który prawdopodobnie nie zaniepokoił mitycznych bojowników. W nim sam Kryszna, przebrany za woźnicę księcia Pandawów Ardżuny (średniego brata, najbardziej znanego ze swej potęgi), pomaga Ardżunie zmagać się z etycznym dylematem. Skoro tak wielu jego własnych krewnych występuje przeciwko niemu, w tej wojnie domowej między kuzynami, czy powinien zaatakować - czy też bardziej słusznie byłoby pozwolić się zabić? Ale starożytna bitwa toczyła się między klanami, które nie były tak daleko od swoich dawnych czasów jako koczowniczy wojownicy. Pomimo wszystkich etycznych obaw wkładanych w usta wojowników, Mahabharata daje nam od czasu do czasu mimowolne spojrzenie na dzikość. Bhisma, stryjeczny dziadek zarówno Pandawów, jak i Kaurawów, walczy po stronie Kaurawów; kiedy morduje księcia Pandawów Duśasanę, który w rzeczywistości jest jego własnym kuzynem, pije jego krew i tańczy taniec zwycięstwa na polu bitwy, wyjąc jak zwierzę. ZWYCIĘZCAMI wielkiej wojny byli bracia Pandawowie: ci, którzy sprzymierzyli się z rdzenną ludnością. Ale zwycięscy Pandawowie zwyciężyli ogromnym kosztem. Prawie wszyscy ich żołnierze zginęli w masakrze tuż przed kapitulacją Kauravów. Sama Mahabharata ubolewa nad tym krwawym rozwiązaniem wojny. Pod koniec opowieści książę Pandawów, Yudhishtra, wznosząc się do życia pozagrobowego, pogrąża się w świętej i niebiańskiej Gangas i wynurza się, zmywszy swoje ludzkie ciało. Historia mówi, że "poprzez tę kąpiel pozbył się wszystkich wrogości i żalu". Swoich braci i kuzynów odnajduje także w niebiańskiej sferze, także oczyszczonych z nienawiści. I tam pozostają Pandawowie i Kaurawowie, "bohaterowie uwolnieni od ludzkiego gniewu", cieszący się swoim towarzystwem bez konfliktów, w świecie dalekim od ambicji królów

NA WYBRZEŻU zachodnich ziem semickich jedno z tych wędrownych plemion, które brały udział w ataku Ludzi Morza na Egipt, osiedliły się w pobliżu Morza Śródziemnego. Ich osady rozrosły się w miasta, miasta w luźno zorganizowany sojusz. Najpotężniejszymi miastami sojuszu były Gaza, Aszkelon, Aszdod, Gat i Ekron, "Pentapolis". Egipcjanie nazywali ich Peleset; sąsiedzi nazywali ich Filistynami. Filistyni nie pisali, co oznacza, że ich historia załamuje się dla nas w kronikach ich wrogów; to w dużym stopniu wyjaśnia ich reputację jako źle wychowanych, chamskich i ogólnie niecywilizowanych. Ale szczątki, które po sobie zostawili, sugerują, że ich kultura była rzeczywiście w większości zapożyczona. Filistyńska ceramika była w stylu mykeńskim; ich oryginalny język został wkrótce przyćmiony przez dialekt kananejski; i nawet nieudana inwazja na Egipt dodała filistyńskiej zupie własnego smaku. Chowali swoich zmarłych w trumnach wyrzeźbionych na podobieństwo egipskich sarkofagów, z glinianymi wiekami zwieńczonymi twarzami i zbyt krótkimi ramionami, by je złożyć. Fałszywe egipskie trumny były nawet ozdobione hieroglifami, namalowanymi przez kogoś, kto często widywał te znaki, ale nie miał pojęcia, co oznaczają; hieroglify są bez znaczenia. Choć były potężne, pięć miast Pentapolis nie posiadało niekwestionowanej domeny nad południowymi zachodnimi terytoriami semickimi. Niemal od momentu osiedlenia stanęli przed konkurencją o ziemię: potomkami Abrahama. Po opuszczeniu Egiptu Hebrajczycy na dziesięciolecia zniknęli ze sceny międzynarodowej. Według ich własnych relacji, wędrowali po pustyni przez czterdzieści lat, okres, w którym dorastało całe nowe pokolenie. Te lata, historycznie niewidoczne, były teologicznie decydujące. Księga Wyjścia mówi, że Bóg zgromadził Hebrajczyków wokół góry Synaj i dał im Dziesięć Przykazań wyrytych na dwóch kamiennych tablicach - po jednym egzemplarzu dla każdej ze stron przymierza, Bóg jako większa strona i Hebrajczycy jako mniejsza. Stanowiło to podstawę hebrajskiej tożsamości narodowej i doprowadziło do politycznej reorganizacji. Naród hebrajski nieformalnie wywodził swoje pochodzenie od Abrahama i jego dwunastu prawnuków przez wieki. Teraz, pod boskim kierownictwem, ich przywódca Mojżesz przeprowadził spis i wymienił wszystkie klany i rodziny. Byli podzieleni na dwanaście plemion, z których każde znane było pod imieniem prawnuka, który służył jako jego przodek. Pokolenie Judy było zdecydowanie największe, wypuszczając prawie siedemdziesiąt pięć tysięcy mężczyzn w wieku bojowym; najmniejszym plemieniem było plemię Manassesa, liczące mniej niż połowę . Formalne uznanie dwunastu plemion było przygotowaniem do kolejnego ruchu. Hebrajczycy wędrowali teraz aż do południowej granicy zachodnich ziem semickich; Mojżesz nie żył; a Jozue, jego pomocnik i pomocnik, został ich dowódcą. Pod rządami Jozuego plemiona hebrajskie zagarnęły ziemię wzdłuż wybrzeża "od Libanu po Eufrat, cały kraj Hetytów, aż do Wielkiego Morza na zachodzie". Joshua poprowadził swoich zwolenników na wschód od Morza Martwego, na jego północny kraniec i przez rzekę Jordan: formalną granicę zachodnich królestw semickich. Następnie nakazał obrzezanie wszystkich dorosłych Hebrajczyków, ponieważ rytuał obrzezania był bardzo zaniedbany przez cztery dekady na pustyni. To może nie wydawać się najlepszym początkiem kampanii, która miała wymagać dużo chodzenia, ale Jozue potrzebował, aby jego ludzie zrozumieli, co zamierzają zrobić: podbój Kanaanu był spełnieniem obietnicy danej Abrahamowi, pierwszemu Żydowi i pierwsemu, który obrzezał swoich synów przed sześciuset laty. Ich głównym celem militarnym było Jerycho, pierwsza twierdza na zachód od Jordanu, otoczona ogromnym murem i wieżami strażniczymi. Według biblijnej relacji w Księdze Jozuego bitwa zakończyła się po tym, jak Hebrajczycy maszerowali wokół murów Jerycha raz dziennie przez sześć dni. Siódmego dnia okrążyli go siedem razy z rzędu i zadęli w trąby, a mury runęły. Hebrajczycy przelali zrujnowane mury i zniszczyli wszystko, co żyło: mężczyzn, kobiety i dzieci, krowy, owce i osły. Kiedy miasto zostało zrównane z ziemią i splądrowane, Joshua przeklął je. Dwieście lat później Jerycho wciąż leżało niezamieszkane. Przez sześć tysięcy lat mieszkańcy Jerycha obserwowali z wież miasta, czekając, aż nieodparty wróg pojawi się na horyzoncie i rozbije ogromne mury Jerycha. Wróg w końcu przybył, ale zamiast tego pękły mury. JOZUE zmarł jako stary człowiek, po życiu spędzonym w marszu. Do czasu jego śmierci Hebrajczycy mieszkali od Beer-Szeby na południu aż do Kinnereth, na północnym brzegu małego jeziora, które później było znane jako Morze Galilejskie, i tak daleko na zachód, jak Ramot-Gilead. Podbite terytorium zostało podzielone między plemiona. Następcą Jozuego nie został król, ale szereg naczelnych sędziów, proroków, którzy powiedzieli plemionom hebrajskim - teraz narodowi izraelskiemu - czego żąda Bóg. Ale duże obszary Kanaanu pozostały niepodbite. Po pierwsze, Filistyni rządzili teraz ziemią od Ekronu wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego i nie chcieli ustąpić miejsca przybyszom. W latach, gdy Izrael był rządzony przez sędziów, Izraelici toczyli bitwę za bitwą z Filistynami. Nie można z całą pewnością datować "podboju" - hebrajskiej inwazji na zachodnie ziemie semickie pod wodzą Jozuego. Nie jest więc również możliwe przypisanie bezwzględnej daty do lat, w których sędziowie Hebrajczyków prowadzili izraelskich żołnierzy przeciwko watażkom z Pentapolis. Ale najsłynniejszy z sędziów, nadprzyrodzony silny Samson, kierował prawdopodobnie całym tym terytorium około 1050 roku: w Egipcie w okresie Trzeciego Okresu Przejściowego, dominacji Aramejczyków w Mezopotamii i panowaniu Zhou na wschodzie. Za dni Samsona Filistyni nie tylko nie zostali pokonani, ale też przeniknęli na terytorium Izraela. Na południu oba narody zaczęły się mieszać; Samson nawet poślubił kobietę Filistynkę, ku rozpaczy swoich pobożnych rodziców. ("Co? Nie ma odpowiedniej kobiety gdziekolwiek wśród naszych ludzi? Dlaczego musisz iść po żonę nieobrzezanych?"). po kłótni z teściem Samson podpalił rozległe połacie filistyńskich winnic i pól zbożowych, przerażając w ten sposób swoich rodaków na myśl o odwecie. "Czy nie zdajesz sobie sprawy, że Filistyni są nad nami władcami?" zażądali. "Jak myślisz, co robisz?" Wydaje się to wskazywać, że Filistyni, a nie Izraelici, mieli przewagę w bardzo niełatwych stosunkach między tymi dwoma krajami. Ale w rzeczywistości nie rządzili ziemią Izraelitów. Samson sądził Izraela przez dwadzieścia lat, podczas których zabił setki Filistynów w różnych napadach temperamentu, ale Filistyni nigdy nie byli dość silni, by wszcząć z nim wojnę. Zamiast tego zlecili jego zdradę prostytutce o imieniu Dalila - mieszkającej "w dolinie Sorek", czyli na granicy między terytorium filistyńskim a ziemią Izraelitów. Oszukany i schwytany, Samson został oślepiony przez swoich wrogów i zaciągnięty do Gazy, najsilniejszego miasta Pentapolis; tutaj, wydobyty i wystawiony przez Filistynów podczas święta ich głównego boga Dagona (boga ryb, odzwierciedlającego ich pochodzenie jako ludu żeglugi egejskiej), użył swojej ogromnej siły, aby zburzyć Świątynię Dagona na szczycie siebie i ponad trzy tysiące wrogów. "I tak", mówi nam Księga Sędziów, "zabił o wiele więcej, kiedy umarł, niż kiedy żył". Tego rodzaju pyrrusowe zwycięstwo nad Filistynami odzwierciedla sytuację patową. Filistyni najeżdżali wsie izraelskie, Izraelici spalili pola filistyńskie, obie strony odrzuciły dziwną grupę myśliwych, która znalazła się poza zasięgiem, i żadne królestwo nie zatriumfowało. Politycznie oba narody cierpiały z powodu tego samego niezdecydowanego przywództwa. Żaden filistyński watażka nie mógł pociągnąć za sobą armii wszystkich pięciu miast Pentapolis, a sędziowie Izraela, pomimo ich teologicznego autorytetu, mieli jeszcze mniejszą władzę: "W tamtych czasach nie było króla w Izraelu" - to powtarzany refren Księga Sędziów "i każdy w Izraelu czynił to, co słuszne w jego oczach". W końcu, mając dość, Izraelici zażądali króla, aby mogli być jak "inne kraje". Przypuszczalnie mieli na myśli Egipt, jedyny kraj, którego król pokonał Filistynów. Chcieli uczynić swoim królem i generałem imponująco wysokiego Beniamina imieniem Saul, aby mógł poprowadzić ich do militarnego zwycięstwa. Został właściwie namaszczony na pierwszego króla Izraela przez ostatniego sędziego, starego i znużonego człowieka imieniem Samuel, który uważał, że królowanie jest ogromnym błędem. "Pociągnie waszych synów na żołnierzy w jego armii" - ostrzegł Izraelitów; "zabierze ich, aby orali jego pola, aby wyrabiali broń dla swoich żołnierzy; zabierze wasze córki do pracy w swoim pałacu; On weźmie to, co najlepsze z twoich zbiorów, najlepsze z twoich winorośli, dziesiątą część twego zboża, dziesiątą część twego stada, to, co najlepsze z twoich sług i krów; będziesz wołał o ratunek u króla, którego wybrałeś". Mimo tego ostrzeżenia Saul został okrzyknięty królem i dowódcą. Natychmiast zaczął organizować atak na Filistynów. Niestety, władza Filistyńska nad Izraelem nasiliła się do tego stopnia, że wprowadzono embargo na broń: "Nigdzie w Izraelu nie było kowala", mówi nam 1 Samuela, "ponieważ Filistyni wiedzieli, że inaczej Izraelici zrobią miecze i włócznie". Zamiast tego Filistyni przywłaszczyli sobie przywilej pracy z żelazem. Każdy Izraelita, który chciał naostrzyć pług lub siekierę, musiał zejść do ziemi filistyńskiej i zapłacić za pracę filistyńskiemu kowalowi. W rezultacie, gdy Saul zebrał wojowników z plemion pod swoim nowym królewskim sztandarem, on i jego syn, następca tronu Jonatan, byli jedynymi dwoma mężczyznami z mieczami. Wszyscy inni mieli motyki i widły. Filistyni natomiast zgromadzili trzy tysiące rydwanów, sześć tysięcy woźniców (jeden do prowadzenia każdego rydwanu, a jeden do walki, bez wodzy) i żołnierzy zbyt wielkich, by je policzyć: "tak liczni jak piasek na pobrzeże." Siły izraelskie, znacznie liczniejsze i całkowicie uzbrojone, rozproszyły się i ukryły. Saul zaszył się w Gilgal, na północ od Jerycha, a zostało mu tylko sześciuset ludzi. Przez pozostałą część jego panowania Izraelici walczyli z siłą Filistynów, składając się z najazdów partyzanckich i nierozstrzygniętych bitew. W jednej z tych nierozstrzygniętych bitew, toczących się w dolinie Ela, na zachodnim krańcu ziemi judzkiej, walki trwały tak długo, że Filistyni zaproponowali inny rodzaj walki, aby rozwiązać ten problem. Walczyłoby dwóch mistrzów, po jednym z każdej strony, a zwycięzca zająłby kraj przegranego. Filistyni z pewnością oczekiwali, że nowy przywódca izraelski, Saul, odpowie na to wyzwanie. Filistyński mistrz był olbrzymem: trzy metry wzrostu, wzrost niezwykły, ale nie do końca niemożliwy (zwłaszcza od czasu do czasu rękopis podaje jego wzrost na siedem, a nie dziewięć stóp), a sam Saul był znany ze swojego wzrostu. Wybór Goliata, uzbrojonego po zęby i walczącego od młodości, był gestem wyższości. Saul nie miał zamiaru stawić czoła temu olbrzymowi, ale inny Izraelita przyjął wyzwanie: Dawid, młodszy brat trójki rodzeństwa z Judy, który dołączył do armii Saula. Dawid, pewny, że Bóg jest z nim, wyszedł z procą, powalił Goliata dobrze umieszczonym kamieniem w głowę i odciął głowę olbrzymowi własnym mieczem. "Kiedy Filistyni zobaczyli, że ich bohater nie żyje" - 1 Sam. mówi, "odwrócili się i pobiegli. Wtedy mężowie izraelscy i judzcy z okrzykiem ruszyli naprzód i ścigali Filistynów aż do wejścia Gat i do bram Ekronu. Ich zmarli byli rozrzuceni na drodze do Gat i Ekronu". Zwycięstwo to uczyniło Dawida tak popularnym, że Saul postanowił się go pozbyć, jako potencjalnego konkurenta do tronu. Aby zachować własne życie, Dawid uciekł na teren filistyński. Tutaj działał jako podwójny agent: plądrował odległe filistyńskie miasta i wracał do swoich filistyńskich pracodawców z łupami i żywym opisem nieistniejących osiedli izraelskich, które padły jego potędze. Kiedy Saul zginął w szczególnie brutalnym starciu z Filistynami, Dawid wrócił i odebrał koronę. Dawid był zdecydowany zespawać dwanaście plemion w nie tylko naród, ale i królestwo. Jednym z jego pierwszych aktów było oblężenie Jerozolimy, która pozostała niezdobyta i kontrolowana przez zachodnich Kananejczyków, których biblijna relacja nazywa "Jebusytami" - niepewną mieszankę zachodnich Semitów i imigrantów z Półwyspu Arabskiego. Dawid podbił je, prowadząc najeźdźców przez szyby wodne wyryte w skale pod murami miasta i odbudował je jako własne. Mając pod jego władzą dwanaście plemion, rozszerzył swoje granice; pomaszerował na południowy wschód i pokonał Edomitów, lud, który kontrolował ziemię aż do Morza Czerwonego; pokonał plemiona Moabu po drugiej stronie Morza Martwego i plemiona Ammona na północy, tuż za Jordanem; i zdecydowanie pokonał Filistynów, którzy pomaszerowali na Izrael, gdy tylko usłyszeli, że Dawid przejął władzę. (Byli bez wątpienia bardziej niż zirytowani, że ich podwójny agent zdołał ich oszukiwać przez tak długi czas). Był to koniec dominacji Filistynów jako silnego królestwa. Ich mocne lato trwało zaledwie ponad sto lat. Królestwo Dawida naznaczone było nie tylko rozległą kontrolą Izraelitów nad prawie wszystkimi zachodnimi ziemiami semickimi, ale także czymś, czego wcześniejszym przywódcom nie udało się zrobić: nawiązaniem przyjaznych stosunków z przywódcami innych krajów. Jego najbardziej owocny sojusz był z królem Tyru, dżentelmenem znanym jako Hiram. Tyr, na północnym wybrzeżu Morza Śródziemnego (na współczesnym terytorium Libanu), został wzmocniony przez jego mieszkańców, zachodnie plemię semickie, które uciekło ze swojego rodzinnego miasta Sydon, położonego dalej na wybrzeżu, gdy Lud Morza został złupiony w drodze do Egiptu. Ci "Sydończycy" osiedlili się w Tyrze wraz z kilkoma najeźdźcami z Morza Egejskiego; świątynie Tyru, podobnie jak świątynie Filistynów, czczą boga-rybę Dagona, zdradzając wspólne pochodzenie. Za panowania Dawida Sydon został przesiedlony, a te same ludy zajęły nie tylko Tyr i Sydon, ale także starożytne miasto handlowe Byblos. Ich szczególna mieszanka zachodniego semickiego i egejskiego stała się znana jako fenicka. Nie było kraju o nazwie Fenicja, nie było też fenickiego króla. Niezależne miasta wzdłuż wybrzeża łączyła wspólna kultura i język; ich system pisania jako pierwszy zawierał alfabet. I mieli wirtualny monopol handlowy na jeden z najcenniejszych lokalnych zasobów: kłody cedrowe, które wycinali z pobliskich wzgórz i wysyłali za granicę do Egiptu, do Izraela i dalej. Kiedy Dawid przekazał królestwo swojemu synowi Salomonowi (przeniesienie dokonane z odrobiną rozlewu krwi, zanim Salomon zwyciężył; Izrael nie miał jeszcze tradycji dziedzicznej monarchii), handel z Tyrem pozwolił Salomonowi rozpocząć największy program budowlany, jaki kiedykolwiek widziano w zachodnich ziemiach semickich. Salomon, czczony w biblijnej relacji jako człowiek tęskniący za mądrością, zreorganizował królestwo Dawida w dwanaście okręgów administracyjnych, które nie zawsze mieściły się w tradycyjnych granicach plemiennych; chciał rozbić te stare podziały plemienne i wszelkie walki wewnętrzne, do których mogliby zachęcać. Przebudował system podatkowy i maksymalnie rozsunął granice królestwa. Zbudował także epicko wielką świątynię: czterdzieści pięć stóp wysokości, zbudowaną z wydobywanego kamienia przywożonego z daleka, wyłożoną rzeźbionym cedrem, pokrytą złotem w każdym możliwym miejscu, wypełnioną skarbami. Bóg Izraela potrzebował świątyni, a Salomon miał zamiar zbudować mu najlepszą świątynię w historii. To był zwykły tryb działania Solomona. W tym był bardzo niepodobny do swojego ojca. David był szorstkim i niechlujnym wojownikiem, charyzmatycznym przywódcą, który własnoręcznie zabił setki ludzi, odmawiał egzekucji zdrajców, dopóki ich zdrada nie była zbyt oczywista, by ją zignorować, grał na harfie i wpadał w napady żenująco ekstatycznego tańca w miejscach publicznych. Jego czysta siła osobowości inspirowała zarówno szaloną nienawiść, jak i kultową lojalność; trzej jego wojownicy ryzykowali życiem i wolnością, wdzierając się na tereny zajęte przez Filistynów, aby przynieść Dawidowi drinka ze studni w pobliżu wioski gdzie się urodził. Salomon był zupełnie innym człowiekiem. Był dyrektorem z obsesją na punkcie rozmiaru, człowiekiem zdeterminowanym, by zrobić wszystko, co większe i lepsze niż jego słynny ojciec, i przemienić zdobyte krwią królestwo w wygodne i dobrze zorganizowane imperium. W niedawnej epoce Dawid byłby amerykańskim ewangelistą z pogranicza, który mówił językami i poddawał się wizjom i atakom omdlenia; Salomon, pastor podmiejskiego megakościoła, prowadzący coraz liczniejsze zgromadzenie do swojego luksusowego audytorium, był przekonany, że wielkość i dobrobyt jego przedsiębiorstwa są dowodem na Boże błogosławieństwo. Żaden król po Salomonie nigdy nie sprawował takiej władzy nad Izraelitami, ale nikt nigdy nie ryzykował życia z miłości do Salomona. W stajniach Salomona znajdowało się dwanaście tysięcy koni, a jego ogromny dwór zjadał 185 buszli mąki dziennie. Był tak potężny jak każdy faraon. W rzeczywistości jego królestwo obejmowało teraz zachodnią prowincję semicką, która kiedyś należała do Egiptu, a Salomonowi udało się nawet poślubić egipską księżniczkę; Egipt dawno minął, kiedy faraon mógł wywęszyć, że córki rodu królewskiego nie podróżują do innych królestw. A Salomon rozszerzył kontakty Dawida z zagranicą. Oprócz zajmowania się Hiramem z Tyru, zorganizował budowę własnych statków w Byblos. Zawarł sojusze małżeńskie z odległymi Kananejczykami, których nie mógł podbić. Otrzymał nawet delegację z Arabii: delegację pod przewodnictwem najsłynniejszej ze starożytnych królowych. "GDY KRÓLOWA SZEBY usłyszała o sławie Salomona" - czytamy w 1 Księdze Królewskiej - "przyszła wypróbować jego mądrość; przybyła z karawaną przypraw, złota i drogocennych klejnotów". Królowa Saby jest pierwszą postacią, która wyrwała się z burzy piaskowej obejmującej starożytną historię Półwyspu Arabskiego i prawie jedyna zachowana twarz i imię z Arabii z czasów bardzo starożytnych. Karawany handlowe coraz częściej docierały do zachodnich królestw semickich, a królowa Saby mogła prowadzić taką karawanę; nie tylko przybywa z przyprawami, złotem i klejnotami, ale odchodzi z "wszystkim, o co prosiła, dawanym jej z królewskiej hojności". Najwyraźniej handel i manufaktura, metalurgia i tkactwo, istniały na obrzeżach Półwyspu Arabskiego od bardzo dawna. W końcu mezopotamscy królowie podróżowali od czubka Zatoki do Miedzianych Gór Magan, w południowo-wschodniej Arabii, dwa tysiące lat temu. Dalej na północ wybrzeże arabskie służyło jako punkt postojowy dla statków płynących z Mezopotamii do portów indyjskich; tutejsze osady handlowe rozrosły się w miasta. Jeszcze mniej wiemy o południowym zakątku Arabii, ponieważ istniejące tam starożytne inskrypcje nie mogą być datowane z całą pewnością. Ale najprawdopodobniej sabejskie królestwo południowej Arabii wysłało królewskiego przedstawiciela na spotkanie z Salomonem. Po jej wizycie prawdopodobnie kontynuowano handel między Izraelem a Arabią; starożytny ołtarz z obszaru na zachód od rzeki Jordan jest wyryty arabskimi literami. Ale wszystkie historie dotyczące enigmatycznej postaci królowej Saby, która może być również królową Sabejczyków, pochodzą znacznie, znacznie później; nie mówią nam nic o samych Sabejczykach. BUDOWA IMPERIUM SALOMONA wyrzeźbiła w jego królestwie przepaść, która ostatecznie je podzieliła. Aby zbudować swoją świątynię i pałac, Salomon zwerbował do pracy trzydzieści tysięcy izraelskich mężczyzn. Ci poborowi robotnicy otrzymywali wynagrodzenie za swoje usługi, ale nie mieli wyboru; musieli spędzać jeden na każde trzy miesiące pracując dla króla. Tymczasem mieli nadążać za własnymi polami i winoroślą. Każdy okręg musiał wyżywić ogromny dwór (wraz z tysiącami królewskich koni, krów, owiec, kóz, jeleni, gazel i kurczaków) przez jeden miesiąc w roku. W miarę rozwoju sądu coraz dłużej zabierało powiatom spłatę długu wobec sądu. W niektórych rejonach ludzie pracowali prawie pół roku, aby wypełnić swoje zobowiązania wobec króla, a drugie pół roku, aby utrzymać się. Ogromny dwór rozrósł się po części z powodu skłonności Salomona do zawierania politycznych sojuszy przez małżeństwa; według kronikarza miał siedemset żon "królewskiego pochodzenia", które zostały mu wysłane, by przypieczętować różnego rodzaju sojusze. Dla konkubin jest mniej usprawiedliwienia, trzysta kobiet bez jakiegokolwiek celu politycznego; tłum odzwierciedla po prostu ogromny apetyt Salomona. Jego apetyt na wielkość, który zmienił Izrael w królestwo na tyle ważne, że inni potentaci mogli go odwiedzać z daleka, również go zniszczył. Programy budowlane Salomona doprowadziły go do ogromnych długów, zwłaszcza u Hirama, fenickiego króla Tyru. Nie mając wystarczającej ilości gotówki na spłatę dostaw cedru, sosny i złota, Salomon uregulował swoje konto, dając Hiramowi "dwadzieścia miast w Galilei" - dużą część północnego krańca jego królestwa. To była sytuacja bez wyjścia dla wszystkich. Hiram, po wizycie w miastach, nazwał je "Krainą Niczego Niego". A północ Izraela była wściekła. Salomon był królem południowym, z dużego i potężnego południowego plemienia Judy; jeśli chodzi o skupisko małych północnych plemion, przebudował, przeciążył i przepracował swój lud, a następnie próbował naprawić swoje kłopoty, oddając dwadzieścia miast północnych, jednocześnie odmawiając dotykania swojej ojczyzny. Bunt wybuchł pod wodzą jednego z urzędników Salomona, człowieka z północy imieniem Jeroboam. Kiedy prorok z Efraima namaścił Jeroboama na króla, Salomon dowiedział się o narastającym buncie i wysłał oddział zabójców; Jeroboam uciekł do Egiptu i pozostał tam aż do śmierci starego Salomona, który od czterdziestu lat zasiadał na tronie, pozostawiając po sobie ogromny, bogaty, potężny, podzielony i nieszczęśliwy kraj. Jeroboam wrócił natychmiast i zorganizował delegację, aby udać się do następcy Salomona, Rechoboama, i poprosić o zmiany: niższe podatki, mniej siły roboczej. Z kolei Rechoboam poprosił o radę podwójne zgromadzenie, które pomogło mu rządzić, tak jak pomogło królom od Gilgamesza. Zgromadzenie starszych, ostrożnych i doświadczonych, poradziło mu, aby odwrócił politykę Salomona, aby był mniej monarchą, a bardziej pasterzem; zgromadzenie młodych mężczyzn kazało mu potwierdzić swoją władzę. "Powiedz im", radzili młodzi mężczyźni, "że twój mały palec jest grubszy niż penis twojego ojca". Rechoboamowi spodobała się ta rada, która być może ujawnia pewne nierozwiązane kwestie. Kiedy delegaci wrócili, Rechoboam wygłosił prawdopodobnie najbardziej nietaktowną przemowę polityczną w historii: "Mój ojciec nałożył na was ciężkie jarzmo", powiedział im, "ale ja to wzmocnię". Rezultaty polityczne były natychmiastowe: plemiona północne, już nieszczęśliwe, dokonały secesji i ogłosiły królem swego północnego przywódcę Jeroboama. Tylko plemię Judy, rodowa siedziba samego Dawida, oraz maleńkie sąsiednie plemię Beniamina pozostały lojalne wobec wnuka Dawida. Zjednoczone królestwo Izraela przetrwało zaledwie dwa pokolenia.

SŁABOŚĆ królestwa nie pozostała niezauważona przez Egipcjan, którzy przeżywali bardzo krótki renesans. Od początku III Okresu Przejściowego około 1070 roku, Egipt został podzielony przez wojnę domową. Arcykapłani Amona, idąc za przykładem Herihora, rządzili z południowych Teb, podczas gdy faraonowie z dynastii 21 rządzili północnymi częściami z delty miasta Tanis. Faraonowie w Tanis cieszyli się prestiżem królewskiego rodu, ale wysocy kapłani mieli większość pieniędzy, dzięki ilości ziemi przekazanej Świątyni Amona przez poprzednich faraonów. Ich bogactwo było tak wielkie, że odbiło się to echem na Iliadzie: "Do diabła z nim", Achilles ogłasza Agamemnona, kiedy odmawia przyłączenia się do ataku na Troję. "Nienawidzę jego prezentów" i nie obchodzi mnie ani jedna słomka. Może mi zaoferować dziesięć, a nawet dwadzieścia razy więcej niż ma… może obiecać mi bogactwo… Egipskich Teb, które są najbogatszym miastem na całym świecie, ponieważ mają sto bram, przez każdą z których może wjechać dwustu ludzi. raz z ich rydwanami i końmi. Kapłani wykorzystali część tego bogactwa, aby utrzymać kontrolę nad południem; wynajęli najemników z Libii, aby wesprzeć ich autorytet. Te libijskie "siły policyjne" były znane jako Meshwesh. Około 950 r. "Wielki wódz Meshwesh" był libijskim wojownikiem imieniem Szeszonk, który miał własne ambicje. Mimo że stanął na czele sił zbrojnych północy, udało mu się także stworzyć sojusz z południem, poślubiając jedną z córek władcy Tanis Psusennes II, faraona, którego czternastoletnie panowanie jest prawie całkowicie niejasne. Kiedy zmarł Psusennes II, Szeszonk doszedł przez małżeństwo do tronu Egiptu w Tanis. Jako Szeszonk urósł do rozgłosu jako silne ramię kapłanów Teb, nie zajęło mu dużo czasu, aby zapewnić swoją władzę również nad drugą stolicą Egiptu. Względną stabilność tego tymczasowo zjednoczonego Egiptu można zobaczyć w kolejnym działaniu Szeszonka: złożył on próbę odzyskania części tej ziemi, która kiedyś należała do Egiptu, w czasach jego świetności. A ponieważ Izrael i Juda podzieliły się teraz na osłabione i skłócone państwa, skierował swoje oczy na zachodnie ziemie semickie. Pomaszerował wzdłuż wybrzeża, przez osłabionych Filistynów i obległ samą Jerozolimę. "W piątym roku panowania króla Roboama" - czytamy w 1 Księdze Królewskiej - "Seszzonk, król egipski, napadł na Jerozolimę. Zabrał skarby świątyni Pana i skarby pałacu królewskiego. Zabrał wszystko, łącznie ze wszystkimi złotymi tarczami, które zrobił Salomon. Dlatego król Roboam wykonał na ich miejsce tarcze z brązu". Jednak mury Jerozolimy pozostały nienaruszone. Innymi słowy, Rechoboam przekupił napastnika skarbem świątynnym. Wszystko, co wartościowe, poza samą Arką Przymierza, trafiło do Egiptu. Najprawdopodobniej został również zmuszony do złożenia przysięgi wasala, stając się formalnie poddanym króla Egiptu. Płaskorzeźby Szeszonka mówią nam, że pomaszerował dalej na północ, by podporządkować sobie również królestwo północne. Jeroboam, który przez lata ukrywał się w Egipcie i czekał na wygaśnięcie nakazu zabójstwa Salomona, teraz znalazł się po złej stronie ludzi, którzy kiedyś udzielili mu schronienia. Miał straszliwą przewagę liczebną; Szeszonk zdołał zgromadzić tysiąc dwieście rydwanów i sześćdziesiąt tysięcy żołnierzy, pochodzących głównie z Libii i Kusz na południu. Jeroboam uciekł, żyjąc w ten sposób, by walczyć następnego dnia. Szeszonk przepychał się przez Izrael aż do Megiddo, po czym zatrzymał się. Do miasta podbitego przez Totmesa III pół tysiąclecia wcześniej, dotarł; stwierdził, że pod jego rządami Egipt został odnowiony; więc wrócił do domu. Kiedy umarł, jego potomkowie przez jakiś czas trzymali razem północ i południe . Inwazja Szeszonka pozostawiła za sobą rozedrgane i całkowicie zdemoralizowane podzielone królestwo. Przez następne stulecia pozostanie w dwóch częściach: południowe królestwo Judy, pod rządami potomków Dawida; i północne królestwo znane jako Izrael, pod niestabilną, zmieniającą się linią królów, którzy co dwa lub trzy pokolenia przemieniali się, gdy nowy charyzmatyczny wojownik przejął kontrolę nad domem królewskim.

W LATACH ODKĄD dobry wnuk króla Wena wysłał swoich braci, aby założyli centra władzy Zhou, placówki rozrosły się i rozrosły do małych królestw. Mężczyźni, którzy teraz nimi rządzili, potomkowie pierwotnego królewskiego rodzeństwa, byli drugimi, trzecimi i czwartymi kuzynami monarchy; więzy krwi tak odległe, że tylko formalne. Ziemiami rządziły teraz nie stosunki rodzinne, ale administratorzy (w najlepszym razie) i drobni królowie (w najgorszym), którzy spłacali należność królowi nie z obowiązku krwi, ale z obowiązku. Nieuchronnie "Władcy Dziewięciu Ziem", skupieni wokół starych kolonii, działali z coraz większą niezależnością. W pozostałościach po ich stolicach archeolodzy odkryli naczynia z brązu odlane i wyryte przez samych panów ziem; cesarz Zhou stracił kontrolę nad odlewem brązu, który niegdyś był królewskim monopolem. Inskrypcje pokazują, że ci sami gubernatorzy zaczęli również celebrować własne święta i rytuały. Nie czekali, aż król wystąpi jako rzecznik nieba. W odpowiedzi administracja Zhou wydaje się powoli stawać się coraz bardziej ustrukturyzowana, mniej zależna od osobistej lojalności, zabezpieczając swoich urzędników coraz bardziej rygorystycznymi zasadami. Dworzanie niegdyś zwani po prostu "panami", którzy pełnili ogólną funkcję egzekwowania władzy króla, teraz otrzymywali bardziej szczegółowe tytuły: Nadzorca Kraju miał jeden zestaw obowiązków, Nadzorca Konia inny, Nadzorca Działa jeszcze inny. Ta rosnąca biurokracja, podobnie jak sam Mandat Niebios, miała na celu ochronę władzy króla; jednak jednocześnie ją zredukował, ukazując prawdę, że nie może zmusić go do wszechogarniającego, szczerego posłuszeństwa jedynie siłą swojego charakteru. Wkrótce zaczęły się pojawiać konflikty między królem a "panami" (zwanymi w wielu przekładach "książętami"). Syn Mu, Kung, według Simy Qian, odbył królewską podróż, aby odwiedzić pana małego państwa zwanego Mi. Książę Mi zebrał dla swojego haremu trzy piękne dziewczyny z jednej rodziny. Nawet jego matka uznała to za przesadne: "Trójkąt dziewczyn z jednego klanu to zbyt wspaniała rzecz!" skarciła go. "Nawet król nie uważa, że na to zasługuje, a tym bardziej ty, drobny łobuz!" Zasugerowała, aby zamiast tego oddał dziewczynki królowi. Książę odmówił, a król Kung najwyraźniej wrócił do domu w pokoju. Ale rok później wkroczył i zgładził Mi. Nie zamierzał pozwolić żadnemu z lordów swoich ziem na tarzanie się w większym luksusie niż król.

Za panowania jego następcy, króla Yiha, władza króla była zagrożona również z zewnątrz. Kroniki Bambusowe mówią nam, że plemiona barbarzyńców spoza ziemi Zhou atakowały samą stolicę. Nigdy nie zaakceptowali rządów Shang ani Zhou i nie zamierzali tego robić. Barbarzyńcy zostali pokonani, ale zagrożenie z zewnątrz zostało spotęgowane zdradą wewnątrz. Brat Yiha, Hsiao, zdołał przejąć jego tron. Relacje o obaleniu władzy są niejasne, ale Kroniki Bambusa mówią, że król Yih nagle opuścił swoją stolicę, podczas gdy jego brat Hsiao zastąpił go, a nie syna i żyjącego dziedzica, Yi. Yih zmarł na wygnaniu; w końcu zmarł również uzurpator Hsiao, a Yi zdołał odzyskać swój tron z pomocą koalicji lordów, którzy (według słów Sima Qiana) "ustanowili" go. Ale po tej krótkiej współpracy i on miał trudności z panami ziem. Jego szczególnym bete noire okazał się książę Qi, nad północną rzeką Żółtą, która sama w sobie stawała się coraz silniejszym państwem. Kłótnie przerodziły się w bunt; zgodnie z inskrypcją Yi w końcu wyrzucił armię królewską i rozpoczął kampanię przeciwko Qi. Kroniki Bambusowe dodają, że schwytał księcia Qi i ugotował go w brązowym kotle. Yi zmarł rok później i zostawił tron swojemu synowi Li. Kłótnie między królem a szlachtą trwały i niejednokrotnie przeradzały się w prawdziwą walkę. Li, zmuszony do nieustannej walki z wyzwaniami dla jego autorytetu, stawał się coraz bardziej tyraniczny. Sima Qian pisze, że jego własny lud zaczął go krytykować i że w desperacji król nakazał swego rodzaju Wielkiemu Inkwizytorowi ("szamanowi") wyjść i nasłuchiwać nielojalnej mowy. Sprawcy zostali aresztowani i straceni. "Krytyka ucichła", mówi Sima Qian, "ale feudałowie przestali przychodzić do sądu…" Król stał się jeszcze bardziej surowy. Nikt w stolicy nie odważył się powiedzieć ani słowa, a na drogach tylko popatrzyli na siebie. Nieszczęście wkrótce dołączyło do represyjnej polityki króla, która unieszczęśliwiła ludność Chin bardziej niż kiedykolwiek: okresy głodu i suszy, przerywane powodziami, niszczyły zbiory. Oda z panowania Li ubolewa nad stanem królestwa:

Deszcze śmierci i chaos z nieba w dół
zalewając króla i tron,
robaki przegryzają korzeń i stawy ziarna,
biada Krajowi Środka, mordu i pleśni.

Inne piosenki z tamtych lat mówią o głodzie, niezadowoleniu i buncie. Lordowie, którzy nadal byli lojalni wobec króla, ostrzegli Li, że nadchodzi eksplozja: "Zatkanie ust ludzi jest gorsze niż zablokowanie rzeki", powiedział książę Shao swojemu królowi. "Kiedy zablokowana rzeka wyleje z brzegów, z pewnością zaszkodzi wielu ludziom". Li, nieprzekonany, odmówił odwołania swojego Wielkiego Inkwizytora. wybuchł bunt; tłum zebrał się wokół pałacu i potrząsnął bramami, ale Li zdołał uciec ze stolicy na wieś. Jego młody spadkobierca miał mniej szczęścia. Uwięziony w mieście chłopiec schronił się u wiernego doradcy ojca, księcia Shao. Aby ocalić życie następcy tronu, książę Shao "zastąpił dziedzica… własnym synem". Przypuszczalnie zastępujący "król" został zabity; a wierny doradca, który poświęcił własną rodzinę dla swego króla, wychował księcia w jego gospodarstwie domowym. Rządy królestwa Zhou przeszły w ręce regentów, dopóki Li nie zmarł na wygnaniu, a tron objął jego następca, król Hsuan. Jeśli chodzi o Sima Qiana, cykl przebiega przez zwykłą rundę. Począwszy od Mu, władcy Zhou stają się coraz bardziej dekadenccy. Według wszelkiego prawdopodobieństwa susza, głód i nieustanne wkraczanie lordów do władzy królewskiej były więcej niż wystarczające, aby uczynić stolicę nieszczęśliwym miejscem; ale Sima Qian uważa za absolutnie konieczne, aby Li był pobłażliwy i okrutny, a jego syn i następca Hsuan był uparty i ślepy na mądre rady swoich doradców. Uparty czy nie, Hsuan również stanął w obliczu masowej inwazji barbarzyńców. Te najazdy stały się nieustanną irytacją. W północnych i zachodnich pasmach górskich żyły plemiona nomadów. Byli prawdopodobnie indoeuropejscy, a więc różnili się od potomków osadników tej pierwszej Żółtej rzeki; żyli koczowniczym życiem zorientowanym na konie, podróżując konno przez wysokie stepy, polując na dziczyznę z łukami. Kiedy zgłodnieli, zeszli na dół, by najeżdżać pola i spichlerze rolników Zhou. Za panowania Hsuana najbardziej groźne plemiona znajdowały się na zachodzie. Zhou nazywali ich "Xianyun", co prawdopodobnie nie było nazwą plemienną; było to po prostu ich wyznaczeniem na koalicję różnych grup koczowniczych, które połączyły się, aby spróbować zdobyć dla siebie część dobrobytu Zhou. Od piątego do dwunastego roku jego panowania armie króla Hsuana maszerowały przeciwko Xianyun, broniąc centrum jego królestwa przed tymi z zewnątrz. Byli plemieniem bardziej kłopotliwym niż wcześniejsi najeźdźcy, po części dlatego, że używali rydwanów w bitwach, a wojny przeciwko nim ciągnęły się i ciągnęły. Jeden z wierszy z sekcji mniejszych odów ("Xianyun") Shi jing ubolewa nad inwazją; żołnierz wysłany na pograniczu narzeka,

Nie mamy domu, nie mamy domu
Z powodu Xianyun;
Nie możemy odpoczywać ani czekać
Z powodu Xianyun…
Rok się kończy.
Ale interes króla nigdy się nie kończy;
Nie możemy wstać ani czekać,
Nasze serca są bardzo gorzkie.

Ostatecznie Xianyun wycofali się w obliczu oporu Zhou i na pewien czas zniknęli z historycznych zapisów. Ale zwycięstwo Hsuana nad barbarzyńcami nie polepszyło jego autorytetu wobec własnych rodaków. Niedługo potem wrócił do walki z własnymi panami feudalnymi, a jego losy stawały się coraz bardziej ponure: "Wielu panów w większości zbuntowało się przeciwko królewskim rozkazom", zauważa pewna kronika. W czterdziestym szóstym roku swego panowania zmarł Hsuan. Jego syn Yu odziedziczył, a upadek Zhou stał się nieubłaganie bliższy. Trzęsienie ziemi wstrząsnęło stolicą niemal natychmiast po przejęciu władzy przez Yu, a powstałe w wyniku osuwiska najwyraźniej zatkały kanały rzeczne, które dostarczały miastu świeżą wodę: "Kiedy źródło rzek jest zablokowane", ubolewa jeden z doradców dworu, " państwo na pewno zginie". Jeśli nie ma sposobu, aby nasycić glebę, a ludzie chcą zaspokajać codzienne potrzeby, państwo zginie tym szybciej!… Teraz czyny Zhou są podobne do tych [Xia i Shang] w ich ostatnich latach, a rzeki i ich źródła są…zablokowane… Osuwiska ziemi i wyschnięte rzeki są oznakami upadku państwa. A kiedy rzeki wyschną, na pewno nastąpią osuwiska. Rzeczywiście, pisze Sima Qian, "w tym roku trzy rzeki wyschły i nastąpiły osunięcia ziemi". Porównanie działań dziadka Yu Li, który zablokował usta swego ludu jak rzeka są zablokowane, a ziemia, która wpada do ujść rzek i odcina stolicę od wody, jest niewątpliwa. Zło Zhou przelało się na samą ziemię; aw zamian Niebo usunie swój mandat od Zhou, aby już nie dawali życia swoim ludziom. Sam Yu okazał się władcą rozpustnym, szukającym przyjemności. Spłodziwszy syna i dziedzica swojej starszej żony, Yu zakochał się w kobiecie z haremu i próbował obalić królową i następcę tronu w imieniu konkubiny i jej bękarta. Jego doradcy sprzeciwili się tej sugestii, ale Yu nalegał; i wreszcie doradcy odsunęli się na bok. "Klęska przybrała formę - zauważył z rozpaczą Wielki Historyk - i nic nie możemy na to poradzić". Ta konkubina, teraz królowa, rozerwała rodzinę królewską; nic dziwnego, że jej główne przyjemności były destrukcyjne. Najbardziej lubiła słyszeć rozdzieranie jedwabiu, dlatego kazała podrzeć ogromne kawałki drogiego materiału, które przywieziono do pałacu, aby ją zabawić. Mimo rozrzutnego zajęcia rzadko się uśmiechała i nigdy się nie śmiała. Yu rozglądał się w myślach, żeby ją rozbawić, i zdecydował, że rozpali wszystkie latarnie i uderzy w bębny alarmowe. Był to sygnał zarezerwowany dla ostrzeżenia przed inwazją barbarzyńców; podczas wrzawy pobliscy lordowie skierowali swoje armie i zaatakowali mury miasta. Po przybyciu nie znaleźli barbarzyńców. Ich przestraszone twarze były tak komiczne, że konkubina roześmiała się głośno (być może po raz pierwszy). Ale niedługo później przybyli barbarzyńscy najeźdźcy. Byli znani jako Quan Rong; ich ojczyzna znajdowała się na północ i zachód od ziem Zhou. Przelali się przez granice i rozpoczęli oblężenie miasta. Dołączyli do nich niebarbarzyńcy: krewni pierwszej żony króla Yu, źli, że została odsunięta na bok. Zagrożenia zewnętrzne i wewnętrzne połączyły się w jeden, wstrząsający dynastią atak. Król Yu rozkazał rozpalić ogniska na latarniach, ale feudałowie po prostu wzruszyli ramionami i wrócili do swoich obowiązków. Nie mieli zamiaru być zrobieni w głupców dwukrotnie, aby zabawić fantazyjny kawałek cesarza. Sam Yu, walcząc z najeźdźcami, zginął w walce. Barbarzyńcy splądrowali pałac, porwali konkubinę i wrócili do domu. Upadek domu Zhou, który miał miejsce w 771 roku , był końcem dominacji zachodniej Zhou. Nie był to jednak koniec dynastii Zhou. Kilku lordów nadal było lojalnych wobec najstarszego syna Yu, P′inga, dziedzica, który został wydziedziczony na rzecz bękarta konkubiny. Razem ogłosili go królem. Ale stolica Hao najwyraźniej nie była miejscem dla P′ing. Barbarzyńcy mogli wrócić do domu, ale zachodnia granica była niepewna, a Hao był zbyt blisko niej. Król P′ing postanowił wycofać się na wschód, do bezpieczniejszego miejsca: do miasta Loyang, założonego przed wiekami przez księcia Zhou. Aby mógł bezpiecznie maszerować w kierunku swojej nowej stolicy, wódz Ch′in - pomniejszego państwa, którego władca nie został oficjalnie uznany przez tron - wysłał żołnierzy, by eskortowali P′ing. W dowód wdzięczności, według Shuching, P′ing uczynił wodza lordem, księciem Ch′in, a także "dał mu wystarczającą ilość ziemi, aby utrzymać jego nową pozycję, której głównym miastem była stara stolica, która właśnie został porzucony". Ojczyzna Zhou była teraz w rękach pomniejszych lordów; ze swojej nowej wschodniej stolicy, opierając się na poparciu książąt, którzy będą lojalni tak długo, jak będzie to w ich najlepszym interesie, król P′ing rządził nowo skurczonym królestwem. Skończyła się era zachodniego Zhou; rozpoczął się czas wschodniego Zhou.

Aramejczycy, plemiona, których wędrowna inwazja na Mezopotamię zakłóciła zwyczajny biznes w Asyrii i Babilonii, osiedlili się teraz w mozaiki maleńkich niezależnych państw. Najsilniejsze z nich znajdował się w Damaszku, pośrodku równiny, która leżała w poprzek Eufratu od Asyrii. Król Dawid zdołał przynajmniej częściowo podporządkować sobie Aramejczyków z Damaszku: jego kronikarz chwali się, że armia izraelska pod dowództwem Dawida "rozbiła z nich dwadzieścia dwa tysiące", a następnie otrzymywała od nich regularną daninę. W tych samych latach Asyryjczycy nazywali cały obszar na zachód od Eufratu "Aram", co było ogólnym określeniem miast rządzonych przez aramejskich wodzów, i byli wobec nich prawie bezradni. Dopiero za panowania wnuka Dawida, Rechoboama, i rozpadu Izraela na dwa państwa, asyryjski władca zdołał zebrać swoje wojska i odeprzeć inwazję Aramejczyków. Nazywał się Aszur-dan II i był pierwszym z wielkich królów asyryjskich, którzy przywrócili Asyrię z jej ciemnego wieku, do jej nowego i ostatecznego renesansu. Inskrypcje Aszurdana chwalą się, że zemścił się na wędrujących ludach, które "popełniły zniszczenie i mordy", paląc aramejskie miasta, które zbudowano na ziemiach niegdyś asyryjskich. W rzeczywistości nie zbliżył się do przywrócenia granic starego imperium asyryjskiego. Udało mu się objąć swymi oddziałami serce Asyrii i zabezpieczyć je; sprowadził z gór asyryjskich wieśniaków, którzy zostali wygnani ze swoich miast przez "nędzę, biedę i głód", przesiedlając ich na własną ziemię. Nie posunął się jednak dalej na północ ani na wschód, gdzie Aramejczycy nadal dzierżyli największą władzę. A na południu obszarpana pozostałość imperium babilońskiego zachowała niezależność, taką jaką była. Rodzina po rodzinie przejmowała tron babiloński, a jej królewska stolica przenosiła się z miasta do miasta, a Aramejczycy infiltrowali stare babilońskie terytorium do tego stopnia, że ich język, zachodni semicki dialekt znany jako aramejski, zaczynał zastępować starożytny Akkadyjski, który niegdyś służył Babilończykom jako wspólny język. Dopiero trzy pokolenia później kolejny wielki król Asyrii zgłosił swoje roszczenia do tytułu. Prawnuk Aszur-dana, Aszurnasirpal II, w końcu ponownie uczynił z Asyrii imperium. Walczył na północny zachód od Niniwy i uczynił miasto swoją północną bazą. Przeszedł na wschodni brzeg Tygrysu i zbudował sobie nową stolicę na miejscu starej wioski Caleh: "Zabrałem ją na nowo jako mieszkanie" - oznajmił. "Dawne miasto Kalea, które zbudował Salmanasar, król Asyrii, książę, który mnie poprzedzał, popadło w ruinę i legło w gruzach, zostało obrócone w kopiec i rumowisko. To miasto, które zbudowałem na nowo… Założyłem wokół niego sady, owoce i wino ofiarowałem Assurowi, mojemu panu… Dokopałem się do poziomu wody… Zbudowałem jej mur; zbudowałem i dokończyłem go od fundamentu aż do jego szczytu". Caleh od teraz będzie centrum jego rządu; Samo Assur stało się miastem czysto ceremonialnym. W Caleh zbudował nie tylko budynki biurowe, ale pałac ozdobiony płaskorzeźbami wojowników i królów, którzy mu się poddali; przy wejściach do sali, w której otrzymał hołd, ustawił posągi strażników, ogromne, uskrzydlone byki z ludzkimi głowami, z twarzami wyidealizowanymi portretami samego Aszurnasirpala. Uroczysty napis głosi, że jego gościom nakarmiono tysiąc wołów, tysiąc bydła domowego i owiec, czternaście tysięcy owiec importowanych i tuczonych, tysiąc jagniąt, pięćset ptactwa łownego, pięćset gazeli, dziesięć tysięcy ryb, dziesięć tysięcy jaj, dziesięć tysięcy bochenków chleba, dziesięć tysięcy miarek piwa, dziesięć tysięcy pojemników wina i nie tylko. Według rachuby Aszurnasirpala przy stołach było 69 574 gości, wszyscy świętowali jego wielkość. Podczas uczty publicznie ogłosił tytuły "wielkiego króla, króla świata, mężnego bohatera, który wyrusza z pomocą Assur; on, który nie ma rywala we wszystkich czterech częściach świata, wywyższonego pasterza, potężnego potoku, którego nikt nie może wytrzymać… tego, który pokonał całą ludzkość … którego ręka podbiła wszystkie ziemie i zawładnęła wszystkimi pasmami górskimi." Pomijając wzniosłą retorykę, Aszurnasirpal zrobił coś, czego jego przodkowie nie dokonali. Wywalczył sobie drogę do Eufratu, a potem go przekroczył. "Przekroczyłem Eufrat podczas jego powodzi na statkach zrobionych ze skór" - notuje. "Maszerowałem wzdłuż zbocza góry Liban i&helip; na Wielkim Morzu umyłem moją broń". Był to dokładnie ten sam gest zwycięstwa, który Sargon wykonał w Zatoce Perskiej wiele lat wcześniej. To doprowadziło go na sam szczyt północnej granicy Izraela, która była pod rządami króla imieniem Omri. Omri nie ma zbyt wiele do odegrania w relacji biblijnej, która jest bardziej zaniepokojona jego lekceważeniem praw Bożych: wszystko, czego dowiadujemy się z 1 Księgi Królów, to to, że Omri przejął tron północy od innego pretendenta i że był bardziej zły niż jakikolwiek król, który był przed nim. Ale w kategoriach politycznych Omri był wielkim wojownikiem i budowniczym (zbudował Samarię jako nową stolicę północy) i pierwszym królem Izraela, o którym wspominano z podziwem w inskrypcjach innego kraju; Inskrypcja Meszy, kamień znaleziony po drugiej stronie Jordanu na terytorium plemienia Moabitów, opłakuje fakt, że Omri "przez wiele lat upokarzał Moabitów". Był władcą na tyle silnym, że Aszurnasirpal, który podporządkował sobie prawie wszystkie małe państwa aż do wybrzeża, a nawet zażądał daniny od fenickich królów Tyru i Sydonu, nie odważył się go zaatakować. Terytorium Aszurnasirpala rozciągało się teraz aż do Eufratu, stamtąd wąskim pasmem do wybrzeża Morza Śródziemnego i w dół aż do miasta portowego Arvad. W rzeczywistości nigdy nie twierdził, że rządzi ani Tyrem, ani Sydonem, których królowie byli przyjaźnie nastawieni do Izraela; nie zaatakował też samej Babilonii. Pomaszerował na południe Eufratem aż do przyjętej wówczas granicy między Asyrią a Babilonią i tam splądrował miasto na linii, aby przestraszyć Babilończyków (chociaż nie posuwał się dalej). Jego reputacja niewątpliwie go wyprzedziła. W Aszurnasirpal pojawiła się w pełni rozkosz okrucieństwa, która sięgała po piętach niemal każdemu królowi asyryjskiemu, który poszedł za nim. "Postawiłem kolumnę przy bramie miasta", wyjaśnia Aszurnasirpal, zapisując swoje stosunki z miastem, które zbuntowało się i zabiło swojego wyznaczonego przez Asyryjczyka gubernatora, "i obdarłem ze skóry wodzów, którzy zbuntowali się przeciwko mnie, i okryłem kolumnę ich skórami. Innych zamurowałem pośrodku samego filaru, a niektórycyh z nich nabiłem na pali i ułożyłem wokół filaru. Wewnątrz miasta oskórowałem o wiele więcej i pokryłem ściany ich skórami. Co do urzędników królewskich, odciąłem ich członki". Innym razem urozmaicał to, robiąc stosy odciętych nosów i uszu, wydłubując oczy i przywiązując głowy do winorośli w ogrodach podbitych miast jak obsceniczne i gnijące owoce. "Zrobiłem jeden filar żywych", zauważa, szczególnie paskudny asyryjski wynalazek, w którym żyjących więźniów kładziono jedego na drugim i przykrywano gipsem, tworząc kolumnę. "Odciąłem im uszy i palce, wielu wyłupiłem oczy…. ich młodzieńców i dziewice spaliłem w ogniu". Po dwudziestu pięciu latach panowania terroru Aszurnasirpal II zmarł i zostawił tron swemu synowi Salmanasarowi, trzeciemu pod tym imieniem. Salmanasar III kontynuował kampanię przeciwko zachodnim ziemiom semickim na zachód od Eufratu. Podobnie jak jego ojciec, Salmanasar przekroczył Eufrat "w potopie" (wydaje się to być powodem do dumy) i dotarł "na brzeg morza zachodzącego słońca", gdzie "umyłem moją broń w morzu". Jednak w przeciwieństwie do swojego ojca nie stronił od północnego królestwa Izraela. Izrael paradoksalnie wydawał się silniejszy niż kiedykolwiek. Syn Omriego, Achab, odziedziczył tron ojca i - obserwując rozprzestrzeniające się zagrożenie asyryjskie na wschodzie i północy - wynegocjował strategiczne małżeństwo z córką fenickiego króla Sydonu. Ta księżniczka Jezebel została nie tylko żoną, ale i jego główną królową, co znacznie wzmocniło sojusz fenicko-izraelski przeciwko armii asyryjskiej. Przy całej tej politycznej bystrości Achab wykonał kilka bardzo głupich posunięć. Wykazał sprytną chęć oddawania czci bogom innym niż Bóg Izraela, w tym Baalowi, głównemu bogowi Fenicjan, oraz wielu innym zachodnim plemionom semickim i miastom; powinno to zapewnić mu przyjaźń nie tylko Tyru i Byblos, ale także miast leżących między Izraelem a nacierającym frontem asyryjskim. Ale zamiast uspokoić własny lud, utrzymując przy życiu kult Jahwe, pozwolił swojej fenickiej żonie zebrać i wymordować wszystkich proroków Boga Abrahama. Co najmniej stu uciekło i ukryło się w górzystej krainie na wschodzie; z tego schronienia stali się głosem wzywającym Izraelitów do buntu przeciwko ich złemu królowi. Głównym wśród proroczych przeciwników Achaba był prorok Eliasz, dziki człowiek w skórach zwierzęcych, który uniknął zamachów Jezebel i zrobił wszystko, co w jego mocy, by zdenerwować niegodziwego monarchę. W rzeczywistości namaścił młodego izraelskiego oficera imieniem Jehu, aby został wybrany przez Boga na następnego króla, i dał mu boskie pozwolenie na zamordowanie Achaba, Jezebel i całego domu królewskiego. Biorąc pod uwagę ten poziom nienawiści wśród samych Izraelitów do własnego króla (a jeszcze bardziej zjadliwie do jego zagranicznej żony), nie dziwi fakt, że aramejski król Damaszku postanowił wykorzystać ten wewnętrzny niepokój jako okazję do przypuszczenia własnego ataku przeciwko Izraelowi. Zebrał trzydziestu dwóch aramejskich watażków i razem z tą olbrzymią połączoną siłą wyruszył na spotkanie stosunkowo niewielkiej sile izraelskiej: "Izraelici rozbili obóz naprzeciw nich", mówi nam autor 1 Królów, "jak dwa małe stada kóz, podczas gdy Aramejczycy objęły tereny wiejskie". Pomimo przytłaczających przeciwności armia izraelska dowodzona przez Achaba - który pomimo swoich słabości w oddaniu wydaje się być doskonale kompetentnym dowódcą - zdołała zremisować z Aramejczykami. Król Damaszku zawarł traktat z Achabem, traktat, który przez trzy lata utrzymywał pokój między Aramejczykami i Izraelitami na okres dwóch królów. W trzecim roku Salmanasar pomaszerował na granicę izraelską. Izrael był przygotowany. Achab poprowadził do bitwy swoich izraelskich żołnierzy (w tym znaczną kawalerię), oddziały fenickie ze swoich sprzymierzeńców na wybrzeżu oraz ludzi wysłanych przez króla Damaszku, który nie chciał być kolejną ofiarą ekspansji asyryjskiej. Dołączył do nich Egipt; piąty faraon z XXII dynastii, Osorkon II, najwyraźniej się obawiał ,że Asyria, po przebiciu się przez zachodnie ziemie semickie, może pomaszerować Morzem Śródziemnym do Egiptu. Żołnierze zwarli się ze sobą w mieście Qarqar w roku 853 p.n.e.. Trudno dokładnie wiedzieć, co wydarzyło się później. Salmanasar III twierdził, że zwyciężył: "Sprawiłem, że krew moich wrogów spłynęła do doliny i rozrzuciłem ich zwłoki" - chwalił się na inskrypcji zwanej Monolitem. Ale płaskorzeźby asyryjskie przedstawiające bitwę ukazują bardzo rzadki widok: żołnierze wroga nacierają na ciała asyryjskich zabitych. Biorąc pod uwagę zwykłe asyryjskie przedstawienia martwych wrogów i żywych wojowników, wskazuje to na znacznie inny wynik. I pomimo twierdzeń Salmanasara nie posunął się dalej w głąb zachodnich ziem semickich w ciągu pozostałych trzydziestu lat swego panowania. Miasta fenickie, ziemie izraelskie i Damaszek pozostały poza zasięgiem Asyrii. Najprawdopodobniej bitwa zakończyła się remisem, ale na tyle druzgocącym dla Asyrii, że Salmanasar zdecydował się wycofać. Zachodni królowie semiccy wrócili do swoich miast, a żołnierze egipscy pomaszerowali z powrotem do swojej ojczyzny, która szybko rozpadła się ponownie w wyniku wojny domowej; Zaabsorbowany problemami wewnętrznymi Egipt na kilka lat zniknął ze sceny międzynarodowej. Achab jednak nie pozostał na miejscu. Być może wywyższony ponad rozsądek dzięki skutecznej obronie swojego kraju, Achab zdecydował, tuż po bitwie pod Karkar, że jest to odpowiedni moment, by zwrócić się przeciwko swojemu sojusznikowi, królowi Damaszku. Wysłał na południe do Jehoszafata, króla Judy, i poprosił go, aby udał się na północ i przyłączył się do niego w ataku na przygraniczne miasto Ramoth-Gilead, położone tuż za granicą izraelską, w ziemi aramejskiej chronionej traktatem. Jehoszafat, praprawnuk Salomona, rządził terytorium, które składało się z dużego plemienia Judy wraz z maleńkim plemieniem Beniamina, ziemią zwaną łącznie "Juda". Nie miał ogromnej siły militarnej, ale ponieważ Ramoth-Gilead leżała prawie dokładnie na granicy z północy i południa, sojusz Jehoszafata pozwoliłby Achabowi wykonać cios kleszczowy w mieście. Jehoszafat zgodził się odwiedzić Achaba, aby omówić tę sprawę, ale raz na dworze Achaba - który dzięki przywiezionym przez Jezebel prorokom i sługom dworskim z Tyru, bardziej przypominał fenicki niż dwór izraelski - zaczął się denerwować. Feniccy doradcy, którzy byli także wróżbitami i astrologami, przepowiadali pewne zwycięstwo nad Aramejczykami, ale Jehoszafat zapytał, czy Achab rozważał pytanie proroka hebrajskiego, co myśli Jahwe o tym planie. "Tak", powiedział Achab, "jest jeden prorok, którego mógłbym nazwać, ale go nie lubię; nigdy nie mówi o mnie nic dobrego". Jehoszafat nalegał i prorok Micheasz został wezwany. Zapytany, co myśli, powiedział: "Zaatakuj Aramejczyków, a Bóg da ci zwycięstwo". To była rozważna, ale nieprawdziwa odpowiedź i Achab o tym wiedział. Powiedział: "Ile razy mam ci kazać powiedzieć mi prawdę?" na co Micheasz zauważył, że nie tylko atak się nie powiedzie, ale sam Achab zostanie zabity. "Widzisz?" Achab powiedział do Jehoszafata. "Mówiłem ci, że nigdy nie mówi o mnie nic dobrego". Pomimo proroctwa Jehoszafat zgodził się przyłączyć do ataku. Wydarzenia, które nastąpiły później, sugerują, że mógł mieć własne układy z rządem Aramejczyków. Gdy bitwa się rozpoczęła, aramejscy dowódcy rydwanów zauważyli królewskie szaty Jehoszafata i skierowali się w jego stronę, ale kiedy zawołał: "Jestem królem Judy, a nie królem Izraela!" zmienili kierunek i zostawili go w spokoju. Achab walczący w przebraniu nie miał tyle szczęścia. Strzała wystrzelona losowo z jakiegoś wrogiego łuku trafiła go między stawy jego zbroi i zginął. Dwanaście lat później jego syn Joram ponownie próbował podbić Ramoth-Gilead. Ponownie siły aramejskie okazały się dla niego zbyt silne. Ranny w nieudanej bitwie wycofał się z powrotem przez rzekę Jordan do izraelskiego miasta Jizreel, aby wyzdrowieć. Natychmiast izraelski prorok poszedł znaleźć Jehu - młodego oficera, namaszczonego przez Eliasza prawie piętnaście lat wcześniej, by wybił rodzinę Achaba - i powiedzieć mu, że jego czas w końcu nadszedł. Jehu leżał nisko; prorok w końcu sprowadził go na ziemię we wszystkich miejscach, w samym Ramot-Gilead, co sugeruje, że schronił się u wroga Izraela. Gdy tylko usłyszał wiadomość o słabości Jorama, podpiął swój rydwan, przerzucił łuk przez ramię i wyruszył z piekielnym pragnieniem, by udać się do Jezreel. Zamiast się ukryć, tak jak Achab zrobił podczas bitwy pod Ramoth-Gilead, Joram włożył szaty, zaprzęgł własny rydwan i wyjechał na spotkanie nadchodzącego żołnierza. Jehu przeszył go strzałą i ruszył dalej do Jizreel. Zanim dotarł do Jizreel, Jezebel, królowa matka - która najwyraźniej podróżowała, by być ze swoim rannym synem - dowiedziała się o śmierci Jorama i zbliżaniu się jego zabójcy. Włożyła własne królewskie szaty i czekała przy oknie na jego podejście. Nie jest jasne, czy przygotowywała się do zebrania sądu za sobą, czy też widziała zbliżającą się śmierć; ale kiedy Jehu zatrzymał się przed rezydencją królewską, wychyliła się przez okno i zawołała: "Czy idziesz w pokoju, morderco swego pana?" Jehu, opierając się na antymonarchicznych nastrojach, które ukryły za nim własnych urzędników Jorama, wezwał pomoc; a trzech eunuchów z domu królowej matki podeszło za starą kobietę i wyrzuciło ją przez okno. Upadła na chodnik, a Jehu przejechał po jej ciele. Półdzikie psy, które czaiły się w każdym starożytnym mieście, zjadły ją, z wyjątkiem rąk, stóp i czaszki. Według 2 Księgi Królów Jehu zgładził resztę rodziny Achaba i zabił fenickich proroków Jezebel. Są to jedyne dwa działania, które charakteryzują jego panowanie: ale w jego czasach "Pan zaczął zmniejszać rozmiar Izraela". Jedyną odnotowaną porażką była porażka z rąk aramejskiego króla Damaszku, który porzucił wszelkie wsparcie, jakie zaoferował Jehu, gdy ten człowiek zasiadł na tronie izraelskim, i zabrał wszystko na wschód od rzeki Jordan. O poważniejszej porażce w ogóle nie wspomina biblijna relacja. Jest jednak wyrzeźbiony w pomniku zwycięstwa Salmanasara III, Czarnym Obelisku. Na nim przybywają dziesiątki podbitych królów z hołdem dla Salmanasara; na drugim panelu z jednej strony Jehu z Izraela dotyka czołem do ziemi przed królem asyryjskim. Salmanasar stoi i patrzy na niego z głową osłoniętą od słońca parasolem trzymanym nad nim przez służalczego sługę. Salmanasar III wkroczył ze swoją armią do Izraela i umieścił swój wizerunek na terytorium Izraela; pierwszy król asyryjski, który wszedł do Izraela, ale bynajmniej nie ostatni. Jehu stracił dawnych sprzymierzeńców Achaba. Aramejczycy byli przeciwko niemu, a Fenicjanie - rozwścieczeni rzezią ich królewskiej księżniczki Jezebel, jej dworu, kapłanów służących jej bogom i jej potomków - nie byli już chętni do walki po jego stronie. Jehu, wybrany do oczyszczenia dom Izraela oczyścił go ze swoich sprzymierzeńców. Nie miał innego wyjścia, jak się poddać.

NIEDŁUGO PO ZGŁOSZENIU JEHU zmarł stary król Babilonu. Jego dwaj synowie pokłócili się o tron, co dało Salmanasarowi z Asyrii doskonałą okazję do zaatakowania jego południowego sąsiada. Odmówił. W rzeczywistości żołnierze asyryjscy pomaszerowali, aby pomóc starszemu księciu odzyskać tron. "W ósmym roku mojego panowania - głosi inskrypcja Salmanasara III - zbuntowano się przeciwko Mardukowi-zakir-shumi, jego młodszemu bratu… Aby pomścić Marduk-zakir-shumi, ruszyłem naprzód. Gdy Asyryjczycy zbliżyli się, zbuntowany młodszy książę uciekł,jak lis przez dziurę w murze" i wystartował. Asyryjczycy poszli za nim i złapali go: "Zbuntowanych oficerów, którzy byli z nim, ściąłem mieczem". Konkluduje Salmanasar. Po stłumieniu buntu Salmanasar odwiedził Babilon z prezentami i zaaranżował ślub między jedną z córek Marduka-zakir-shumi a jego drugim najstarszym synem. W swoim własnym pałacu wyrzeźbił płaskorzeźbę, która pokazuje, jak ściska rękę Marduk-zakir-shumi, dwóch królów stojących obok siebie jako równych władców. Niechęć do ataku na Babilon nie miała nic wspólnego ze słabością; Salmanasar spędził większość swojego panowania na nieustannej kampanii. Królowie renesansu asyryjskiego szczególnie niechętnie atakowali słynne stare miasto, a szczególnie martwili się obrazą Marduka, głównego boga Babilonu. Zamiast tego Salmanasar III ominął Babilon i wysłał wojska na wschód, północny zachód i dalej na południe, gdzie wkrótce trzy nowe ludy musiałyby płacić daninę Asyrii. Na czele Zatoki Perskiej pięć plemion semickich zagarnęło ziemię, która niegdyś stanowiła daleki południowy kraniec Sumeru. Plemię Bit Amukanni zdominowało ziemię w pobliżu starego sumeryjskiego miasta Uruk; Bit- Dakkuri leżał nieco na północ, najbliżej Babilonu; a plemię Bitjakina zdominowało Ur i bagniste tereny graniczące z samą Zatoką. Dwa mniejsze plemiona znajdowały się pod ochroną tych trzech. Wspólnie Asyryjczycy znali te plemiona jako Chaldejczycy. Oddali nominalną wierność królowi Babilonu, ale tylko częściowo byli pod kontrolą babilońską. Po pomocy Mardukowi-zakir-shumiemu w odzyskaniu tronu, Salmanasar III pomaszerował pod południową granicę Babilonu i wymusił daninę od plemion chaldejskich. Hołd nie był niewielki; Chaldejczycy wysłali złoto, srebro, kość słoniową i skóry słoni, co sugeruje, że handlowali w Zatoce z kupcami tak daleko na wschód, jak Indie. Inwazja Salmanasara miała teoretycznie pomóc Babilonowi, ponieważ Chaldejczycy z radością przyłączyli się do buntu młodszego brata; ale nie zaszkodził też Salmanasarowi III. Mógł szanować Babilon, ale teraz kontrolował jego północne i południowe granice, co oznaczało, że rozwój królestwa był poważnie ograniczony. Następnie, około roku 840 p.n.e., Salmanasar pomaszerował na północ w górę Eufratu i skręcił na zachód, by przekroczyć szczyt ziem zdominowanych przez Aramejczyków. Tutaj, na północno-wschodnim krańcu Morza Śródziemnego, leżało małe królestwo zwane Que. Que było nowym krajem, ale zamieszkiwała je stara rasa. Trzysta lat wcześniej spłonęła stolica Hetytów Hattusas, a lud Hetytów rozproszył się. Centrum ich starego królestwa zajęli najeźdźcy z południowej Europy, którzy przekroczyli cieśninę Bosfor; osiedlając się w Azji Mniejszej, zbudowali sobie stolicę w Gordium i stali się znani jako Frygijczycy. Hetyci również stracili większość swojej linii brzegowej. Mykeńczycy, wygnani z własnych domów przez napływ Dorów, osiedlili się na zachodnim krańcu Azji Mniejszej, a także na południowym wybrzeżu. Rozproszeni Hetyci zebrali się ponownie na jedynej krainie, którą mogli nazwać własną, na południowy wschód od ich dawnej ojczyzny. Tutaj czcili bogów hetyckich i żyli w maleńkich, niezależnych królestwach neohetyckich, skupionych wokół otoczonych murami miast. Karkemisz nad północnym Eufratem był najsilniejszym z nich. Que, kolejne neohetyckie królestwo, miało mniejszą siłę militarną, ale leżało w strategicznym miejscu na ścieżce przez góry Taurus, najlepszej bramie do Azji Mniejszej, a także drodze do kopalni srebra na północ od gór. Shalmaneser zaatakował Que, wkroczył do jej stolicy i zagarnął dla siebie kopalnie srebra. Potem skręcił na wschód. Jak zawsze Elamici po drugiej stronie Tygrysu byli ciągłym zagrożeniem. Królowie miast elamickich widzieli, że Asyria była znacznie większym zagrożeniem niż stosunkowo mały Babilon, więc mieli tendencję do sprzymierzania się z królami babilońskimi, gdy trzeba było zakończyć walkę. Salmanasar był również przyjacielem Babilonu, ale na starożytnym Bliskim Wschodzie przyjaciel twojego przyjaciela był bardziej skłonny do bycia twoim wrogiem niż w innym przypadku. Sojusz Babilonu z Elamem mógłby zagrozić asyryjskiej władzy. Salmanasar nie próbował formalnie dodać Elamu do swojego imperium, ale zażądał haraczu od jego miast. Kilka asyryjskich najazdów na ziemię elamicką przekonało miasta do zapłacenia. Salmanasar umocnił także swoją pozycję, odbywszy szybką podróż przez góry Zagros, aby ujarzmić ludy zamieszkujące północne krańce Elamu. Podobnie jak Babilon, mógł teraz twierdzić, że kontroluje dwie granice Elamu. Mieszkańcy gór z północy prawdopodobnie oddzielili się, być może tysiąc lat temu, od tych samych wędrownych ludów, które następnie udały się na południowy wschód do Indii. Własne kroniki Salmanasara wymieniają dwa plemiona: Parsua, który osiedlił się tuż za Zagros po zachodniej stronie Elamu, oraz Mada, który wciąż wędrował nomadycznie po całej północy. Ani Parsua, ani Mada nie podjęli zbyt wiele walki z Salmanasarem, a on wrócił do domu, chwaląc się lojalnością dwudziestu siedmiu różnych wodzów górskich. Nie przywiązywał szczególnej wagi do tego podboju; Parsua i Mada byli po prostu buforami przeciwko potędze Elamitów. Minęło mniej więcej stulecie, zanim Grecy nadali im imiona ich bardziej znajomą formę: Persowie i Medowie.

SHALMANESER III zginął w 824 roku p.n.e., w trakcie buntu własnego syna. Na łożu śmierci Salmanasar wydziedziczył swojego dziedzica i mianował na jego miejsce swojego drugiego syna, Szamszi-Adada (męża babilońskiej księżniczki). Zginął, zanim zdążył dokończyć stłumienie buntu; Szamszi-Adad, piąty z tego imienia, był teraz oficjalnie królem Babilonu, ale zwolennicy brata mieli przewagę liczebną i musiał uciekać z własnego kraju. Był to ogromny bunt, jak ujawniają własne relacje Szamshi-Adada V: Gdzie [mój brat] Assur-danin-apli, w czasach Salmanasara, jego ojciec działał niegodziwie, doprowadzając do buntu, buntu i niegodziwych spisków, ziemia do powstania w buncie, przygotowana do wojny, przyniosła mieszkańcom Asyrii, z północy i południa, u jego boku, wygłaszali śmiałe przemówienia, sprowadzali miasta do buntu i ustawiali twarz, by rozpocząć walkę i bitwę… 27 miast wraz z ich fortyfikacjami… zbuntowali się przeciwko Salmanasarowi, królowi czterech regionów świata, mój ojciec, i… przeszedł na stronę Assur-danin-apli. Jedynym królem, który mógł pożyczyć mu wystarczającą liczbę żołnierzy, by sprostać wyzwaniu tej wielkości, był jego teść, król Babilonu. Tak więc Szamszi-Adad uciekł do Babilonu i poprosił o pomoc Marduk-zakir-szumi. Król babiloński zgodził się i dostarczył wojska, aby pomóc dziedzicowi asyryjskiemu w odbiciu własnej stolicy. Ale Marduk-zakir-shumi popełnił rujnujący błąd w ocenie. Nie do końca ufał swemu zięciowi i zmusił Szamszi-Adada do podpisania traktatu jako warunku zdobycia tych babilońskich oddziałów. Traktat jest fragmentaryczny, ale najwyraźniej wymagał od Szamszi-Adada uznania wyższości Babilonu. Sformułowanie to nie nadało Szamszi-Adadowi tytułu króla, który przyznawany jest tylko Mardukowi-zakir-shumi, a towarzyszące przysięgi składano jedynie przed babilońskimi bogami, a asyryjski panteon został odwołany. Shamshi-Adad podpisał traktat, tłumiąc niechęć do odzyskania tronu. Wziął zaoferowanych żołnierzy i rozpoczął atak na własne miasta, zdobywając z powrotem Assur, przebijając się przez mury. Gdy Szamshi-Adad V odzyskał tron, uhonorował traktat Marduk-zakir-shumi. Albo był człowiekiem swojego słowa, albo bał się bóstw, które przeoczyły porozumienie. Ale kiedy Marduk-zakir-shumi zmarł, a jego syn Marduk-balassu-iqbi objął tron w jego miejsce, Szamszi-Adad zaczął planować kampanię, której żaden asyryjski król nie podejmował od pokoleń: inwazję na Babilon. Niewiele lat po akcesji Marduk-balassu-iqbi plany zostały zrealizowane. Szamszi-Adad zorganizował swoją armię do marszu i skierował się na południe - nie bezpośrednio, ale wzdłuż Tygrysu, w dość spokojny sposób, co sugerowało, że nie martwił się szczególnie, że jego szwagier zdoła przygotować się na wiele sposobów. Walka; odnotowuje, że nie tylko splądrował po drodze kilka wiosek, ale także zatrzymał się wystarczająco długo na polowanie na lwy, podczas którego zabił trzy lwy. Marduk-balassu-iqbi wyszedł mu na spotkanie, wzmocniony kilkoma sojusznikami Chaldejczyków i Elamitów. Sojusz został wkrótce zniszczony, zgodnie z annałami Shamshi-Adada: Wysunął się przeciwko mnie, oferując bitwę i walkę… Z nim walczyłem. Jego porażkę osiągnąłem. Ściąłem pięć tysięcy jego hord, dwa tysiące schwytałem żywcem, 100 jego rydwanów, 200 jego kawalerii. Jego królewski namiot, jego łóżko polowe, zabrałem mu… to znaczy, że żołnierze asyryjscy przedarli się przez całą drogę do środka linii babilońskiej. Wśród jeńców wymaszerowanych do Babilonu był sam król. Nie mamy żadnych zapisów, co powiedziała mu królowa Asyrii, jego siostra, kiedy przybył. Na jego miejsce Szamszi-Adad V zainstalował marionetkowego króla, byłego babilońskiego urzędnika dworskiego, który miał pełnić rolę wasala, a nie króla. Był nieopłacalnym sługą, który od razu zaczął planować bunt. Szamshi-Adad V został zmuszony do powrotu po niecałym roku i zabrania go jako więźnia do Asyrii. W tym momencie Szamszi-Adad V ogłosił się, w starożytnych i anachronicznych terminach, "Królem Sumeru i Akkadu". Nie było to wcale to samo, co nazywanie siebie "Królem Babilonu". Przeciwnie, zaprzeczał istnieniu jakiejkolwiek takiej istoty jak Babilon; była tylko Asyria, właściwy opiekun kultury babilońskiej i babilońskich bogów. Niedługo potem młodo zmarł Szamszi-Adad, obecnie król Babilonu i Asyrii. Był rok 811 p.n.e.; spędził nieco ponad dziesięć lat na swoim tronie, a jego syn, Adad-nirari III, był jeszcze dzieckiem. Tak więc królowa Szamszi-Adada, babilońska księżniczka Sammu-amat, wkroczyła w miejsce władzy. Kobieta na asyryjskim tronie: nigdy wcześniej tego nie robiono i Sammu-amat o tym wiedziała. Stela, którą dla siebie zbudowała, stara się połączyć ją z każdym dostępnym królem asyryjskim. Nazywana jest nie tylko królową Shamshi-Adad i matką Adad-nirari, ale także "synową Salmanasara, króla czterech regionów". Władza Sammu-amat była tak uderzająca, że odbiła się echem w odległej historycznej pamięci ludzi, którzy właśnie przybyli na scenę. Grecy pamiętają ją, podając jej grecką wersję jej imienia, Semiramis. Grecki historyk Ctesias mówi, że była córką bogini ryb, wychowywaną przez gołębie, która poślubiła króla Asyrii i urodziła syna o imieniu Ninyas. Kiedy zmarł jej mąż, Semiramis zdradziecko zajęła tron. Starożytna historia zachowuje echo imienia Adad-nirari w Ninyasie, synu legendarnej królowej; i nie jest to jedyna historia sugerująca, że Sammu-amat przejęła władzę w sposób niezupełnie przesadny. Inny grecki historyk, Diodor, mówi nam, że Semiramis przekonała swojego męża, by oddał jej władzę tylko na pięć dni, aby zobaczyć, jak dobrze sobie z tym poradzi. Kiedy się zgodził, kazała go stracić i na dobre zagarnęła koronę. W TYM CZASIE greckie miasta połączyły się w trzy odrębne skupiska. Mykeńskie miasta na kontynencie upadły trzysta lat wcześniej w obliczu najazdu Dorów. Ale nie zniknęły całkowicie. Resztki cywilizacji mykeńskiej, które przetrwały, leżały na obszarze znanym jako Arkadia, w centrum południowego półwyspu greckiego, na "Peloponezie", poniżej ramienia wody, które przecinało się od wschodniej strony, niemal dzieląc go na dwie części (woda znana później jako Korinthiakos Kolpos, Zatoka Koryntu). Migrujący mykeńscy Grecy, a także wędrowanie w dół i niepokojenie Egiptu, żeglowali także przez Morze Egejskie do wybrzeży Azji Mniejszej. Tutaj osiedlili się wzdłuż wybrzeża, we wsiach, które rozrosły się w miasta: Smyrna, Milet, Efez i inne. Mieszanka języka i sposobów mykeńskich i azjatyckich zaowocowała charakterystyczną kulturą, którą teraz nazywamy jońską; Grecy Jońscy następnie rozprzestrzenili się z powrotem na pobliskie wyspy podczas okupacji doryckiej, zajmując między innymi wyspy Lesbos, Chios i Samos, i ostatecznie wracając na wschodnie wybrzeże samej Grecji. W międzyczasie Dorowie założyli własną warownię na południu i wschodzie półwyspu Peloponez; rozprzestrzenili się także na Kretę i aż na wschód, aż po wyspy Rodos i Karpathos. Dialekt dorycki różnił się od wersji mykeńskiej na kontynencie, a obie różniły się od dialektu jońskiego. Wszystkie trzy grupy były mniej więcej tej samej rasy. Iończycy byli u podstaw Mykeńczyków, a Mykeńczycy i Dorowie pochodzili z tego samego indoeuropejskiego plemienia, obaj pochodzili od wędrowców, którzy przed wiekami przybyli na południe na Półwysep Grecki. Później Grecy wyjaśnili podobieństwa, twierdząc, że Dorowie byli potomkami synów Heraklesa, którzy zostali wygnani siłą ze swojej ojczyzny w Mykenach, a następnie wrócili, aby odzyskać swoje terytorium. Ale nadal nie było tu "Grecji", tylko Mykeńczycy ("Arkadianie", aby odróżnić ich od przodków), Jonowie i Dorowie. Półwysep grecki, podobnie jak ziemie "zachodnie semickie" przed powstaniem królestw izraelskich i aramejskich, był ziemią niezależnych królów i wodzów. Gdy niepokoje doryckie cofnęły się w odległą przeszłość, miasta półwyspu greckiego weszły w okres względnego spokoju. W tym czasie byli bardziej skłonni działać jako sojusznicy niż jako wrogowie i wymieniać jeszcze więcej swoich obyczajów i języka. Około 800 r. p.n.e. - bardzo niejasne i ogólne oszacowanie - to rosnące poczucie jednej tożsamości kulturowej doprowadziło do splotu wielu różnych tradycji historycznych (wiele z nich mykeńskich) na dwa powiązane ze sobą poematy epickie, które wkrótce zostaną uznane przez cały półwysep za dziedzictwo każdego miasta na nim: Iliady i Odysei. Według późniejszej tradycji greckiej autorem tych wierszy był Jończyk Homer, który pochodził albo z miasta Smyrna w Azji Mniejszej, w samym sercu osad jońskich, albo z wyspy Chios u wybrzeży Morza Jońskiego. Trwa debata na temat tego, kim był (lub nie był) Homer; teorie obejmują wszystko, od jednego geniusza do całej szkoły poetów piszących pod jednym nazwiskiem. Same wiersze noszą piętno ustnego narratora: powtarzające się w dwóch słowach opisy (czarny jak wino, bystry, o jasnych policzkach, kruczowłosy) i dają poecie natychmiastowy sposób na wypełnienie rytmu wypowiedzianej wypowiedzi. linia; formalne frazy, które zamykają scenę ("tak powiedziała skrzydlatymi słowami", "siedzieli nieruchomo przez długi czas iw milczeniu"); oraz tak zwane kompozycje pierścieniowe, w których poeta daje sobie dogodną mentalną kotwicę dla epizodu, zaczynając od środka, cofając się do początku, a następnie do przodu do końca. Nikt nie jest pewien, kiedy te intonowane lub śpiewane opowieści zostały zapisane na piśmie. Podczas greckiego ciemnego wieku tylko Mykeńczycy w ogóle zachowali jakikolwiek rodzaj pisma i zrobili bardzo niewiele z tego. Ale bez względu na to, kiedy historie zostały zredukowane do pisania, wyraźnie odzwierciedlają świat sprzed 800 r. p.n.e. Nie tylko Iliada i Odyseja, ale większość greckiej mitologii jest (jak ujmuje to klasyk Ken Dowden) "zapisana na mykeńskiej mapie geograficznej" szczegóły zbroi (hełm z kłów dzika) i skarb odzwierciedlają świat przed nadejściem Dorów . Z drugiej strony eposy pokazują również wiedzę o osadach zamorskich, które prawdopodobnie nie były aktualne w epoce mykeńskiej. Sam język eposu jest językiem ósmego wieku. A imię Priama, króla Troi, należy do języka neohetyckiego używanego przez mieszkańców Que i innych rozproszonych potomków imperium Hetytów. Opowieści o Troi i bohaterach, którzy z nią walczyli, dały Dorom, Arkadyjczykom i Iończykom mityczną wspólną przeszłość. W Iliadzie każde miasto natychmiast wysyła swoje statki w odpowiedzi na wezwanie Agamemnona, jedność działania, której Grekom nigdy nie udało się osiągnąć. Ale historia wyraża początki rosnącej identyfikacji między greckimi miastami ,które oddzieliły ich od innych narodów. W Iliadzie po raz pierwszy spotykamy się ze słowem dla tych, którzy żyją poza potrójnym kręgiem Greków: Homer nazywa ich barbaro-phonoi, "dziwnymi mówcami". Był to prosty podział wszystkich narodów na dwa, ci którzy mówili dialektem po grecku i ci, którzy nie mówili. Było to także zalążek idei, która coraz mocniej owijała się wokół umysłów Greków. Natura ludzka była binarna; był albo grecki, albo nie-grecki, a tożsamość mężczyzny jako Greka była rdzeniem jego charakteru. Siła tej identyfikacji miała, paradoksalnie, swoje korzenie w odrębności greckich miast, już w 800 r. p.n.e. Nie mieli jedności politycznej, wspólnego celu i niewiele w kwestii wspólnego życia. Mieli różne miasta, różnych królów, różne krajobrazy, ale wszyscy mówili jakąś odmianą greckiego. Podobieństwo ich mowy i ich urojona wspólna przeszłość były wątkami, które ich łączyły.

FLOTY STATKÓW HOMERA byłyby znanym widokiem każdemu Grekowi mieszkającemu w pobliżu wody: W ten sposób nad polem pojawia się poruszający się zastęp … Zbierający się szmer rozprzestrzenia się, ich deptane stopy Ubijają luźne piaski i gęstnieją do floty; Z przeciągłymi okrzykami ponaglają pociąg, by zmieścił statki i wystrzeliwuje do głównego. Kupcy greccy żeglowali przez Morze Egejskie z wyspy na wyspę, na wybrzeże Azji Mniejszej, na Kretę i z powrotem na stały ląd. W czasach Homera statki z greckich miast również regularnie zawijały do południowych wybrzeży półwyspu na zachodzie, aby handlować z tamtejszymi ludami. Przed 1200 rokiem p.n.e, kiedy Mykeńczycy byli jeszcze u szczytu swojej potęgi na wschodzie, półwysep włoski był zamieszkany przez szeroko rozrzucone małe osady, które rozciągały się na całym półwyspie, od buta do buta. Pomimo odległości między nimi robili te same rodzaje garnków, co sugeruje, że wszystkie były tego samego pochodzenia. Ponieważ tak wiele osad leży wzdłuż grzbietu Apeninów, archeolodzy przypisują tych ludzi do "kultury apenińskiej". Podczas greckiego ciemnego wieku kultura apeńska wypuszczała gałęzie. Różnice zaczęły pojawiać się nie tylko w ceramice, ale także w broni i zbroi. Żelazne narzędzia i broń rozprzestrzeniają się powoli po półwyspie. Populacja wzrosła; mieszkańcy jednej osady mogą teraz liczyć w tysiącach. Przed 1200 r. p.n.e. wszyscy "Włosi" chowali swoich zmarłych. Teraz spora liczba wiosek na północy zaczęła zamiast tego palić ciała. Zanim greckie statki zaczęły handlować, na półwyspie istniały różne zwyczaje, którymi archeolodzy używają do odróżnienia wczesnych Włochów od siebie. Wioski, które nadal grzebały swoich zmarłych, podzieliły się na trzy grupy: Fossa, która leżała wzdłuż dolnego zachodniego wybrzeża i w dół do czubka włoskiego buta; Apulijczyk, tuż nad piętą; i środkowego Adriatyku, wzdłuż grzbietu Apeninów. Północni wieśniacy, którzy teraz kremowali swoich zmarłych, podzielili się na cztery grupy: Golasecca na zachodzie, którzy wraz ze swoimi wojownikami grzebali rydwany i zbroje; Este na wschodzie, który wykonał piękne prace w brązie; Villanovanie na południu, którzy nie tylko palili zmarłych, ale potem zakopywali prochy w urnach; i Latial, tuż pod Villanovanami i oddzielone od nich rzeką Tyber. Ludy latyjskie składały swoje prochy nie tylko w urnach, ale także w maleńkich chatkach będących replikami domów dla żywych, stworzonych jako mieszkania dla zmarłych. Ich własne chaty były proste, ich osady nie były chronione; historyk rzymski Varro mówi nam, że "nie znali znaczenia muru lub bramy". Maleńkie wioski, usadowione dla bezpieczeństwa na szczytach wzgórz, połączyła wspólna mowa. Mówili mało znanym językiem zwanym łaciną, jednym z co najmniej czterdziestu różnych języków i dialektów używanych na całym półwyspie. Greckie statki wylądowały na południowych wybrzeżach Włoch i handlowały metalem i zbożem; zacumowali także na dużej południowej wyspie znanej później jako Sycylia. Ten udany handel doprowadził do powstania placówek handlowych, w których greccy kupcy nie tylko przybijali, ale także mieszkali, przynajmniej przez część roku. Około 775 r. północno-zachodnie greckie miasto Chalcis i wschodnie miasto Eretria wysłały połączone siły kupców, aby zbudowali punkt handlowy nieco dalej na północ, na górnej linii brzegowej małego akwenu znanego dziś jako Zatoka Neapolitańska . Ten punkt handlowy znajdował się w pobliżu Villanovanów, których Grecy nazywali Tyrreńczykami. Wkrótce wśród dóbr grobowych w grobach Villanovan zaczęły pojawiać się greckie wazy; Greckie linie zaczęły pojawiać się w rzeźbionych płaskorzeźbach Villanovanów. Chalcis i Eretria, współpracując dla wspólnego dobra, wykuły związek wykraczający poza wspólny dialekt. Mniej więcej w tym samym czasie świątynia Zeusa i Hery w greckim mieście Olimpia zaczęła się powiększać dzięki pielgrzymkom Greków ze znacznie odległych miejsc. Dalej na północ, w Delfach, nieco inny rodzaj świątyni - wyrocznia, w której kapłan lub kapłanka konsultował się z bogami w imieniu Greków szukających wskazówek - również przyciągał dalekich gości. Na wyspie Delos rozbudowano świątynię Apolla i bogini sztuk walki Artemidy. Te święte miejsca szybko stawały się "panhelleńskie", należąc nie tylko do najbliższego miasta, ale do wszystkich mówiących po grecku. Zrodziły również pierwsze sojusze greckie. Miasta połączyły się w amfiktiony, stowarzyszenia współodpowiedzialne za utrzymanie świątyni lub sanktuarium; starożytna wersja spółdzielni budowlanej. Co najciekawsze, greckie miasta połączyły się w jedno święto ku czci boga Zeusa. Pierwsze z tych świąt odbyło się (tradycyjnie) w 776, nie więcej niż rok od wspólnej wyprawy Chalcis i Eretrii, a wierni spotkali się w Olimpii. Olimpia przez wieki była ośrodkiem religijnym, a różnego rodzaju rasy od dawna były częścią odbywanych tam ofiar i rytuałów. W 776 król Elis, małego miasta na północny zachód od Olimpii, miał udać się do wyroczni w Delfach, aby zapytać, jak zakończyć bitwy między greckimi miastami. Wyrocznia kazała mu przekształcić igrzyska w Olimpii w oficjalny festiwal, podczas którego należy ogłosić rozejm. Od tego czasu, według najstarszych źródeł, oficjalne igrzyska w Olimpii odbywały się raz na cztery lata. Podczas igrzysk ogłoszono rozejm olimpijski w całym greckim świecie; trwało to początkowo przez miesiąc, a później zostało przedłużone do trzech miesięcy, aby Grecy z daleka mogli bezpiecznie podróżować do Olimpii i z powrotem. Same igrzyska nigdy nie przyniosły pokoju, jak miał nadzieję król Elis. Ale przypominały greckim miastom, że łączy je nie tylko ten sam język, ale kult tych samych bogów, i że wojna nie jest jedyną możliwą relacją między nimi.

WEDŁUG LEGENDY RZYMSKIEJ w 776 r. król imieniem Numitor rządził dwoma miastami łacińskimi na półwyspie włoskim, oba położone na południe od Tybru. Pierwsze i starsze miasto nazywało się Lavinium; drugie, zasadzone jako kolonia, gdy Lavinium zrobiło się zatłoczona, nazywała się Alba Longa i została zbudowana wzdłuż grzbietu albańskich wzgórz. Zły młodszy brat Numitora, Amulius, dokonał ataku, który zmusił króla do samotnej ucieczki na wygnanie, nie mogąc wrócić do swojego kraju, aby chronić swoją rodzinę. Amulius następnie przejął tron, zamordował synów swojego brata i zarządził, że córka jego brata, księżniczka Rhea Sylvia, powinna być wieczystą dziewicą, aby uniemożliwić wnukom Numitora dalsze roszczenia do tronu. Mimo to zaszła w ciążę; rzymski historyk Liwiusz zauważa, że twierdziła, że została zgwałcona przez boga Marsa, i chociaż "być może w to wierzyła, być może miała jedynie nadzieję, że uda jej się złagodzić swoją winę". W każdym razie jej bliźniacy, po urodzeniu, wyraźnie stanowili zagrożenie dla władzy uzurpatora, ponieważ znajdowali się w bezpośredniej linii dziedziczenia po zamordowanym królu. (Były, jak dodaje grecki biograf Plutarch, "większe niż ludzkie rozmiary i piękno", co jeszcze bardziej zaniepokoiło Amuliusza). Gdy Tyber był zalewany, sługa wysłany, by wrzucił dzieci do wody, zamiast tego upuścił je w pobliżu brzegu i odszedł. Tutaj, według legendy, znalazła je wilczyca i opiekowała się nimi, a niedługo po tym, jak pasterz króla znalazł je i zabrał do swojej żony, aby je wychować. Pasterz nazwał ich Romulus i Remus i wychował do wieku męskiego; Plutarch mówi, że Numitor na wygnaniu wysyłał pieniądze na ich edukację. Kiedy dorośli, pozbyli się złego stryjecznego dziadka, a Numitor odzyskał swoje królestwo. Gdy ich dziadek wrócił na tron, bliźniacy - teraz uznawani za królewskich spadkobierców - zostali, jak to ujmuje Liwiusz, "nagle ogarnęła chęć założenia nowej osady w miejscu, w którym utonęli jako niemowlęta". Król zatwierdził; Alba urosła do rozmiarów Lavinium i potrzebne było trzecie miasto. Ale rywalizacja rodzeństwa, która wybuchła między Numitorem i Amuliusem, odrodziła się we wnukach Numitora; nie mogli zdecydować, kto powinien być ostatecznym władcą w ich nowej osadzie i poprosili bogów o przesłanie im znaku. Stamtąd sprawy potoczyły się w dół: w tym celu Romulus wziął wzgórze Palatyn i Remus Awentyn jako swoje odpowiednie stacje, z których można było obserwować patronat. Legenda głosi, że Remus jako pierwszy otrzymał znak - sześć sępów; a gdy tylko zostało to oznajmione ludowi, Romulusowi ukazała się ich liczba podwojona. Zwolennicy każdego z nich natychmiast zasalutowali swemu panu jako królowi, przy czym jedna strona opierała swoje roszczenia na pierwszeństwie, a druga na liczbie. Nastąpiły gniewne słowa, a po nich zbyt szybko ciosy i w trakcie tej awantury Remus został zabity. Liwiusz zauważa, że inna, "pospolita" tradycja utrzymuje, że Remus kpił z próby swojego brata zbudowania muru wokół jego nowej osady, przeskakując nad nim, i że Romulus zabił go w morderczej wściekłości. Tak czy inaczej, nowo wybudowane miasto zostało nazwane na cześć Romulusa, który ufortyfikował wzgórze Palatyn i uczynił je centrum swojego nowego miasta Rzymu. Według tradycji był to rok 753 p.n.e. Ta szczególna opowieść jest prawie całkowicie dymem i ledwie tlącym się prawdziwym ogniem. Archeologia sugeruje, że osadnicy rzeczywiście budowali domy na terenie Rzymu między 1000 a 800 rokiem p.n.e., ale rzymscy pisarze byli srokami, zbierającymi dla siebie fragmenty opowieści innych ludzi; historia Romulusa i Remusa zawiera mozaikę fragmentów starszych legend greckich, nie wspominając już o wzmiankach o Sargonie i Mojżeszu. Sam Liwiusz, piszący około 30 roku p.n.e., rozpoczyna swoją historię od spostrzeżenia: "Wydarzenia, zanim narodził się Rzym lub o których pomyślano, przyszły do nas w starych opowieściach bardziej z urokiem poezji niż solidnego zapisu historycznego". Być może jedyne historyczne echo, które ledwo słyszymy w tej historii, pojawia się w powtarzającej się walce braci. Tysiąc lat wcześniej walka Ozyrysa i Seta o Egipt odzwierciedlała rzeczywiste bitwy o sukcesję między krewnymi. W historii Romulusa możemy również zobaczyć wojnę między dwoma spokrewnionymi narodami. Starożytne pozostałości mówią nam, że Rzym zaczynał jako dwie osady, jedna na wzgórzu Palatyn, druga na Eskwilinie, na każdym wzgórzu znajdowało się inne plemię Latial. Być może jedno plemię przybyło, jak Romulus, z grzbietu Albańskiego, być może, aby nakarmić rosnącą populację zbożem z żyznej równiny tyberyjskiej. Bardzo prawdopodobne, że druga grupa pochodziła ze wzgórz Sabine. Według Liwiusza, który niegdyś kontrolował wzgórze Palatyn, Romulus zbudował duże miasto ("szybka ekspansja zamkniętego obszaru była nieproporcjonalna do rzeczywistej populacji", zauważa Liwiusz), a następnie stanął przed problemem wypełnienia go przez ludzi. Otworzył bramy dla wszystkich uciekinierów i wędrowców (Liwiusz, dobry republikanin, ma pewien żywotny interes w udowodnieniu, że obywatele założyciele Rzymu byli "tłumem", jak to ujął, który dał miastu "pierwszy prawdziwy dodatek do siły miasta , pierwszy krok do jej przyszłej wielkości"). To wypełniło mury, ale miał problem: wielkość Rzymu "wydawała się prawdopodobnie trwał tylko przez jedno pokolenie", ponieważ prawie nie było kobiet. Sytuację pogarszał plemienny odpowiednik nienawiści do rodzeństwa: sąsiednie wioski, o tym samym składzie rasowym, co osadnicy w Rzymie, odmówiły wysłania żon, ponieważ "pogardzały nową społecznością, a jednocześnie obawiały się… wzrostu tej nowej władzy pośród nich". Romulus stworzył więc wielki festiwal dla Neptuna i zaprosił sąsiadów (Sabinki, z największego pobliskiego miasta). W szczytowym momencie uroczystości, kiedy Sabinowie byli rozkojarzeni, rzymscy mężczyźni porwali wszystkie młode kobiety i zabrali je. Według Liwiusza kobiety "z biegiem czasu straciły urazę", ponieważ ich nowi mężowie "wypowiadali miodowe słowa" (ciekawe, co mogła zrobić rzymska historyczka z tego wydarzenia), ale armia Sabinów wkroczyła na Rzym w zemście i włamała się do cytadeli, wypędzając obrońców. Rzymianie, zmuszeni teraz do ataku na własne miasto, posuwali się na mury; gdy dwie armie się ścierały, mistrz Sabinów, wielki wojownik imieniem Metcjusz Curtius, wydał okrzyk wojenny swoim własnym ludziom. "Pokaż im, że łapanie dziewczyn to inna sprawa niż walka z ich mężczyznami!" ryknął, w którym to momencie Romulus skierował się wprost na niego z grupą najsilniejszych Rzymian za nim, a Mettius Curtius pogalopował w panice. Wydawało się, że dojdzie do masakry, ale Sabinki wypłynęły teraz na pole bitwy i znalazły się między walczącymi plemionami, błagając armie o zaprzestanie ich, ponieważ albo ich mężowie, albo ich ojcowie zginą, jeśli bitwa będzie trwała. "Efekt apelu był natychmiastowy i głęboki" - pisze Liwiusz. "Zapadła cisza i nikt się nie poruszył. Chwilę później rywalizujący kapitanowie wystąpili do przodu, aby zawrzeć pokój. Rzeczywiście poszli dalej: oba państwa zostały zjednoczone pod jednym rządem, z Rzymem jako siedzibą władzy". Romulus, potomek królów Alba Longi i Tytus Tacjusz, króla Sabinów, rządził wspólnie. (Chociaż nie na długo; Tatius został zamordowany podczas zamieszek kilka lat później, a Romulus "podobno czuł się mniej zmartwiony po jego śmierci, niż było to absolutnie właściwe"). Prawdziwy starożytny Rzym składający się z dwóch wzgórz, z których jedno zamieszkane jest przez łacinników ze wzgórz Sabinów, a drugie przez łacinników ze wzgórz albańskich. Co więcej, wskazuje na podstawową wrogość w samym centrum początków Rzymu. Podobnie jak Egipcjanie z Górnego i Dolnego, ludzie ci - z tego samego podstawowego rodu, z podobnymi zwyczajami, językiem i bogami - byli jednak wrogami w rdzeniu. Grecy próbowali znaleźć wspólną płaszczyznę; Latynowie odmawiali uznania innych z ich własnej rasy. W swoim najstarszym wcieleniu miasto Rzym miało dwa bieguny, a jego mieszkańcy żyli zwróceni do siebie plecami.

RZYM nie był jedynym miastem rosnącym na żyznych równinach półwyspu. Greccy kupcy, mocno zakorzenieni w swoich koloniach handlowych, udowodnili rodzicom, że włoskie wybrzeże jest dobrym miejscem dla greckich kolonii. A greckie miasta były pod presją od wewnątrz. Populacja rosła (być może nawet sześciokrotnie, między 800 a 700 r. p.n.e.), a ci ludzie potrzebowali więcej: więcej metalu, więcej kamienia, więcej zboża i więcej pastwisk. Szczególnie więcej ziemi. Greckie miasta były ograniczone naturalnymi barierami: grzbietami górskimi, rozpadlinami w skalistej krainie lub oceanem. Podobnie jak równina Mezopotamii, półwysep grecki był "okrojoną ziemią rolną". Ziemia była tradycyjnie dzielona równo między synów danej rodziny, co oznaczało, że ziemia każdej rodziny kurczyła się nieubłaganie i szybciej, jeśli rodziło się więcej synów. Po prostu nie było już ziemi dla wszystkich synów urodzonych w każdej greckiej rodzinie. Około połowy ósmego wieku urodził się grecki poeta Hezjod z regionu Beocji. W swoim wierszu Works and Days opisuje swoją sytuację: kiedy zmarł jego ojciec, gospodarstwo powinno zostać podzielone między niego i jego starszego brata Persesa, ale najwyraźniej Perses myślał, że to da mu zbyt mało ziemi, aby utrzymać siebie i swoją rodzinę, i tak przekupił sędziów, którzy zostali wyznaczeni do rozstrzygania sporów tego rodzaju, aby uzyskać całość.

Nasze dziedzictwo zostało podzielone; ale jest tak wiele
złapałeś i zabrałeś jako grubą łapówkę
dla pożerających prezenty królów, głupców, którzy chcą być sędziami
w tym procesie.

Była to drugorzędna, ale równie napięta trudność, z jaką borykały się greckie miasta; ograniczone zasoby doprowadziły do desperackich działań, a korupcja wśród właścicieli ziemskich i urzędników była na poziomie zarazy. Hezjod tęskni za dniem, w którym ludzie będą czerpać korzyści z własnej pracy, zamiast oglądać ją kradzioną przez potężniejszych,

kiedy nie zaznają ani głodu, ani ruiny,
ale pośród uczt ciesz się plonem ich pracy.
Dla nich ziemia wydaje obfite żniwo; i dla nich
wierzch dębu roi się od żołędzi, a środek pszczół.
Puszyste owce są obciążone wełną,
a kobiety rodzą dzieci podobne do swoich ojców

co sugeruje, że bogaci przywłaszczali sobie nie tylko ziemię. Hezjod wydaje dziesiątki wierszy wyjaśniając, że ciężko pracujący robotnicy powinni dostać to, na co zasłużyli, że rolnicy, którzy starannie planują swoje uprawy, powinni zbierać własne zboże, że pensje powinny być wypłacane szybko, a oszukańczy sędziowie powinni spodziewać się nawiedzenia boskiej sprawiedliwości. Nic z tego się nie wydarzyło. Nie było też prawdopodobne, biorąc pod uwagę niezdolność miast do ekspansji. Jedynym rozwiązaniem była kolonizacja, a nie reforma. Około 740 r. p.n.e. przywódcy greckich miast zaczęli wysyłać wszystkich młodszych braci, by uprawiali nowe ziemie. Najwcześniejsi koloniści pochodzili z tych samych dwóch miast, które zbudowały te początkowe placówki handlowe we Włoszech; Chalcis i Eretria wysłały kolonistów do Zatoki Neapolitańskiej, gdzie rozpoczęli budowę nowego greckiego miasta Cumae. Około 733 r. p.n.e. miasto Korynt postawiło swego arystokratę Archiasa na czele wyprawy na Sycylię, gdzie założył kolonię o nazwie Syrakuzy; aby nie zostać gorszym, Chalcis i Eretria zbudowały nie mniej niż cztery kolonie (Naxus, Lentini, Catana i Rhegium) w ciągu następnych dwudziestu lat. Do roku 700 r. p.n.e .miasta na południowym wybrzeżu Włoch były prawie tak samo prawdopodobnie greckie, jak rodzime.

W 783 SALMANASER IV wstąpił na tron Asyrii i rządził przez dziewięć lat. W bardzo nieasyryjski sposób nie przechwalał się chwałą. Nieliczne stonowane inskrypcje zwycięstwa, które pozostały, sugerują, że spędzał większość czasu na próbach utrzymania najeźdźców z dala od Asyrii. Damaszek urósł do rangi stolicy królestwa aramejskiego, zwanego w najstarszych przekazach "Syrią", a Syryjczycy byli wystarczająco silni, by zaatakować granicę Asyrii, a nie na odwrót. W jednej z jego ostatnich bitew z Syryjczykami Salmanasar IV zmuszony był nawet zawrzeć sojusz z królem Izraela Jeroboamem II w celu ich pokonania, a także stanął przed nowym, kłopotliwym wrogiem na północy. W górach nad Asyrią Huryci, którzy kiedyś należeli do starego imperium Mitanni, zbudowali małe plemienne królestwa. Od upadku Mitanni asyryjscy najeźdźcy traktowali te huryckie ostępy jako dogodne źródło metalu, drewna i niewolników. Salmanasar I przechwalał się kilka wieków wcześniej, że splądrował pięćdziesiąt jeden ich osiedli, ukradł ich towary i porwał ich młodych mężczyzn: "Ich młodych mężczyzn, których wybrałem i wziąłem do służby", napisał, "nałożyłem ciężką daninę za cały czas". W obliczu tej nieustannej inwazji od dołu, ludy górskie zostały zmuszone do zorganizowania się w koalicję. Pożyczyły asyryjskie pismo do swoich inskrypcji, a asyryjskie zwyczaje królewskie do ich królow; imperium wroga dało im własny model. Asyryjczycy nazywali ich Urartu, imię, które do dziś zachowało się w nazwie wysokiej góry na ich starożytnym terytorium: Góra Ararat. W porównaniu z wojskami asyryjskimi żołnierze Urartu byli komarami rojącymi się na słoniu. Jednak ataki Asyryjczyków na potężne fortece, które strzegły przełęczy Urartu, nie zdołały przełamać ich granicy. Zatrzymany zarówno na zachodnim, jak i północnym froncie, Salmanasar IV doznał ostatecznego zakłopotania, gdy stracił Babilon. Pod rządami asyryjskiego gubernatora miasto było coraz bardziej krnąbrne. Przepychający się tłum chaldejskich watażków walczył teraz o jego tron i wydaje się, że asyryjski gubernator uciekł. W innych odległych prowincjach imperium asyryjskiego gubernatorzy zaczęli działać jako drobni królowie bez konsultacji z Kalehem; gubernator Mari we własnych annałach datuje nawet wydarzenia swojej kadencji według lat własnych rządów, nie wspominając w ogóle o królu. Za panowania syna Salmanasara IV niejeden gubernator dokonał zbrojnego zamachu na wolność, zmuszając wojska asyryjskie do marszu na ich miasta. A w czasach swego wnuka król Urartu przechwalał się inskrypcjami, że "podbił ziemię Asyrii". W rzeczywistości Urartu zdołało rozszerzyć swoje panowanie nie tylko na południe, na tereny niegdyś należące do Asyrii, ale daleko na zachód. Na tych nowych ziemiach zbudowali fortece na najwyższych szczytach, jakie mogli znaleźć; byli góralami, nieszczęśliwymi, chyba że mogli stanąć na wzniesieniu i rozejrzeć się dookoła. Granice Urartu obejmowały teraz znaczną część starożytnego terytorium Hetytów, a Sarduri I z Urartu wysłał posłańców na wschód, aby zawrzeć sojusz z plemionami Mada i Parsua przeciwko Asyrii. Mając te siły przeciw niemu, wnuk Salmanasara IV, Ashur-nirari V, mógł zrobić, aby utrzymać bezpieczeństwo w sercu. Nawet w tym zawiódł. Wewnętrzne mury Assur, ostatnia linia obrony miasta przed inwazją, zaczęły się rozpadać i zawalać z powodu zaniedbania. Żaden urzędnik ani gubernator, ani król nie wysłał żadnego rozkazu ich odbudowy; mieszkańcy Assur zbierali powalone kamienie i budowali z nich własne domy. W Caleh, gdzie znajdowała się główna siedziba imperium, musiało być trochę lepiej. Siedem lat swego panowania namiestnik Kaleha, człowiek imieniem Pul, poprowadził powstanie przeciw królowi. Pul był prawdopodobnie jakimś królewskim kuzynem, biorąc pod uwagę, że przyznano mu odpowiedzialność za rządzenie samym królewskim miastem, ale jeśli Ashur-nirari V miał nadzieję na lojalność krwi, przeliczył się. Pul wykorzystał słabość swojego krewnego, by zebrać własnych zwolenników i zamordować nie tylko Ashur-nirari V, ale także jego rodzinę. Sam zawłaszczył sobie tron na początku maja 746 roku p.n.e. W momencie wstąpienia na tron przyjął nowe imię, które przywodziło na myśl minioną chwałę asyryjską: Tiglath-Pileser, trzeci z tego imienia. Niemal jednocześnie nowy i silny król objął tron Babilonu. Nabonassar był Chaldejczykiem. Udało mu się jednak przejąć kontrolę nad Babilonem, następnie stłumił bunty i uspokoił niezadowolonych. Historyczna tradycja zachowana przez Greków twierdzi, że siła Babilonu podczas jego panowania umożliwiła rozkwit astronomii. (W rzeczywistości Grecy byli tak przekonani o chaldejskich podstawach własnej wiedzy astronomicznej, że mieli tendencję do używania zamiennie słów "chaldejski" i "astronom", co rozpowszechniło się w całym starożytnym świecie; z tego właśnie powodu Księga Daniela wyjaśnia, że dwieście lat później Nabuchodonozor II, król Babilonu, wezwał swoich "chaldejczyków" wraz z innymi mędrcami z jego królestwa, gdy potrzebował rady) aby przechowywać tabele, które korelują obserwacje astronomiczne z codziennymi zapisami pogody, poziomów Tygrysu i Eufratu oraz cen zboża i innych ważnych zapasów: znak nie tylko spokojnego miasta, ale także miasta, w którym można szukać dróg by stać się bardziej zamożnym. Gdy tylko przejął kontrolę nad Asyrią, Tiglat-Pileser III skierował się na południe w kierunku Babilonu i zaoferował się jako sojusznik Nabonassara. Miał kłopoty na północy, wschodzie i zachodzie; nie potrzebował też wroga na południu. Nabonassar zaakceptował sojusz, a Tiglat-Pileser III wysłał asyryjskich żołnierzy, aby pomogli nowemu królowi Babilonu zgładzić chaldejski i aramejski opór przed jego panowaniem. Ale wodzowie chaldejczycy i aramejscy ostatecznie oddali hołd Tiglath-Pileserowi, a nie Nabonassarowi. "Miasta Babilonii nad brzegiem Morza Dolnego zaanektowałem" - chwalił się Tiglath-Pileser we własnych annałach - "Zaanektowałem je do Asyrii, umieściłem nad nimi mego eunucha jako gubernatora". Na północ od Babilonu, gdzie zgładzono Aramejczyków, Tiglath-Pileser zbudował nowe miasto zwane Kar Assur, czyli "Mur Assur". Podobno to miasto miało pomóc chronić Babilon przed koczownikami próbującymi infiltrować ziemię Nabonassara. W rzeczywistości stał się placówką asyryjską w Babilonii, obsadzoną przez asyryjskich urzędników, strzeżoną przez asyryjskich żołnierzy i zamieszkaną przez asyryjskie podboje: "Nazwałem ją Kar Assur", wyjaśniają kroniki Tiglath-Pileser. "Osiedliłem tam ludzi obcych ziem, podbitych przeze mnie, nałożyłem na nich daninę i uważałem ich za mieszkańców Asyrii". Kiedy Tiglath-Pileser wrócił do domu, ogłosił się (tak jak wcześniej Szamshi-Adad V) "królem Sumeru i Akadu". Nabonassar, na południu, trzymał język za zębami. Dopóki asyryjski król zostawił go samego, by rządził własnym krajem, wydaje się, że nie przejmował się zbytnio tytułami, którymi chlubił się drugi człowiek. Z kolei Tiglat-Pileser zadowalał się pozostawieniem Nabonassarowi codziennych spraw Babilonu. Miał interes gdzie indziej. Zamierzał zastąpić zbuntowanych gubernatorów odległych prowincji nowo mianowanymi urzędnikami, od których wymagano regularnych raportów; założył w tym celu starożytny rodzaj Pony Express, aby jeźdźcy sztafetowi mogli dostarczać raporty do pałacu w przyzwoitym czasie. Następnie, mając własny dom w porządku, zwrócił uwagę na północ, gdzie Urartu przechadzali się dumnie po prowincjach należących niegdyś do Asyrii. Podbili drogę tak daleko na południowy zachód, jak Karkemisz. Nawet położone dalej na południe miasto Arvad, technicznie związane traktatem z Asyrią, dołączyło teraz do Urartu jako sojusznik. Tiglath-Pileser pokonał miasto. To był długotrwały atak, krwawy z obu stron. Dwa lata później Arvad w końcu upadł. Zapisy Tiglatha-Pilesera mówią, że spędził rok 740 "w Arvad", król tymczasowo zamieszkał w podbitym mieście, używając go jako kwatery głównej wojskowej, aby kontynuować swoje bitwy w Urartu. Odebrał zarówno Que, jak i Karkemisz spod kontroli Urartu. Do roku 735 Asyryjczycy wkroczyli do centrum Urartu, a król Urartu Sarduri I i jego żołnierze zostali zmuszeni do ucieczkina północ, w kierunku swojej stolicy. "Wąwozy i urwiska gór, które wypełniłem [ich ciałami]", chwalił się Tiglath-Pileser III w języku, który stał się teraz równie znajomy jak każdy rządowy żargon. Dodaje jednak wyraźną uwagę: Sarduri "aby uratować mu życie, uciekł w nocy i nie był już widziany … aż do mostu na Eufracie, granicy jego ziemi, ścigałem go". Tam się zatrzymał. Sarduri ponownie zebrał się i rządził mniejszym, choć niezależnym Urartu, na obszarze, który niegdyś był północną częścią jego królestwa. Południe pozostało w rękach asyryjskich. Przerysowanie mapy przez Tiglatha-Pilesera III spowodowało utworzenie nowego państwa. Jego nowa prowincja pochłonęła wschodnie plemiona Frygijczyków w środkowej Azji Mniejszej. Teraz plemiona zachodnie połączyły się w koalicję, jednocząc się w obliczu wschodniego wroga, tworząc królestwo frygijskie. Tiglath-Pileser III przypadkowo stworzył nowy naród, którego pierwszy prawdziwy król istnieje w legendzie: Król Midas. Kimkolwiek był Midas, historia jego wstąpienia na tron weszła do mitu w czasach Aleksandra Wielkiego, czterysta lat później. Przybywając do Frygii, Aleksander znalazł się przed starożytnym wozem z jarzmem przymocowanym do słupa wozu ogromnym węzłem. Mówiono mu, że był to wóz pierwszego króla Frygii. Lud frygijski, pozbawiony przywódcy, poprosił wyrocznię, kto powinien zostać ich królem; wyrocznia odpowiedziała, że pierwszy człowiek, który podjechał wozem, był boskim wyborem, po czym pojawił się rolnik imieniem Midas, jadący właśnie tym wozem. Od razu został koronowany na króla i z wdzięczności poświęcił wóz Zeusowi. Midas, według Herodota, wysłał do wyroczni w Delfach ofiarę własnego tronu, jednego z nielicznych nie-Greków, którzy to zrobili. Według innych legend Midas poślubił także Greczynkę z Cyme. Obie te historie ujawniają, że Frygowie, teraz zorganizowani pod panowaniem króla i ze stolicą nazwaną jego imieniem (miasto Midas; "Midas" stało się tradycyjną nazwą królewską), robili wiele handlu z miastami jońskimi w Azji Mniejszej Wybrzeże. Handel ten uczynił Frygię niezmiernie bogatym. Stara grecka opowieść o Midasie, w której dano mu magiczną zdolność zamieniania wszystkiego, czego dotknie, w złoto, zachowuje podziw kupców jońskich nad bogactwem królów Frygii; straszny wynik, w którym złoty dotyk Midasa okazuje się zarówno przekleństwem, jak błogosławieństwem, odzwierciedla ich zazdrość o cały ten dobrobyt.

KIEDY FRYGIA rosła, Tiglath-Pileser prowadził kampanię przeciwko zwykłym wrogom. Pomaszerował na wschód i odbił zbuntowaną Parsuę i Madę. Raz zwycięski podjął się walki z kłopotliwym Zachodem. Kiedy król Izraela, nikt o imieniu Menachem, zobaczył na horyzoncie siły asyryjskie, wysłał czterdzieści ton srebra, aby wykupić wroga. Juda była jeszcze bardziej skłonna do współpracy; obecny król Dawida, Achaz, najpierw najechał świątynię Salomona i wysłał wszystkie święte przedmioty do Tiglat-Pileser w geście uległości, a następnie zaproponował, że zostanie sojusznikiem Asyrii przeciwko Izraelowi. W bitwie, która nastąpiła później, Izrael stracił większość swojej północnej części na rzecz Asyrii. Teraz Tiglat-Pileser rządził Syrią i kontrolował zarówno Izrael, jak i Judę; Zachód przestał być kłopotliwy. Do tej pory Tiglat-Pileser nie zwracał uwagi na Babilon, ale teraz Nabonassar umarł, a miasto pogrążyło się w gorączce wojny domowej. Tiglat-Pileser, który właśnie zakończył podbój Damaszku, zauważył bałagan i zdecydował, że nadszedł czas, aby uczynić Babilon częścią jego królestwa, zarówno faktycznie, jak i z nazwy. Gdy Tiglath-Pileser przekroczył północną granicę Babilonu i pomaszerował w kierunku stolicy wzdłuż rzeki Tygrys, kraj podzielił się na dwie części. Gdy się zbliżał, miasta babilońskie spierały się między sobą, czy powinny związać los z monarchą asyryjską, czy też podjąć (prawdopodobnie bezcelową) walkę o niepodległość. Babilońskie miasta na północy były zazwyczaj proasyryjskie; rozsądnie było być proasyryjskim, jeśli mieszkało się na południe od granicy asyryjskiej, ale ich gotowość do związania się z Tiglath-Pileserem sugeruje, że bardziej sympatyzowali z asyryjskimi zwyczajami i bogami niż ze zwyczajami semickich Chaldejczyków, którzy walczyli o tron. Wiedząc o tym, Tiglath-Pileser wysłał przed sobą urzędników do Babilonu z instrukcjami, aby poprosić obywateli Babilonu o lojalność. Wysłali swój raport z powrotem do Tiglath-Pileser, znajdującego się za nimi na szlaku kampanii, w liście odkrytym w Caleh w 1952 roku: Do króla, mojego pana, od jego sług Samas-bunaia i Nabuietera. Przybyliśmy do Babilonu dwudziestego ósmego i zajęliśmy stanowisko przed bramą Marduk. Rozmawialiśmy z Babilończykami i powiedzieliśmy: "Dlaczego działacie przeciwko nam ze względu na Chaldejczyków? Ich miejsce jest z ich własnymi chaldejskimi plemionami. Babilon, okazując łaskę Chaldejczykom! Nasz król uznaje twoje prawa jako obywateli Babilonu". Do nas obywatele powiedzieli: "Nie wierzymy, że król nadejdzie", ale że poddadzą się, jeśli król przybędzie. Samas-bunaia i Nabuieter zagrali w kartę rasy, a Babilon wolał Asyrię od Chaldejczyków. Wódz chaldejski, który obecnie zajmował tron babiloński, uciekł, a Tiglath-Pileser przemknął obok miasta i skierował się na południe, do miasta, w którym się zaszył: Sapea, miasto o trzech murach, najkrótsze dobre piętnaście stóp i pozostałe dwa wznoszą się stopniowo coraz wyżej. Asyryjska płaskorzeźba rejestruje zwycięstwa i łupy miasta. Łucznicy, strzelając z murów, padają przed asyryjskim atakiem, a ich ciała układają się w stosy w strumieniu okrążającym miasto. Płaczące kobiety i dzieci są zabierane na wygnanie. Tiglat-Pileser pomaszerował następnie do Babilonu i triumfalnie wkroczył do miasta. Ogłosił się królem i przysiągł wierność wielkiemu babilońskiemu bogu Mardukowi podczas święta Nowego Roku 728 p.n.e.. Chaldejczycy, całkowicie przerażeni upadkiem Sapei, pospieszyli do Babilonu, by uczcić nowego króla. Wśród nich był miejscowy watażka imieniem Merodach-baladan. Był, jak zauważa Tiglath-Pileser, "królem morskiej krainy, który nie poddał się żadnemu z królów, moich ojców, i nie ucałował ich stóp". Ale teraz przysiągł wierność i przywiózł w hołdzie piękne prezenty: złote naszyjniki, drogocenne kamienie, kłody cennego drewna, farbowane szaty i żywy inwentarz. Merodach-baladan przysiągł lojalność Asyrii ze skrzyżowanymi palcami za plecami, ale Tiglath-Pileser III jeszcze o tym nie wiedział. Był przepełniony egzaltacją, król Babilonu i Asyrii razem, i aby zademonstrować swoją moc, złożył ofiary bogom Babilonu w każdym większym mieście: "W Sippar, Nippur, Babilonie, Borsippa, Kutha, Kisz, Dilbat i Erech" pisze: "Złożyłem czyste ofiary wielkim bogom a oni przyjęli moje kapłaństwo. Objęłam szeroką ziemię [Babilonia] i sprawowałam nad nią zwierzchnictwo". Był pierwszym monarchą asyryjskim, który pojawił się na babilońskich listach królów, pierwszym uznanym przez lud Babilonu za własnego króla. Całe uznanie zdołało zgrabnie przełożyć na fakt, że nie miał prawa do żadnego z tronów.

W 726 r. p.n.e., dwa lata po "Wzięciu ręki Marduka", Tiglat-Pileser III zmarł po prawie dwudziestu latach na asyryjskim tronie. Swojemu synowi, Salmanasarowi V, pozostawił dobrze chronioną granicę i wspólnym panowaniem Asyrii i Babilonu. Ale w dole, na czele Zatoki, niechętny chaldejski wasal Merodach-baladan po cichu gromadził wokół siebie zwolenników. Panowanie Salmanasera V cierpi na prawie całkowity brak inskrypcji, ale wydaje się, że nie zauważył tego rosnącego zagrożenia chaldejskiego. Koncentrował się na swoim froncie zachodnim. Jego kampanie pokazują obsesyjne pragnienie poddania go całkowitej kontroli; jego wielki ojciec, który otrzymał daninę od Fenicjan i Izraelitów, traktował ich jako państwa wasalne, a nie prowincje asyryjskie. Według Józefa Flawiusza Salmanasar V spędził prawie pięć lat na obleganiu fenickiego miasta Tyr, które wysłało daninę Tiglat-Pileserowi. Nie był to też jedyny po swoim ojcu. Tiglat-Pileser zredukował Izrael do stanu wasala; Salmanasar V wymazał go. Miał do tego jakąś wymówkę. Obecny król Izraela, były oficer armii imieniem Ozeasz, "nie płacił już trybutu królowi Asyrii, jak to czynił rok po roku". Szpiedzy Salmanasara V donieśli mu również, że Ozeasz wysłał posłów "do króla Egiptu". Izrael planował wojnę przeciwko Asyrii i szukał sojuszników.

Powrót Egiptu do walki zachodnio-semickiej był możliwy tylko dlatego, że kraj został tymczasowo zjednoczony. W stuleciu po bitwie pod Karkarem Egipt ponownie podzielił się nie tylko na północ i południe, ale także na wschodnie i zachodnie królestwa, dając oszałamiający szereg faraonów i trzy oddzielne stolice: Teby, Tanis i centralne miasto w Delcie, Leontopolis. . Przez krótki czas w Herakleopolis i Hermopolis byli też królowie i co najmniej piętnaście innych rodzin, które domagały się pewnego rodzaju tytułu rządzącego, od "króla" i "pana" aż do tytułu klanu "wodza". Manethon próbuje zredukować ten bałagan do jakiegoś porządku, organizując królów w dynastię dwudziestą drugą, dwudziestą trzecią i dwudziestą czwartą, ale w rzeczywistości wszystkie trzy "dynastie" rządziły jednocześnie z różnych miast, a lokalna władza Dwudziestej Drugiej Dynastii utrzymywała się do dominacji Dwudziestej Piątej. Podczas całego tego bałaganu na szczycie, południowe ziemie po obu stronach Nilu - afrykański kraj Nubia, jego część zarządzana przez Egipt, ogólnie nazywana przez egipskich władców "Kush" - skorzystała z zaabsorbowania Egiptu własnymi problemami. Technicznie rzecz biorąc, różni egipscy wicekrólowie mieli rządzić tym obszarem, ale w rzeczywistości nikt nie zwracał na to uwagi. W czasach wielu dynastii Egiptu Nubijczycy, którzy byli teraz mieszanką rdzennych plemion afrykańskich i Egipcjan, którzy osiedlili się wśród nich, nie byli w rzeczywistości rządzeni przez wicekróla, ale raczej przez własnego króla. To królestwo, które jego własny lud nazywał Napata, było rządzone z nubijskiego pałacu w Jebel Barkal. Nosił niewątpliwe ślady egipskiej okupacji: jego lud czcił boga Amona, a nubijscy władcy podążali za starożytną tradycją małżeństw braci z siostrą. W 727 r. p.n.e, rok przed odziedziczeniem tronu przez Salmanasar V, królem Napaty był nubijski rodak imieniem Piankhe. Siedział już na tronie dwadzieścia lat, kiedy dowiedział się, że królowie Sais, Tanis, Herakleopolis, Hermopolis i Leontopolis, zdenerwowani rosnącym rozmiarem Napaty, zawarli sojusz, aby zepchnąć granicę Egiptu z powrotem na terytorium Nubii. Walczył z koalicją, triumfował i wyrzeźbił szczegóły swojej kampanii w wymyślnej płaskorzeźbie: bóg Amon udziela błogosławieństwa Pianche, prawdziwemu królowi Egiptu, podczas gdy wodzowie/królowie zbliżają się do niego z pokorą. Piankhe nie próbował unicestwić swoich wrogów. Zamiast tego wybrał postrzeganie Egiptu jako zestawu królestw, z samym sobą jako Najwyższym Królem nad nimi:

Amon z Napaty mianował mnie gubernatorem tej ziemi
napisał w innym inskrypcji,
jak mógłbym komuś powiedzieć: "Bądź królem", a on jest tym,
lub: "Nie będziesz królem", a on nie jest.
Amon z Teb mianował mnie gubernatorem Egiptu…
Kto jest przeze mnie chroniony, nie ryzykuje, że jego miasto zostanie zdobyte,
przynajmniej nie, jeśli mogę temu pomóc.

To był Egipt, którego Izrael prosił o sojusz przeciwko ogromnemu zagrożeniu asyryjskiemu. "Tak z Egiptu", do którego apelowali izraelscy wysłannicy, mógł nie być sam Piankhe; Egipt był teraz pełen lokalnych "królów" służących jako wicekrólowie Piankhe. Najprawdopodobniej Izraelici znaleźli się na dworze króla Delty Osorkona IV. Ozeasz mógł nie wiedzieć dokładnie, kto rządził w Egipcie, którego scena polityczna była tak skomplikowana, że nawet Egipcjanie byli zdezorientowani. I prawdopodobnie Piankhe nawet nie wiedział, że do jego kraju przybyli ambasadorowie Izraela. Ktokolwiek usłyszał apel, nie odpowiedział; Ozeasz został odrzucony. Podróż do Egiptu okazała się poważnym błędem. Salmanasar V, i tak już zirytowany długim oblężeniem krnąbrnego Tyru, nie był w nastroju do znoszenia jakiegokolwiek oporu ze strony miast, które jego ojciec zredukował do posłuszeństwa. "Król Asyrii najechał całą ziemię", czytamy w 2 Królów 17:5, "wmaszerował przeciwko [stolicy Izraela] Samarii i oblegał ją przez trzy lata". W tym momencie mrugają rachunki asyryjskie. Kiedy ponownie się otwierają, Salmanasar V - mający tylko pięć lat na tronie i odnosząc jednocześnie dwa zwycięstwa - nie żyje. Nowy król objął tron pod królewskim imieniem Sargon II.Gdyby Salmanasar V zginął w bitwie, pisarz Królów prawdopodobnie by tak powiedział. Najprawdopodobniej jego następcą Sargon II był młodszy syn Tiglath-Pilesera, wykorzystujący słabość swego brata do przejęcia władzy; te długie i pozornie bezowocne zwycięstwa nie mogły być popularne wśród wojska, a Salmanasar V również stał się niepopularny w kraju, próbując wprowadzić obowiązek pracy przymusowej wśród mieszkańców Assuru. To nie poszło dobrze. Sargon II obiecał obywatelom Assuru zwolnienia podatkowe, przekonując ich do zapomnienia o nagłej śmierci brata: "Shalmanasar nie bał się króla wszechświata" - powiedział im w swoich oficjalnych kronikach. "Podniósł rękę, aby wyrządzić zło temu miastu; surowo nałożył na jego lud opłaty feudalne i usługi i uważał ich za swoich obozowych zwolenników, po czym pan bogów, w gniewie swego serca, obalił swoje panowanie. Ja, Sargon, moja głowa podniosła wysoko…. Zapewniam wolność od składek, które przywróciłem… od "wezwania do broni" ziemi, wezwania nadzorcy, od podatków, myta i składek na wszystkie świątynie Asyrii, uwolniłem ich". Przełamał też patowe zwycięstwa. W pierwszym roku swych dziejów, 721, podbił Samarię, kończąc w krótkim czasie atak, który przeciągał się zbyt długo. A potem, z bezwzględnością, jakiej nie wykazał żaden z jego poprzedników, Sargon II wymazał z mapy polityczne państwo Izrael. Wziął Hoszeę do niewoli, wsadził go do więzienia, a następnie zabrał się do deportacji Izraelitów, co było typową asyryjską odpowiedzią na państwo wasalne, które uparcie trzymało się niepodległości. Deportacja była rodzajem ludobójstwa, mordu nie na osobach, ale na poczuciu samego siebie narodu. Inskrypcje samego Sargona mówią, że usunął on 27 290 Izraelitów z ich ojczyzny i osiedlił ich z Azji Mniejszej aż do terytorium Medów. Ci Izraelici stali się znani jako "zagubione dziesięć plemion", nie dlatego, że sami ludzie zginęli, ale dlatego, że ich tożsamość jako potomków Abrahama i czcicieli Jahwe rozproszyła się na nowych dzikich terenach, gdzie teraz byli zmuszeni założyć swoje domy. Rozproszeni Izraelici, którzy nadal żyli w północnym królestwie, zostali teraz napadnięci przez wygnańców z innych miejsc. "Ludzie z ziem, które podbiła moja ręka, osiedliłem się w nich" - zauważa Sargon II. Ten miszmasz Izraelitów i innych w końcu rozwinął własną kulturę; była to mieszanka różnych religii i linii krwi, którą Żydzi z pierwszego wieku p.n.e. nazywali "Samarytanami" i pogardzali jako mieszańcami.

TO NIE był koniec. Kiedy Aramejczycy z Syrii i Chamat przyłączyli się, by przeciwstawić się królowi asyryjskiemu, Sargon II spotkał się z nimi w mieście Karkar. Tym razem, sto lat po pierwszym wielkim starciu mocarstw w Qarqar, wynik nie był dwuznaczny. Króla Chamatu zaciągnięto w łańcuchach do Asura, przywódcy syryjskiego który "uciekł sam jak pasterz, którego owce zostały porwane", a Sargon splądrował i spalił Karkar. W pełni kontrolując zachód, przekroczył Morze Śródziemne aż do wyspy Cypr - okupowanej przez mieszankę Greków jońskich i osadników fenickich z wybrzeża - i zmusił ją do oddania mu hołdu. Zbudował także nową stolicę, Dur-Sharrukin ("Miasto Sargon"), na północny wschód od Niniwy, tuż za podnóżem gór Taurus, gdzie Urartu wciąż unosiło się jako zagrożenie. Żołnierze Urartu mogli z łatwością zejść ze swoich wyżyn, zaatakować, a następnie wycofać się z powrotem do przełęczy, nad którymi wznosiły się ich fortece; marsz w góry za nimi był znacznie trudniejszą propozycją. A Urartu rozwinęło się w wyrafinowane i dobrze strzeżone królestwo. Własne relacje Sargona mówią z podziwem o królu Urartii Rusasie i sieci kanałów i studni, które zbudował; stad dobrze wychowanych i strzeżonych koni, hodowanych w chronionych dolinach, dopóki nie były potrzebne do wojny; o wspaniałej skuteczności komunikacji Urartu, z wieżami strażniczymi zbudowanymi wysoko na górskich szczytach, strzegącymi stosów paliwa, które można było zapalić w każdej chwili. Jedna latarnia, zapalona, rozbłysła na szczycie góry w ogromne ognisko, które pojawiło się jako iskra do następnego odległego posterunku, gdzie następne ognisko mogło być wtedy zapalone wiadomością o inwazji szybciej niż posłaniec mógł przejechać. W 714 r. p.n.e. Sargon był gotowy do inwazji na góry w niebezpiecznej i ryzykownej kampanii, którą wybrał sam. Zamiast maszerować prosto na północ na terytorium Urartu, co doprowadziłoby jego armię do walki z najsilniejszymi fortecami Urartu, poprowadził armię na wschód w kierunku Zagros, zamierzając dotrzeć do stosunkowo płaskiego lądu po drugiej stronie i pomaszerować w kierunku słabszych, wschodnich granic Urartu. Sam Sargon napisał relację z tej kampanii, w formie oficjalnego listu królewskiego do boga Assura i jego boskich towarzyszy, informując ich o wszystkich bitwach stoczonych w ich imieniu (niewątpliwie list, który należy przeczytać na głos bogom, gdy usłyszy większość obywateli Assur). Armia wyruszyła wczesnym latem, przeprawiła się przez górny i dolny Zab i wkrótce dotarła w góry Zagros. Tutaj niziny dotarli do majaczących i nieznanych zboczy, porośniętych gęstymi lasami, gdzie czekali nieznani wrogowie: [Przyszliśmy wtedy do] wysokich gór, gdzie rosły splątane drzewa wszelkiego rodzaju; pośród gór chaos, ich przejścia budzą strach; nad wszystkim rozciągniętym cieniem, jak las cedrowy; gdzie ten, kto kroczy ich ścieżkami, nie widzi promieni słońca. Lasy cedrowe na zboczach gór, takie jak te, w które zapuścił się Gilgamesz wiele lat temu, chroniły wroga, który był bardziej przerażający, ponieważ był niewidoczny. Sargon kazał swoim ludziom przedzierać się przez las miedzianymi narzędziami, aż armia dotarła do równin na wschodzie. Tutaj Medowie, związani traktatem (i strachem), by nakarmić hordę asyryjską, zaoferowali wodę i zboże. Po uzupełnieniu armii Sargon poprowadził ich na północ, by spotkać armię Urartu na zboczach gór na południe od nowoczesnego miasta Tabriz. Dobrze wybrał pole bitwy; było daleko od imponującej linii fortec, które strzegły południowej granicy. Ale żeby tam dotrzeć, armia asyryjska przemaszerowała latem ponad trzysta mil, przez duszne lasy i strome kamieniste drogi, ubogie w wodę i ubogie w żywność. Byli wyczerpani do granic buntu: Nękani żołnierze Assur, którzy przebyli długą drogę, bardzo znużeni i nieskorzy do odpowiedzi, którzy pokonywali i ponownie przekraczali niezliczone góry, z wielkimi trudnościami przy wchodzeniu i schodzeniu, ich morale stało się buntownicze. Nie mogłem ukoić ich zmęczenia, nie mogłem ugasić pragnienia wodą. Sargon został złapany: osiągnął swój cel i okazał się bezsilny. Tymczasem armia Urartu, pod dowództwem samego Rusasa, zebrała się na jego spotkanie. Jego armia odmówiła podążania za nimi, zebrał wokół siebie osobistego ochroniarza i poprowadził ich w szaleńczym i samobójczym ataku na najbliższe skrzydło sił Rusy. Skrzydło ugięło się w obliczu jego rozpaczliwej dzikości; i według jego własnej relacji, armia Sargona, widząc, jak rzuca się w szeregi, nabrała odwagi i poszła za nim. Armia Urartu zachwiała się, załamała i zaczęła się wycofywać. Odwrót zamienił się w ucieczkę. Armia asyryjska ścigała rozpadającego się wroga na zachód, przez jezioro Urmia i na własne terytorium. Rusas porzucił wszelkie próby utrzymania własnej stolicy, Turushpy, i uciekł w góry. W tym momencie relacja Sargona ogłasza bardzo nagle, że armia asyryjska zawróciła do domu. Mógł podejrzewać, że armia asyryjska zbuntowałaby się na dobre, gdyby uparł się ścigać króla dalej w nieznane, porośnięte drzewami głębiny królestwa Urartu. Zamiast tego armia zawróciła na południe i po drodze splądrowała miasto Musashir, gdzie stała główna świątynia urartiańskiego boga. Kiedy ta wiadomość dotarła do Rusasa w jego odległym odwrocie, był zrozpaczony. "Wspaniałość Assuru obezwładniła go" - głosiły inskrypcje Sargona - "własnym żelaznym sztyletem przebił sobie serce jak świnia i zakończył swoje życie". Kłopotliwe królestwo na północy zostało poskromione i Sargon pomaszerował do domu zwycięsko. Był listopad i nie mógł gonić resztek sił Urartu dalej w góry, nie ryzykując uwięzienia przez zimową aurę, która mogłaby zasypać górskie przełęcze lodem i śniegiem. Podbój Urartu miał miejsce w mniej niż w sześć miesięcy. Teraz był prawie na szczycie swojego świata. Otrzymał ambasadorów z Egiptu i Etiopii; Prezenty i posłowie pochodzili nawet od "króla Dilmun", który według własnych inskrypcji Sargona "żyje jak ryba". Prawdopodobnie miał na myśli sabejskie plemiona Arabii, których królowa odwiedziła Salomona dwa wieki wcześniej. Był uznanym władcą prawie całego świata, z wyjątkiem ziemi bezpośrednio na południu. W Babilonie w międzyczasie rozgrywał się dramat. Merodach-baladan, chaldejski wódz Bit-Yakin, zbierał swoich lojalnych zwolenników w mieście Ur. Niemal bezpośrednio po śmierci Salmanasara V, Merodach-baladan rozprostował palce, pomaszerował na Babilon, przepędził rywali i został królem. W ciągu mniej niż dziesięciu lat widziano trzy zmiany w asyryjskim królestwie i był pewien, że przeżyje także Sargona II. Aby uczynić to bardziej prawdopodobnym, wysłał posłów na wschód z sporą częścią swego niemałego majątku osobistego, aby kupić wsparcie Elamitów przeciwko Asyrii. Potrzebował sojusznika z zewnątrz; Nowy kraj Merodach-baladana nie był całkowicie w tyle. Zwłaszcza na północy Babilończycy skłaniali się ku proasyryjskim uczuciom i niechęci do Chaldejczyków. Merodach-baladan próbował obejść ten problem, stosując strategię, którą Napoleon przyjmie kilka tysiącleci później; ogłosił, że jest wyzwolicielem kraju, odnowicielem starożytnej tradycji babilońskiej, długo deptanej przez najeźdźców z północy. Gdyby Asyryjczycy natychmiast wyszli poza mury miasta, mogłoby się to nie udać. Ale Sargon zajmował się zachodem, Morzem Śródziemnym, swoimi egipskimi i arabskimi trybutami oraz wrogami z Urartu. Na początku nie miał zbyt wiele czasu na Merodach-baladan, a przez prawie dekadę król chaldejski mógł pracować (i grozić) na swój sposób do całkowitej kontroli Babilonu i większości pozostałej ziemi. Ale w 710 Sargon mógł swobodnie skręcić na południe. A w Elam, doświadczony król-generał, który zgodził się być sojusznikiem Merodachbaladana, właśnie zmarł; na tronie siedział teraz jego młody i nieprzygotowany siostrzeniec Szutruk-Nahhunte. Tak więc Sargon II zaatakował Babilon, najpierw maszerując na wschód do Elam. Shutruk-Nahhunte niemal natychmiast uciekł w chroniące je góry; Sargon, odciąwszy wszelką możliwość pomocy Elamitów, przybywającej na ratunek Merodachbaladanowi, pomaszerował na południe i zbliżył się do Babilonu od południowego wschodu. Ta sprytna strategia miała podwójny efekt, odcinając Merodachbaladana od jego elamickich sojuszników, a także czyniąc dla niego bardzo niebezpiecznym wycofanie się do swojej ojczyzny na czele Zatoki, ponieważ żołnierze Sargona byli w rzeczywistości bliżej ojczyzny Bit-Jakina niż oni byli do Babilonu. Nie mógł też iść na północ; północne miasta Babilonu powitały Sargona z ulgą, otwierając przed nim swe bramy "z wielką radością". Kroniki Sargona odnotowują, że Merodach-baladan, wyraźnie widząc, że bitwa została przegrana, zanim jeszcze się zaczęła, rozważał ucieczkę do Elamu z małą grupą, ufając prędkości i osłonie ciemności, aby ominąć obóz asyryjski: Kiedy Merodach-baladan …słyszany w Babilonie o zwycięstwach Assuru…Strach o własne bezpieczeństwo ogarnął go w środku jego pałacu. On, wraz z wspierającymi go wojownikami, odszedł nocą i udał się do…Elamu. Prosząc o przysługę Szutruk-Nahhunte, Elamitę, wysłał w prezencie swoje królewskie meble: srebrne łóżko, tron, stół, królewski dzban do ablucji, własny naszyjnik. Elamicki łajdak przyjął łapówkę, ale obawiał się mojej potęgi militarnej; więc zablokował drogę Merodach-baladanowi i zabronił mu wchodzić do Elam. Shutruk-Nahhunte mógł być łajdakiem, ale dobrze sobie radził w tym spotkaniu, kończąc z większością skarbów Merodach-baladana, jednocześnie unikając kary ze strony asyryjskiego króla. Pozbawiony schronienia Merodach-baladan musiał zawrócić i niebezpiecznie wrócić do Bit-Jakina. Tutaj spotkał dokładnie taki los, jakiego się obawiał: został pokonany w swoim rodzinnym mieście. Zrobił co w jego mocy, by się oprzeć; Relacja Sargona mówi, że "podniósł wyżej" mury, umacniając je i "wykopał rów i zalał miasto wokół potężnymi falami morza". Ale otoczona ławą przysięgłych fosa nie chroniła miasta na długo. Armia asyryjska przedarła się przez nią i przedarła się przez obronę. "Spaliłem ją ogniem", chwali się Sargon II, "i nawet jej fundamenty zostały podarte." Sargon II następnie sam zagrał kartę Napoleona, przechodząc przez święto na cześć Marduka i "ujmując rękę" boga jako prawdziwy król Babilonu, który przywracał miastu jego korzenie, jak twierdził, był ich wyzwolicielem, zdobywcą chaldejskiego najeźdźcy, który nic nie wiedział o wspólnym dziedzictwie obu miast, Babilończyków, którzy prawdopodobnie stracili z oczu, kto faktycznie przywracał swoje dziedzictwo w tym momencie, przedłożony. W tym momencie zachowanie Sargona wobec chaldejskiego wodza-wodza stoi w wyraźnym kontraście z jego stosunkiem do Izraela. Zamiast wykończyć Merodach-baladana, Sargon II zaakceptował jego kapitulację i (nierozsądnie) pozwolił na pozostanie jako wasal szef Bit-Jakina. Najwyraźniej Sargon II nie był do końca pewien, czy Chaldejczycy będą tak łatwi do pokonania jak Izraelici, i wolał pozostawić swoją całkowitą kontrolę nad dalekim południem niesprawdzonym Jego obecność na południu sprawiła, że Sargon świętował całkowite zwycięstwo nad wrogami. Płaskorzeźby w jego nowym pałacu w Sargon City pokazują jego wielkość; jego ogromna postać spycha na dalszy plan nawet postacie bogów. Był drugim Sargonem, drugim założycielem imperium, królem drugiej Asyrii z nowymi granicami, nową stolicą i nową przerażającą potęgą.

PIĘĆ LAT PO KLĘSCE Babilonu Sargon II zmarł i pozostawił swój tron synowi, który go nienawidził. W żadnym ze swoich inskrypcji ani annałów Sennacheryb nawet nie potwierdza istnienia swojego ojca. Sargon najwyraźniej nie był powściągliwy w rozpowszechnianiu opinii o swoim synu za granicą. Kiedy Sennacheryb wstąpił na tron, prowincje - przekonane, że następca tronu był bez kości i nieadekwatny - świętowały nadchodzącą wolność spod panowania Asyrii. Stare filistyńskie miasta na zachodzie zaczęły planować bunt; a na czele Zatoki Merodachbaladan zaczął przygotowywać się do niepodległości. Nie wszyscy zgadzali się, że Sennacheryb był słabeuszem. Pewien mądry człowiek z Jerozolimy odradził swemu królowi przyłączanie się do buntu, który rozpalał się nieco dalej na południe. "Rózga, która ich uderzyła, może zostać złamana", ostrzegł hebrajski prorok Izajasz, "ale Filistyni nie powinni się radować; wąż urodził smoka". Babilończycy byli mniej ostrożni. Sennacheryb nie zadał sobie trudu, aby przejść przez rytuał "wzięcia ręki Marduka" w formalnym poddaniu się bogu; po prostu ogłosił się królem Babilonu bez ceremonii, co było obrazą zarówno dla Babilonu, jak i jego głównego bóstwa. Niemal natychmiast po zakończeniu ceremonii koronacyjnych Sennacheryba syn urzędnika babilońskiego ogłosił się królem Babilonu. Na tronie pozostał przez cały miesiąc. Stary Merodachbaladan, kuśtykając ze swego południowego bagna, jego krewni za nim, usunął nowego króla (z pomocą osiemdziesięciu tysięcy łuczników i konnych żołnierzy, pomocnie wysłanych przez króla Elamu, który zawsze był gotów zrobić zły obrót dla Asyrii ). Po raz kolejny Merodach-baladan ogłosił, że jest prawdziwym odnowicielem starożytnych tradycji babilońskich: "Wielki pan, bóg Marduk", jedna z jego inskrypcji głosi, …pojrzał z łaską na Marduka-apla-iddina II, króla Babilon, książę, który go czci… Król bogów powiedział: "To jest rzeczywiście pasterz, który zbierze rozproszony lud". Sennacheryb, zirytowany, wysłał swojego głównego generała i oddział żołnierzy, aby przywrócili porządek w Babilonie. Merodach-baladan pospiesznie porozumiał się z innymi plemionami chaldejskimi, Aramejczykami na zachodzie i Elamitami na wschodzie. Wymaszerował na czele tych połączonych sił na spotkanie Asyryjczyków pod Kisz i odepchnął ich. To była ostatnia kropla. Sam Sennacherib spadł jak gniew Asura i przedarł się przez aliancką linię frontu, ledwo się zatrzymując. Merodach-baladan uciekł z pola bitwy i wkradł się na bagna Sealandu, które dobrze wiedział, że może się ukryć; Sennacheryb pomaszerował przez resztę drogi do Babilonu, który roztropnie otworzył swoje bramy, gdy tylko zobaczył asyryjskiego króla na horyzoncie. Sennacheryb wszedł przez otwartą bramę, ale postanowił wysłać Babilonowi wiadomość: splądrował miasto, wziął prawie ćwierć miliona jeńców i zniszczył pola i gaje wszystkich, którzy przyłączyli się do sojuszu przeciwko niemu. Spędził też prawie tydzień na polowaniu po bagnach na samego Merodach-baladana, ale stary lis opadł na ziemię i nie można go było znaleźć. STARE FILISTYŃSKIE MIASTO Ekron, nie zważając na los Babilonu, postanowiło teraz wszcząć pełny bunt i zakuć swego asyryjskiego króla w kajdany. Fenickie miasta Tyr i Sydon również zbuntowały się; Król judzki Ezechiasz wciąż siedział niezdecydowany pośrodku, biorąc pod uwagę ostrzeżenie Izajasza. Sennacheryb przygotowywał się do opuszczenia Babilonu i marszu na buntowników. Ustanowił marionetkowego króla, aby rządził dla niego Babilonem; ten nowy władca, Bel-ibni, został wychowany na dworze asyryjskim. "Dorastał jak szczeniak w moim własnym domu", zauważa Sennacherib w jednym ze swoich listów, co sugeruje lojalność, jeśli nie zaciekły i kompetentny rząd. Armia asyryjska ruszyła następnie na kłopotliwy zachód. Kroniki Sennacheryba donoszą, że podbił i splądrował swoją drogę przez zachodnie ziemie semickie, aż miasta pospieszyły, by mu się podporządkować. Jednak czas, jaki zajęło mu przebicie się przez ziemie rebeliantów co sugeruje, że uważał zachodnią granicę za trudniejsze wyzwanie, niż się spodziewał. I wtedy nagle na horyzoncie pojawiło się nieoczekiwane zagrożenie. "Sennacheryb otrzymał wiadomość", donosi 2 Królów 19:9, "że Tirhaka, kuszycki król Egiptu, wyrusza, by z nim walczyć". W rzeczywistości Tirhakah nie był jeszcze faraonem. Był młodszym synem faraona Pianche, który zmarł około piętnaście lat wcześniej. Brat Piankhe, Shabaka, wstąpił na tron, mimo że Piankhe miał dwóch żyjących synów; to był zwyczaj nubijski, że bracia przebijali synów w królewskich następstwach. Po śmierci Shabaki odziedziczył go starszy brat Tirhaki; Tirhakah służył mu jako jego generał, a także był wyznaczony jako spadkobierca. Kiedy na horyzoncie pojawił się Tirhakah i armia egipska, Ezechiasz najwyraźniej zdecydował się związać swój los z siłami antyasyryjskimi. Merodach-baladan od jakiegoś czasu zabiegał o niego wiadomościami z ukrycia. Kiedy Ezechiasz zachorował na czyraki, Merodachbaladan nawet "wysłał listy do Ezechiasza i prezent, ponieważ słyszał o chorobie Ezechiasza". Ezechiasz, który doskonale wiedział , co naprawdę motywowało ten gest pożegnalny, przyjął prezenty i zaproponował, że oprowadzi chaldejskich ambasadorów po okolicy: "W jego pałacu nie było niczego, czego Ezechiasz nie pokazał". Obejmowało to zbrojownię; Ezechiasz mówił im, jak wielką walkę może podjąć, a nadworny prorok Izajasz był przerażony. - Co im pokazałeś? zapytał króla. Kiedy Ezechiasz odpowiedział: "Pokazałem im wszystko", Izajasz przepowiedział zagładę: "Wszystko w twoim pałacu" - powiedział - "i wszystko, co zgromadzili twoi ojcowie i twoi właśni potomkowie, zostanie zabrane". Ezechiasz się nie martwił. "To dobrze", powiedział Izajaszowi, a pisarz Kings dodaje: "Myślał, że przynajmniej za mojego życia będzie pokój". Wzmocniony tą krótkowzroczną nadzieją, Ezechiasz zgodził się na swój pierwszy antyasyryjski gest. , by przejąć kontrolę nad uwięzionym królem Ekronu. Przywódcy buntu Ekronu obawiali się, że ciągła obecność króla w lochach Ekronu może zachęcić inne siły asyryjskie w mieście do przeprowadzenia kontrataku; Budząca grozę tacja Asyrii oznaczała, że w każdym spisku zawsze był silny przeciwny głos, sugerujący, że naprawdę lepiej nie sprowadzać zniszczenia na własne głowy. Król Ekronu został odeskortowany do Jerozolimy i umieszczony pod strażą. Kiedy usłyszał o tym akcie nieposłuszeństwa, Sennacheryb - który był w mieście Lachisz i kierował oblężeniem - wysłał posłańców do Ezechiasza. Nie byli to byle posłowie, ale generał, główny oficer i dowódca polowy Sennacheryba; i przybyli na czele dużej armii. Trzech urzędników z dworu Ezechiasza wyszedł im naprzeciw. Najwyraźniej Sennacherib polecił im spróbować trochę wojny psychologicznej przed rozpoczęciem ataku. Asyryjscy oficerowie stanęli na trawie przed murami Jerozolimy, co pomogło wiszącej nad nim ludności miasta usłyszeć, co się dzieje, i ogłosili (głośno, po hebrajsku): "Powiedz Ezechiaszowi, że król Asyrii ma wiadomość dla jego. Nie masz na kim polegać; bez strategii, bez własnej siły. Możesz polegać na Egipcie, jeśli chodzi o rydwany i jeźdźców, ale Egipt to rozłupana trzcina, której próbowałbyś użyć jako laski. Przebije twoją rękę, jeśli się na nim oprzesz. W tym momencie trzej przedstawiciele Ezechiasza błagali dowódcę, aby rozmawiał z nimi nie po hebrajsku, ale po aramejsku, języku Aramejczyków, który rozumieli (jak większość Asyryjczyków, którzy służyli w zewnętrznych częściach imperium). "Nie odzywaj się do nas w obecności ludzi na murze" - błagali. Ale dowódca asyryjski odmówił, dosadnymi i wulgarnymi słowami: "Poselstwo jest również dla nich. Podobnie jak ty, będą musieli jeść własne łajno i pić własny mocz". Ludzie na murach, uprzedzeni przez króla, by nie odpowiadali na żadne groźby, zachowywali milczenie. Ale ostrzeżenia rozesłane do całej ludności Jerozolimy z włosiem asyryjskich włóczni stojących w bezruchu i zagrażających tuż za nim, roztrzaskały Ezechiasza. "Wydzierżawił swoje szaty" i (mniej poetycko) wysłał Sennacherybowi do Lachisz, jedenaście ton srebra i prawie tonę złota jako łapówkę. Odpiął także króla Ekronu i puścił go; prawdopodobnie nieszczęśnik uciekł do obozu asyryjskiego i zadał kilka trudnych pytań o to, jak pozwolił szlachcie z Ekronu pokonać go. Na razie to zlikwidowało kryzys. Sennacheryb nie wybaczył Ezechiaszowi, ale musiał rozprawić się z Egipcjanami. Dwie armie spotkały się w Eltekeh; Szczegóły bitwy nie zachowały się, ale chociaż armia egipska wróciła później do domu, Sennacheryb nie poszedł za nimi, co prawdopodobnie sygnalizuje rzeczywiście bardzo ciężko odniesione zwycięstwo. Jednak teraz mógł bez rozpraszania uwagi zwracać uwagę na zbuntowane miasta zachodu. Pokonał Ekrona, który upadł; a potem wrócił do Jerozolimy. Potem nastąpiło oblężenie, które zakończyło się nagle, z jakiegoś nieznanego powodu, bez asyryjskiego zwycięstwa. Sennacheryb robi wszystko, co w jego mocy, by ogłosić triumf, z tego rodzaju potwierdzającymi szczegółami, którymi asyryjscy królowie na ogół obsypywali się tylko w przypadku kampanii, które nie były udane. "Żyda Ezechiasza - chwalą się kroniki - zrównałem z ziemią miasta wokół niego taranami i machinami oblężniczymi, a zamiast tego oddałem je królowi Ekronu; Zdjąłem dwieście tysięcy jego ludzi i zwierząt bez liczby. Samego, jak ptaka w klatce, zamykam w Jerozolimie, jego królewskim mieście. Zarzuciłem mu roboty ziemne i przywróciłem go z powrotem do jego nieszczęścia. I ogarnęła go przerażająca wspaniałość mojego majestatu. Cóż, nie do końca. Kiedy Sennacheryb wrócił do domu, do Asyrii, oblężenie ustało, mury Jerozolimy wciąż stały, a miasto było nadal wolne. Według 2 Królów, anioł Pański zabił w nocy 185 000 ludzi Sennacheryba: "Kiedy ludzie wstali następnego ranka", mówi nam pisarz, "były tam wszystkie trupy. Tak więc Sennacheryb, król Asyrii, zwinął obóz i wycofał się. Wrócił do Niniwy i tam został". Herodot przekazuje nieco inną wersję wydarzeń, które, jak mówi, słyszał od kapłanów Egiptu: Sennacheryb postanowił się poddać i wrócić do domu, ponieważ obóz asyryjski został opanowany przez myszy, które "gryzły kołczany i łuki oraz rękojeści tarcz". Gospodarz Sennacheryba cierpiał z powodu inwazji gryzoni i zmarł w swoich namiotach. Ta kombinacja sugeruje, że zaraza dotarła poza mury Jerozolimy i że król Asyrii wycofał się w obliczu narastającej liczby zgonów. Po powrocie do domu Sennacheryb wyznaczył miasto Niniwa na swoją stolicę - pozycję, którą miasto zajmowało przez całą resztę historii Asyrii - i zbudował w nim nowe pałace, dekorując ich mury ogromnymi płaskorzeźbami wygranych bitew i pokonanych miast. Miasto Jerozolima nie pojawia się na płaskorzeźbach. Rok później Babilon znów był w zasięgu jego wzroku. Chaldejczycy wkrótce zdali sobie sprawę, że szczeniak-władca Bel-ibni nie jest Sennacheribem i uciekali na południe, jak im się podobało. Po tym, jak jeden lub dwóch asyryjskich urzędników poszło sprawdzić sytuację, sam Sennacheryb przybył, aby wyjaśnić sytuację. Ku swojej frustracji odkrył, że Merodach-baladan po raz kolejny usilnie próbował zebrać siły inwazyjne, by odzyskać tron. Na zbliżanie się Sennacheryba, Merodach-baladan pobiegł do Sealand. Ale tym razem żołnierze asyryjscy rozeszli się po bagnach, szukając starca. Ponieważ jego kryjówki były zagrożone odkryciem, Merodachbaladan zebrał swoich sojuszników i udał się do wody, aby popłynąć do Elam. Nie dało to Sennacherybowi satysfakcji z oderwania głowy Merodach-Baladanowi, ale przynajmniej tymczasowo zepchnął go z miejsca zdarzenia: "Uciekł samotnie do Sealand" - mówi nam relacja Sennacheryba - "z kośćmi swoich ojców, którzy żył przed nim, który zebrał z ich trumien, a jego lud, załadował na statki i przeprawił się na drugą stronę Morza Gorzkiego [Zatoki Perskiej]". Sennacheryb nakazał Bel-ibniemu wrócić do Babilonu i wyznaczył swojego najstarszego syna Aszur-nadin-szumi, którego kochał, aby rządził Babilonem. Potem zaczął przygotowywać się do przejścia przez wodę do Elam, po cierniu w jego ciele. Zatrudnił fenickich budowniczych statków, aby zrobili mu flotę statków i obsadził ich najemnymi marynarzami z Tyru i Sydonu oraz z wyspy Cypr. Potem musiał popłynąć nimi w dół rzeki Tygrys z Assur do Zatoki. Ale nieufnie wobec sił elamickich na brzegach Tygrysu spuścił statki w dół do Tygrysu, aż zrównały się z kanałem Arahtu, który biegł do Eufratu. Następnie kazał wyholować statki na ląd i przeciągnąć walce do kanału, gdzie zostały ponownie zwodowane i kontynuowane w dół do cypla Zatoki Perskiej przez Eufrat. (Sam Sennacheryb postanowił zostać cały czas na lądzie). Podróż do Elam zakończyła się sukcesem. Tak jak kampanie; statki asyryjskie zdobyły każde miasto, w którym zacumowały. Ale kiedy Sennacheryb przybył do miasta schronienia Merodach-Baladan, po tym gigantycznym wydatku siły roboczej i pieniędzy, dowiedział się, że Merodach-Baladan zmarł ze starości tuż przed jego przybyciem. SENNACHERIB pojechał do domu do Niniwy w mieszanym zwycięstwie i rozdrażnieniu. Ale położył podwaliny pod katastrofę. Elamici wiedzieli teraz, gdzie stacjonował następca tronu asyryjskiego, i planowali zemstę za miasta, które splądrował Sennacheryb, oraz za zabite przez niego nieuzbrojone rodziny. Plany zajęły trochę czasu; Elamickich agentów trzeba było zainstalować w Babilonie. Ale sześć lat później, kiedy Aszur-nadin-shumi znajdował się nieco na północ od miasta, armia elamicka pod dowództwem energicznego króla Kahllushu zaatakowała granicę i schwytała go. Zaciągnęli go do Elamu i zanim Sennacheryb zdążył przybyć w furii, wdarli się do samego Babilonu i rzucili się za babilońskim pretendentem do tronu. Dotarcie na miejsce zajęło Sennacherybowi prawie trzy miesiące. Kiedy to zrobił, jego armia pokonała Babilończyków poza miastem i wzięła pretendenta do niewoli. Ale w mieście Chaldejczyk imieniem Musezib-Marduk przejął tron, pozbawił świątynię złota i zatrudnił więcej Elamitów. Doprowadziło to do pełnej wojny między Asyrią, Babilonem i Elamem. Walki trwały cztery lata. Sennacheryb dwukrotnie najechał Elam; sam król elamicki przybył, aby poprowadzić odwetowy atak na brzegi Tygrysu. Relacja Sennacheryba z bitwy była najbardziej graficznym opisem wojen asyryjskich, jakie kiedykolwiek stoczono: Gdy kurz ich stóp pokrył szerokie niebo jak potężna burza… ustawili się w szyku bojowym przede mną … na brzegu Tygrysu. Zablokowali mi przejście i zaproponowali bitwę … Założyłem mój pła szcz. Mój hełm, symbol zwycięstwa, założyłem na głowę. Mój wielki rydwan bojowy co poniża nieprzyjaciela, pospiesznie dosiadłem w gniewie mego serca. Potężny łuk, który mi dał Assur, chwyciłem w moje ręce; oszczep, -przebijający się do życia, chwyciłem … Zatrzymałem ich natarcie i udało mi się ich otoczyć. Zdziesiątkowałem armię wroga strzałą i włócznią. Wszystkie ich ciała przewierciłem… Poderżnąłem im gardła, odciąłem ich cenne życie, jak przecina się sznurek. Jak wiele wód burzy sprawiłem, że zawartość ich przełyków i wnętrzności spłynęła po szerokiej ziemi. Moje harcujące rumaki, zaprzęgnięte do mojej jazdy, zanurzyły się w strumienie ich krwi jak w rzece. Koła mojego rydwanu wojennego, który poniża nikczemników i zło, były poplamione brudem i krwią. Ciałami ich wojowników wypełniłem równinę jak trawą. Odciąłem im jądra i wyrwałem im intymne jak nasiona czerwcowych ogórków.

Kronika Babilońska proste notatki, lakonicznie, że Asyria straciła. Sennacheryb powrócił do Niniwy, pozostawiając Babilon w rękach króla chaldejskiego i jego elamickich sprzymierzeńców. Armia Sennacheryba walczyła na każdym froncie jego imperium i istniała po prostu granica tego, ilu ludzi mógł raz po raz rzucić na problem babiloński. Coś musiało zmienić równowagę, zanim Sennacheryb mógł odzyskać Babilon. Zmiana nastąpiła w następnym roku. Z Elamu zaczęły napływać wieści, że król, który poprowadził swoje wojska do Babilonii, został dotknięty chorobą; nie mógł już mówić ani wydawać poleceń. Prawdopodobnie miał udar. Sennacheryb skorzystał z okazji nieobecności Elamitów, by spróbować ponownie. Tym razem mu się udało i bramy Babilonu zostały zburzone. Sennacheryb schwytał chaldejskiego pretendenta i odesłał go w kajdanach z powrotem do Niniwy. A potem kazał zburzyć kłopotliwe miasto: zniszczyłem, zdewastowałem, spaliłem ogniem. Mur i mur zewnętrzny, świątynie i bogowie, wieże świątynne z cegły i ziemi, ile ich było, zburzyłem i wrzuciłem do kanału Arahtu. W środku miasta przekopałem kanały, zalałem jego teren wodą. Aby w nadchodzących dniach miejsce tego miasta, jego świątyń i bogów mogło nie zostać zapamiętane, całkowicie wymazałem je powodziami i uczyniłem z niego łąkę. Usunąłem kurz Babilonu na prezenty wysłane do najdalszych narodów iw tej Świątyni Nowego Roku składowałem (część) w zakrytym śmietniku. Zamienienie Babilonu w jezioro - pokrycie wodą cywilizowanej ziemi, przywrócenie miasta Marduka do pierwotnego chaosu - było obrazą dla boga. Sennacheryb spotęgował to, nakazując państwu Marduka sprowadzenie z powrotem do Asyrii. Pył był przerażającą przestrogą dla bogów innych narodów. Problem Babilonu został ostatecznie rozwiązany. Ale nic więcej nie słyszano o następcy tronu Aszur-nadin-shumi. Elamici nie żądali okupu; najprawdopodobniej woleli zamęczyć go na śmierć z czystej nienawiści do Asyrii. Wściekłe polowanie na Chaldejczyka, który odważył się przeciwstawić królowi, skazało na śmierć jego najstarszego syna. Sennacheryb miał pecha w pozostałych dzieciach. Siedem lat później, w 681 r. p.n.e., został zabity przez dwóch swoich młodszych synów podczas składania ofiary bogu Nabu, boskiemu panu słowa pisanego, w boskiej świątyni w Niniwie. Zmarł jako król Asyrii i Babilonu, władca imperium asyryjskiego u szczytu jego chwały. Ale pomimo wszystkich swoich zwycięstw, imperium, które wzmocnił, zniszczonych miast, wziętych jeńców i skarbu, który przejął, Sennacheryb był znany przez większość starożytności z tego, że nie zdobył Jerozolimy. Dzięki Lordowi Byronowi to również ta pojedyncza porażka - a nie przytłaczający sukces jego kariery wojskowej

. Asyryjczyk zstąpił jak wilk na owczarni,
A jego kohorty lśniły purpurą i złotem;
A blask ich włóczni był jak gwiazdy na morzu,
Kiedy niebieska fala toczy się nocą po głębokiej Galilei …
Albowiem Anioł Śmierci rozpościerał skrzydła podczas wybuchu,
I oddychał w twarz wrogowi, gdy przechodził;
A oczy śpiących woskują się śmiertelnie i chłodno,
I ich serca, ale raz uniosły się i na zawsze znieruchomiały!…
A wdowy z Aszur krzyczą głośno,
I rozbite są bałwany w świątyni Baala;
I potęga pogan, nieporuszona mieczem,
Stopił się jak śnieg w spojrzeniu Pana!

P′ING, ocalały dziedzic ZHOU, uciekł na wschód i osiedlił się w Lojangu, gdzie znalazł się w mieście, które w rzeczywistości było miastami partnerskimi. Książę Zhou, który trzysta lat wcześniej założył miasto, zbudował pałace i świątynie Loyang po zachodniej stronie; wygnańcy z Shang, których przeniesiono tam, by wydostać się z centrum królestwa Zhou, osiedlili się głównie na wschodnich przedmieściach miasta. Wewnątrz kompleksu królewskiego na zachodzie P′ing rozważał problemy, z którymi się teraz borykał. Jego zachodnia granica rozpadła się i była nieustannie naruszana przez najeźdźców. Wewnątrz szlachcice z ambicjami byli gotowi rządzić za niego częścią lub całym jego królestwem. Poradził sobie z zachodnim zagrożeniem, przekazując swoje stare królewskie terytorium w ręce Ch′in; choć mogło się to wydawać porażką, przeniosło odpowiedzialność za porządne rozprawienie się z barbarzyńcami na barki księcia Ch′in i jego armii. Teraz radził sobie z problemami wewnętrznymi, ignorując je. Zapisy są pobieżne z pierwszego stulecia po tym przejściu od rządów Zachodniego Zhou do Wschodniego Zhou, ale w zachowanych śladach widzimy szlachciców krążących wokół siebie, walczących o pozycję i pilnując króla. Tymczasem w ciągu pięćdziesięciu lat panowania P′ing nie zrobił prawie nic, by wtrącać się w spory między szlachtą. To unikanie wojny przyniosło mu przydomek "P′'ing the Peaceful". Niemal natychmiast potężni lordowie zaczęli zarzucać ostrożne sieci na pobliskie, mniejsze królestwa. "Za panowania króla P′inga", pisze Sima Qian, "wśród panów feudalnych silni anektowali słabych. Qi, Chu, Ch′in i Jin wyłonili się jako główne mocarstwa, a krajowa polityka była ustalana przez lokalnych lordów". Pięćset lat wcześniej Chiny były domem dla 1763 odrębnych terytoriów. Teraz stany zbiegły się razem jak krople wody na gładkiej powierzchni, łącząc się w końcu w co najmniej dwanaście głównych ośrodków mocy: Qi, Chu, Ch′in i Jin, jak zauważa Sima Qian; wraz z nimi siedem stanów Yen, Lu, Wey, Wu, Yueh, Sung i Cheng; i wreszcie ziemia Zhou skupiona wokół Lojangu. Wokół nich było może sto i sześćdziesiąt mniejszych kawałków ziemi, z których każdy szczyci się własnym otoczonym murem miastem i wojowniczym władcą. Korona przeszła od P′inga do jego wnuka (przeżył syna podczas swoich długich i spokojnych rządów). Przez pięćdziesiąt kilka lat P′inga na tronie nikt nie kwestionował jego przejęcia władzy; ale teraz zaczęło być jasne, że szlachta otaczająca krainę Zhou nie wytrzymałaby dłużej nawet ceremonialnej władzy królewskiej. Pierwsza fala urazy wyszła od przywódcy niewielkiego państwa Cheng, po wschodniej stronie Zhou. "Książę Chuang z Cheng przybył na dwór", pisze Sima Qian, "a król Huan nie traktował go zgodnie z normą". Cheng powinien być lojalny wobec Zhou; państwa Cheng i Jin, które teraz otaczały ziemię Zhou z trzech stron, miały swoje korzenie w tym samym klanie, co władcy Zhou. Ale w szczególności stan Cheng był kłujący. "Norma" najwyraźniej dotyczyła uznania władzy księcia na własną rękę, a król Huan zaniedbał oddać należny szacunek swemu dalekiemu krewnemu. W odpowiedzi książę Chuang zagarnął jedną z królewskich rezydencji na własny użytek; leżała na terytorium Hsu, małego i niegroźnego stanu na południe od centrum władzy Cheng i Zhou. Ale to w pałacu czcił król, co oznacza, że przejęcie przez księcia Chenga było roszczeniem o władzę zarówno nad Hsu, jak i nad jego religijnymi obrzędami: ceremonialna rola, która była jedną z niewielu pozostałych mu władzy. Królowi Huanowi zajęło całe osiem lat, zanim wrobił się w odwet - lub ukształtował swoich żołnierzy. "W trzynastym roku", kontynuuje Sima Qian, "król zaatakował Chenga". Atak był katastrofą. Sam król Huan został ranny strzałą w walce i zmuszony do odwrotu, pozostawiając Chenga bezkarnego, a Hsu wciąż w rękach wroga. Ale chociaż Cheng przeciwstawił się władzy królewskiej, książę Cheng nie zwiększał swojej przewagi. Wątła tożsamość, która łączyła państwa chińskie w jeden naród, w dużej mierze zależała od ich chęci zaakceptowania nominalnego panowania Syna Niebios. Bez jego jednoczących rządów, zarzuceni jak sieć wokół terytoriów, rozpadliby się; a barbarzyńcy z północy i zachodu wkroczyliby i zniszczyli poszczególne stany, jeden po drugim. ZA RZĄDÓW wnuka króla Huana, króla Hsi, powróciła groźba barbarzyńców. Atakujące plemiona nazywano Yi i Ti, bardziej z tych nomadów, którzy żyli na wyżynach i nigdy nie zaakceptowali władzy ani władcy, ani króla. Armia Zhou nie była w stanie odeprzeć ich ataków: "[Pozycja] syna Niebios stała się pokorna i słaba", mówią Guanzi (książka z esejami historycznymi napisanymi co najmniej dwieście lat później i zebranymi trzysta lat po tym). "Władcy feudalni wykorzystywali swoją energię do atakowania [sobie nawzajem]. Południowe Yi i Północne Ti wzięły udział w bitwie ze Stanami Centralnymi, a dalsze istnienie państw centralnych wydawało się wisieć na cienkiej nitce". "Państwami centralnymi" były Cheng, Wey, Jin i sama ziemia Zhou: centrum Chin. Widząc groźbę nieporządku pochłaniającego jego ziemie na zachodzie, nowy książę Qi został poruszony do działania. "Chciał zachować przy życiu to, co umierało", opowiada Guanzi, "i zachować to, co przestało istnieć". Książę Qi, młody człowiek, który właśnie odziedziczył swoją władzę, mógł chcieć zachować istnienie państw centralnych ze względu na ich wspólną kulturę, ale prawdopodobnie kierowały nim bardziej praktyczne względy. Qi biegł północno-wschodnią krawędzią równiny, otaczał ujście rzeki Żółtej i rozciągał się, by pokryć półwysep Shantung. Nieporządek na długiej zachodniej granicy Qi byłby katastrofalny dla księcia. Ale młodemu księciu wydawało się jasne, że król Hsi nie jest w stanie zapewnić bezpieczeństwa w stanach centralnych. Trzy lata po intronizacji Hsi ogłosił się nowym przywódcą wojskowym Chin: "W trzecim roku króla Hsi", wkrótce mówi nam Sima Qian, "Książę Huan z Qi został po raz pierwszy uznany za hegemona". Był rok 679 p.n.e. Roszczenie tytułu hegemona lub "naczelnika" było deklaracją władzy nad sąsiednimi stanami. Ale książę Qi zamierzał wykorzystać tę moc, by zjednoczyć skłócone ziemie w obronie przed najeźdźcami Yi i Ti, nie wspominając o innych koczowniczych ludach, które wędrowały po wyżynach i z zazdrością spoglądały z góry na żyzne ziemie Wschodniego Zhou. Dowodzona przez księcia i jego ministra Kuan Chunga armia Qi zagroziła innym stanom uległością dla wspólnego dobra. Kłótni lordowie, w obliczu najeżonego frontu uzbrojonych Qi, zgodzili się przestać walczyć między sobą na tyle długo, aby przekazać żołnierzy siłom koalicji, które miałyby maszerować wzdłuż granic i odpierać najazdy barbarzyńców. Książę Qi nigdy nie próbował ubiegać się o tytuł króla; zadowalał się pozostawieniem tego w rękach przedstawiciela Zhou. Ale "król" nie oznaczał już "władcy", jak to miało miejsce na zachodzie; książę Qi mógł rządzić Chinami, nigdy nie chwytając się samego słowa. Z drugiej strony król Chin nadal posiadał rodzaj duchowej władzy, której nawet hegemon nie mógł po prostu zignorować. Kiedy Hsi zmarł przedwcześnie, po krótkim pięcioletnim panowaniu, jego syn objął tron, a następnie ogłosił władzę, którą książę przyjął dla siebie: "nadał księciu Huanowi Qi status Hegemona". Po raz kolejny książę Huan - któremu prawdopodobnie udało się odeprzeć barbarzyńskich najeźdźców siłą koalicji - został uznany za głównego generała państw chińskich. Pełnił tę funkcję już od lat. Ale teraz rola Hegemona została sformalizowana, uznana przez samego króla; Chiny zdołały zmienić się w dwugłowy kraj z przywódcą wojskowym i religijnym. W ROKU, w którym wnuk Hsi, Hsiang, został intronizowany, Hegemon nadal książę Huan z Qi, który spędził dziesięciolecia walcząc dla Chin, walczył z innym rodzajem inwazji barbarzyńców. Inwazja zaczęła się jako rywalizacja między rodzeństwem. Przyrodni brat króla Hsianga, Shu Tai, chciał dla siebie tronu; aby zdobyć żołnierzy do swojego zamachu stanu, wysłał do barbarzyńskich plemion Ti i Jung po sojusz. Jego plan zakładał, że Ti zejdą masowo na Jin, państwo leżące między barbarzyńską północą a samą ziemią Zhou. W międzyczasie drugie plemię, Jung, pomaszerowało do stolicy Zhou przez ziemię Jin, omijając żołnierzy Jin, gdy byli zajęci walką z inwazją Ti. Napadną na pałac, zabiją Hsianga i zamiast tego intronizują Shu Tai. Kiedy król Hsiang dowiedział się o tych tajnych negocjacjach, nakazał aresztować i zabić swojego brata. Shu Tai dowiedział się o nakazie aresztowania i uciekł do Hegemona, prosząc o schronienie. To była trudna sytuacja dla Hegemona. Gdyby odmówił ochrony Shu Tai, przyznałby, że obawia się władzy króla. Z drugiej strony, jeśli zapewni ochronę, o którą prosił, będzie głosił wrogość wobec króla i może sprowadzić niewypowiedziany smutek na własną głowę. Wybrał drogę pośrednią. Ignorując całkowicie całą kwestię zdrady Shu Tai, Hegemon wysłał dwóch swoich ministrów, aby negocjowali traktaty między Zhou i Jungiem oraz między Jin i najeźdźcą Ti. Negocjacje najwyraźniej zakończyły się sukcesem. Ataki zostały przekierowane; Shu Tai najwyraźniej starał się udawać, że nigdy nie był w to zamieszany; i uniknięto nieszczęścia. Był to zupełnie inny rodzaj walki o władzę niż starcia toczące się dalej na zachód. Królowie starożytnego Bliskiego Wschodu zostali złapani w spiralny konkurs; każdy król, który nie wyruszył od razu na podbój terytoriów, ryzykował utratę części swego na rzecz przeciwnika, który prawdopodobnie mówił innym językiem i czcił innego boga. Negocjacje między chińskimi stanami przypominały bardziej bitwy między kuzynami, z których wszyscy mieli skończyć w tym samym domu wakacyjnym w miesiącach letnich, bez względu na to, jak dużo walczyli między sobą. W Chinach było mnóstwo ambicji związanych z budowaniem imperium, ale były one znacznie bardziej subtelne niż starcia włóczni na zachodzie. Budowniczowie imperium radzili sobie najlepiej, kiedy potrafili przedstawiać się jako strażnicy Chin przeciwko reszcie świata, jednocząc państwa przeciwko barbarzyńskiemu zagrożeniu ze strony nie-Chińczyków. Sześć lat po wynegocjowaniu bezpieczeństwa ziem Zhou i Jin przed barbarzyńcami Hegemon zmarł, nie przekazując swojej władzy dziedzicowi. W próżni władzy pozostawionej przez odejście Hegemona, król Hsiang podjął nieśmiałą próbę złapania władzy wojskowej Hegemona na lasce i wciągnięcia jej z powrotem do królewskiego domu. Niemal od razu otrzymał cudowną wymówkę; niewielki stan Cheng okazał się złym osądem, by wtrącić jednego z ambasadorów króla do więzienia. Król Hsiang postanowił ostro ukarać tę obrazę władzy królewskiej. Niestety, wybrał złą strategię. Zaproponował, że poślubi córkę przywódcy Ti i uczyni ją królową, jeśli barbarzyńcy Ti pomogą mu najechać i ukarać Cheng. Roczniki Wiosen i Jesieni, skompilowane co najmniej trzysta lat po fakcie, zawierają straszliwą ostrożność w ustach jednego z doradców króla Hsianga. Ti nie są jak Zhou, ostrzega doradca; różnią się co najmniej na cztery sposoby. "Ci, których uszy nie słyszą harmonii,pięć dźwięków jest głuchych", wyjaśnia, "ci, których oczy nie potrafią rozróżnić pięciu kolorów, są ślepi; ci, których umysły nie odpowiadają normom cnoty i prawości, są przewrotni; ci, których usta nie wypowiadają słów lojalności i wiary, są głupimi gadułami. Ti dostosowują się do tych czterech zła". Król Hsiang nie zwracał na to uwagi. "W piętnastym roku", według Sima Qian, "król wysłał siły Ti, by zaatakowały Cheng" i przygotował barbarzyńską księżniczkę Ti na swoją królową. Co dokładnie wydarzyło się później, nie zostało odnotowane przez Sima Qiana, ale najwyraźniej inwazja się nie powiodła. Państwo Cheng pozostało w mocy, a rok po inwazji król Hsiang postanowił odprawić swoją nową żonę. W tym momencie Ti odwrócił się i najechał na samą stolicę Zhou. Hsiang uciekł. Shu Tai, jego przyrodni brat, starszy, ale nie mądrzejszy, pojawił się ponownie na scenie i zgłosił się do intronizacji. Ti, który (w końcu) został pierwotnie wezwany do miksu przez samego Shu Tai, entuzjastycznie się zgodził; Shu Tai poślubił porzuconą barbarzyńską żonę księżniczki swojego przyrodniego brata i został królem. Założył również nowy pałac królewski w Wen, trzydzieści mil wzdłuż rzeki Żółtej od dawnej rezydencji królewskiej swojego brata. Jednak strategia Shu Tai dotycząca budowania imperium nie była rozsądniejsza niż strategia jego brata. Król Hsiang udał się incognito do Jin i przybył na dwór przywódcy Jin, księcia Wen, prosząc o pomoc w walce z barbarzyńcami. Książę Jin miał teraz okazję powtórzyć wyczyn księcia Qi; zebrał własnych żołnierzy Jin, wysłał ich, by wypędzili Ti z pałacu Zhou, i zabił Shu Tai własnymi rękami. Nie wiadomo, co stało się z księżniczką Ti. Następnie użył własnych żołnierzy do ponownego intronizacji króla Hsianga. I nic dziwnego, że Hsiang zgodził się uznać księcia Wen z Jin za Hegemona, dziedzica władzy Zwierzchnictwa. Na dokładkę, Hsiang przekazał również Jinowi kawał żyznej ziemi. Nowy Hegemon sprawował władzę tak hojnie, że w przeciwieństwie do swojego poprzednika omal nie został królem. Trzy lata po ogłoszeniu go hegemonem wysłał królewskie rozkazy do króla Hsianga: "W dwudziestym roku", pisze Sima Qian, "Książę Wen z Jin wezwał króla Hsianga. A król Hsiang wyszedł mu na spotkanie." W annałach panowania Hsianga zostało to zapisane, eufemistycznie, jako "Niebiański Król odbył inspekcję". Sprawdzał autorytet Hegemona i stwierdził, że jest nieistotą. NA POŁUDNIU ogromne państwo Chu stworzyło własne plany, by poradzić sobie z barbarzyńcami, którzy szturmowali tam i z powrotem przez Jin i Cheng oraz do i ze stolicy Zhou. Książę Chu nakazał wznieść ogromny mur, "Plac Kwadratowy", wzdłuż jego północnej granicy. Był to mur, który służył mu nie tylko przeciwko barbarzyńcom, ale także przeciwko ambicjom nowego hegemona. Kwadratowy Mur zablokował drogę, którą mogłaby obrać armia Jin, gdyby miała maszerować prosto na wschód od ziemi Zhou na terytorium Chu. Teraz Chu i Jin stanęli twarzą do siebie z północy i południa pokornego króla Zhou, wpatrując się w siebie ponad jego głową. Na wschodzie i zachodzie Ch'in i Qi również zmierzyli się ze sobą; Qi zmalało ze swojego poprzedniego znaczenia jako ziemia Hegemona, ale bynajmniej nie z obrazu, a Ch'in w posiadaniu starych zachodnich ziem Zhou. Wschodnie rządy Zhou zostały przekształcone w ten kwadrat potężnych państw z królem Zhou kulącym się pośrodku.

Po śmierci Sennacheriba w świątyni Nabu w Asyrii rozpętało się piekło. Według relacji zachowanej w księdze Izajasza, dwaj zabójcy uciekli "do ziemi Ararat". To prawdopodobnie oznacza, że uciekli na północ, na górzyste terytorium Urartu. Królestwo zebrało się ponownie po samobójstwie Rusasa I; nowy król, wnuk Rusas I Rusas II, zaczynał odbudowywać swoją armię. Cieszył się, że skompromitował Asyryjczyków, oferując gościnność zabójcy króla. Tymczasem rywalizacja między pozostałymi synami Sennacheryba przerodziła się w zaciekłą wojnę o sukcesję. Ostateczny zwycięzca, młodszy syn Asarhaddon, napisał relację zwycięzcy na pryzmacie (kamiennym filarze o sześciu do dziesięciu bokach) odkrytym w ruinach jego pałacu:

Z moich starszych braci młodszym bratem byłem ja,
ale na mocy dekretu Aszura i Szamasza, Bela i Nabu,
mój ojciec wywyższył mnie pośród zgromadzenia moich braci:
zapytał Szamasza: "Czy to mój spadkobierca?"
a bogowie odpowiedzieli: "On jest twoim drugim ja"…
A potem moi bracia oszaleli.
Bezbożnie wyciągnęli miecze w środku Niniwy.
Ale Aszur, Szamasz, Bel, Nabu, Isztar,
wszyscy bogowie patrzyli z gniewem na czyny tych łotrów,
doprowadził ich siłę do słabości i upokorzył ich pode mną.

Oczywiście Esarhaddon wygrał konkurs na koronę, ale opowieść o jego uznaniu przez ojca przed zamordowaniem starca brzmi bardzo podobnie do opowieści wymyślonej dla legitymizacji. I jest co najmniej osobliwe, że Asarhaddon nie odnosi się bezpośrednio do morderstwa Sennacheryba. Być może nie życzył sobie zbyt dokładnego zbadania aktu. Prawidłowo zasiadłszy na tronie, Asarhaddon stawił czoła imperium, którego brzegi zaczęły się kruszyć. Oficjalne listy pokazują, że piętnaście lub szesnaście dużych miast, centrów prowincji asyryjskich, zalegało z daniną, a Sennacheryb nie zadał sobie trudu, by spłacić długi. Co gorsza, gdy tylko wiadomość o śmierci Sennacheryba dotarła do ruiny Babilonu, rozpoczął się bunt chaldejski, kierowany przez nikogo innego, jak syna starego Merodachbaladana. Nazywał się Nabu-zerketti-lisher i od kilku lat rządził Bit-Jakinem na czele Zatoki. Teraz zebrał swoich współplemieńców i pomaszerował, by zaatakować miasto Ur, pierwszy przystanek na jego drodze, by zająć stare babilońskie terytorium. Asarhaddon, który musiał czuć, że duch Merodach-baladana zawsze będzie dręczył królów Asyrii, wysłał żołnierzy, aby posprzątali bałagan; Nabu-zer-ketti-lisher uciekł do Elamu i ku swemu wielkiemu zdziwieniu odkrył, że nowo koronowany król Elamu nie miał zamiaru prowokować nowego władcy asyryjskiego. Został aresztowany i wciąż zaskoczony, skazany na śmierć. Sam Asarhaddon niemal natychmiast zaczął wlewać pieniądze i ludzi do Babilonu. Rozdrażnione zniszczenie miasta przez Sennacheryba nie poszło dobrze dla większości dworu i na wielu jego własnych ludziach; Bogowie babilońscy byli zbyt blisko swoich, a usunięcie posągu Marduka z Babilonu było dla wielu zniewagą, która po prostu błagała o boski odwet. Własne zapiski Asarhaddona podają, że pragnął odbudować Babilon z miłości do Marduka. Pozostawiło mu to jednak pewien problem; jeśli spędzał zbyt dużo czasu obiecując poprawienie zniewagi Mardukowi, skazywał własnego ojca za bezbożność (i potencjalnie niwecząc swoje roszczenia do bycia częścią przez Boga wyznaczonej rodziny królów). Obszedł ten problem, opisując zniszczenie Babilonu, nie wspominając nawet o swoim ojcu. Jego relacja o potopie Babilonu sugeruje, że żadna ludzka ręka nie odegrała żadnej roli w spustoszeniu:

Za panowania wcześniejszego króla
w Babilonie były złe znaki.
Były zbrodnie, niesprawiedliwości, kłamstwa, Mieszkańcy źle traktowali bogów, porzucił regularne ofiary i nabożeństwa,
wziął skarb świątynny, aby zapłacić Elamowi,
wziął skarb Babilonu dla innego.
Przed moim czasem Marduk rozgniewał się na Babilon,
Arahtu przepełniło się i obróciło miasto w ruinę,
Babilon stał się pustkowiem,
W opuszczonym mieście rosły trzciny i topole,
jego bogowie i boginie opuścili swoje świątynie,
jego mieszkańcy uciekli do schronienia.

To była straszna historia, ale genialna propaganda: powtórzenie "Przed moim czasem", które usunęło winę z Asarhaddona bez przypinania jej ojcu; wyjaśnienie, że bogowie opuścili Babilon z boskiego gniewu, w przeciwieństwie do tego, że zostali wywiezieni w asyryjskich wozach; sugestia, że apel do Elama rozwścieczył Marduka szczególnie; nieśmiałe odniesienie do "wcześniejszego króla", a przede wszystkim żałosne "Arahtu przepełniło się" (w przeciwieństwie do bardziej zgodnego z prawdą, "asyryjscy żołnierze spiętrzyli go fragmentami murów Babilonu"). Posąg Marduka pozostał w Asyrii, jako przypomnienie obywatelom Babilonu, że ich bóg zamieszkał u prawowitego króla Babilonii. Ale Asarhaddon, działając jako agent boga, odbudował świątynie, domy i zrelaksowane ulice. Wpisał swoje pochwały na samych drogach pod stopami: dziesiątki cegieł, które wybrukowane były dojazdem do wielkiego kompleksu świątynnego Esagili, zostały wybite "Dla boga Marduka, Asarhaddona, króla świata, króla Asyrii i króla Babilonu, uczynione Esagili i Babilonu lśnią wypalonymi cegłami z rytualnie czystego pieca". Chaldejskie plemię Bit-Dakkuri, brat-plemię Bit-Jakina z Merodach-baladan, postanowiło teraz zaprzyjaźnić się. Wysłali do Babilonu list z ofertą lojalności, ale Asarhaddon, który nie miał ochoty ufać Chaldejczykom, odpisał cierpko. "Słowo króla do nie-Babilończyków" - list zaczyna się zwięźle:

Niniejszym odsyłam do Ciebie, z nienaruszonymi pieczęciami, Twój całkowicie bezsensowny list do mnie. Być może powiesz: "Dlaczego nam to zwrócił?" Kiedy obywatele Babilonu, którzy są moimi sługami i kochają mnie, napisali do mnie, otworzyłem ich list i przeczytałem. Ale czy byłoby dobrze, gdybym przyjął i przeczytał list z ręki przestępców?

Za listem szli żołnierze; Asarhaddon wysłał asyryjskich żołnierzy, by wypchnęli Chaldejczyków z południowych ziem Babilonii, z powrotem na ich bagna. Tymczasem na północnym wschodzie zrastało się nowe zagrożenie. Plemiona koczownicze, które od dawna wędrowały po wybrzeżach Morza Kaspijskiego, gromadziły się nad plemionami Medów i Persów. Asyryjczycy nazywali przybyszów Gimirrai; byli znani późniejszym historykom jako Cymeryjczycy. Cymeryjczycy, podobnie jak wielu nomadów górskich, byli lepsi w walce niż cokolwiek innego. Ich wyprawy wzdłuż północnej granicy asyryjskiej dotarły aż do Cylicji, na skraju Azji Mniejszej, a także zaprzyjaźnili się z królem Urartu, Rusasem II (podobno nadal ukrywał ojcobójczych książąt gdzieś w swoich górach). ). To sprawiło, że Esarhaddon zauważył: sojusz Cymeryjsko-Urartyjski może być niebezpieczny. Próbując wzmocnić swoją północną granicę, Asarhaddon zawarł wstępne przymierze z drugą grupą koczowników, którzy napływali z gór Kaukazu, na północ od Morza Czarnego. Ci Scytowie zapewniliby mu dodatkowe ramię, by powstrzymać Cymeryjczyków i Urartian, ale nie do końca im ufał. Tabliczki z wróżbami z czasów panowania Asarhaddona, na których spisano jego formalne zapytania do boga słońca Szamasza, aby można je było przedstawić w świątyni, opisują trudności króla:

Szamaszu, wielki panie, czy Rusas, król Urartu, przybędzie ze swoimi armiami i Cymeryjczykami (lub którymkolwiek z jego sojuszników) i będzie prowadził wojny, zabijał, plądrował i plądrował? Szamaszu, wielki panie, jeśli dam jedną z moich córek za żonę królowi Scytów, czy przemówi do mnie słowa dobrej wiary, prawdziwe i szczere słowa pokoju? Czy dotrzyma mojego traktatu i zrobi to, co mi się podoba? Szamasz, wielki panie, czy zaatakują wojska Cymeryjczyków, Medów lub jakiegokolwiek innego wroga? Czy spróbują zdobyć miasta tunelem, wspinając się po drabinach, rampami i taranami, czy też traktatem pokojowym - podstępem?

Na żadne z tych pytań nie było jasnych odpowiedzi.

ESARHADDON został zmuszony do wojny w 676 r. p.n.e., kiedy koczownicy Cymeryjscy napierali tak daleko na zachód, że dotarli do granic Frygii. Zamożni Frygijczycy nie byli bezradni. Ich wioski - kamienne budowle na szczytach wzgórz, ich fundamenty widoczne jeszcze tysiące lat później - zostały zbudowane dla obrony. Ich najbardziej charakterystyczne pomniki, "pomniki fasadowe", wciąż są rozsiane po krajobrazie: kamienne płyty wystające w powietrze, z jednej strony wyrzeźbione na podobieństwo ściany, z rzeźbionymi drzwiami, których nigdy nie można otworzyć. Pomnik Midas w Midas City wychodzi na wschodzące słońce, podobnie jak prawie wszystkie inne pomniki fasadowe. Na kilka chwil o świcie jego szara powierzchnia staje się jasna, a fałszywe drzwi świecą. Ale szybkość i dzikość inwazji Cymeryjczyków zaskoczyły ich. Armia frygijska została zepchnięta z powrotem w kierunku stolicy Gordium, gdy ludzie żyjący na wsi napłynęli do miasta, mając nadzieję, że będą chronieni przez jego mury. Ale Cymeryjczycy opanowali mury i podpalili miasto. Ich król Midas, wnuk Midasa, który rządził w latach Tiglath-Pileser, widział, że klęska była nieunikniona. Zabił się w cytadeli; rzymski geograf Strabon, pisząc sześćset lat później, mówi, że popełnił samobójstwo pijąc byczą krew. Jest to śmierć dziwna i rozpaczliwa. Esarhaddon pomaszerował własną armię, by stawić czoła zagrożeniu. Dwie armie starły się w Cylicji, a Esharaddon odniósł zwycięstwo. Własnymi rękami zabił Cymeryjskiego króla Teuszpy, chwalił się w swoich inskrypcjach. Atak Asarhaddona powstrzymał inwazję Cymeryjczyków i ocalił zachodnią Azję Mniejszą przed zniszczeniem. Ale Frygia upadła. Rozbite wioski nigdy się nie zjednoczyły, a szlaki handlowe, niegdyś zdominowane przez kupców frygijskich, teraz należały do wiosek położonych dalej na zachód. Ci ludzie byli znani jako Lidyjczycy, a po zniszczeniu równiny na wschodzie ich król Gyges stał się najsilniejszą potęgą w całej Azji Mniejszej.

EGIPT był teraz mniej lub bardziej zjednoczony pod rządami nubijskich faraonów z dwudziestej piątej dynastii, przez około osiemdziesiąt lat. Tirhakah, książę, który przed laty zremisował z Sennacherybem, był teraz królem. Asarhaddon był zdecydowany zakończyć podbój, który rozpoczął jego ojciec: "Szamasz, wielki panie", zaczyna się jego następne pytanie, "czy powinienem udać się do Egiptu i stoczyć wojnę z Tirkhakahem, królem Kusz, i jego wojskami; i czy w tej wojnie moja broń i armia zwyciężą?". Odpowiedź musiała być pozytywna, ponieważ kroniki asyryjskie ogłaszają: "W siódmym roku panowania Asarhaddona armia asyryjska pomaszerowała na Egipt". Tirhakah długo czekał na swój tron i nie miał zamiaru siedzieć spokojnie w Delcie, dopóki nie przybędzie Asarhaddon. Siły egipskie pomaszerowały na spotkanie Asyryjczyków w filistyńskim mieście Aszkelon, gdzie przyłączyli się do nich ludzie z Aszkelonu. Ludzie Asarhaddona przybyli do Aszkelonu, by stawić czoła temu wspólnemu wrogowi, już zmęczonym i osłabionym. Podczas długiego marszu na południe zostali zmuszeni do odparcia koczowniczych plemion arabskich, które widziały w długiej asyryjskiej kolumnie dobre źródło pożywienia i broni. Bitwa, która nastąpiła, była krótka, a armia Tirhakaha odniosła zwycięstwo. Esarhaddon wycofał się z Delty. Tirhakah wrócił do Egiptu, gdzie rozrzucał projekty budowlane (w tym ogromną, rozległą świątynię Amona w Nubii) w całym kraju, na sposób faraona, który jest pewny swojej wielkości. Ale Asarhaddon nie odszedł. Po prostu wycofał się, aby zebrać swoje siły. Dwa lata później, w 671, przybył z wypoczętą armią i przejechał przez zewnętrzne umocnienia Egiptu, w dół Delty i aż do Memfis, gdzie Tirhakah i jego armia zajęli ostatnie miejsce. Kiedy stało się jasne, że armia asyryjska zatriumfuje, Tirhakah uciekł z pola bitwy i uciekł na południe, ku ziemiom swoich przodków. Asarhaddon schwytał jego syna i żonę, większość rodziny oraz kilku dworzan i zabrał całą grupę z powrotem do Niniwy jako jeńców. Wraz z rodziną Tirhakaha zebrał synów różnych szlachciców - w tym syna króla Sais, miasta w zachodniej Delcie - i przeciągnął ich z powrotem do Niniwy, aby wykształcić ich na Asyryjczyków. Opuścił Egipt pod kontrolą namiestników, którzy przysięgli wierność Asyrii. Ich wierność trwała ledwie do czasu powrotu Asarhaddona do Niniwy. Gubernator Sais, człowiek imieniem Necho, pozostał lojalny (w końcu jego syn był zakładnikiem w Niniwie), ale wasale innych miast przestali wykonywać rozkazy asyryjskie, gdy tylko koniec procesji zniknął z pola widzenia. . Asarhaddon dotarł do Niniwy, zawrócił i ruszył z powrotem do Egiptu. Nigdy go nie osiągnął; zmarł w marszu na południe. ESARHADDON zostawił swój asyryjski tron Asurbanipalowi, swemu wybranemu i ulubionemu synowi; ale mianował młodszego księcia, Szamasz-szum-ukina, następcę tronu Babilonu, suwerennego władcę pod nadzorem starszego brata. Rok po koronacji Asurbanipala Szamasz-szum-ukin został formalnie koronowany w Babilonie. Jego wjazdowi do miasta towarzyszył wizerunek boga Marduka, który wreszcie wracał do domu. "Podczas mego panowania", oznajmił w inskrypcji wielki pan Asurbanipal w Babilonie, bóg Marduk wkroczył do Babilonu pośród radości i zajął swoją rezydencję, a ja przywróciłem uprzywilejowany status Babilonu i mianowałem Szamasz-szum-ukina, mojego ulubionego brata do królestwa Babilonu. Potem podniósł miecz swego ojca na Egipt. Tirhakah zakradł się z powrotem na północ i próbował odzyskać swój tron; Asurbanipal szturmował Egipt aż do Teb, zabijając każdego króla, który zapomniał o swojej asyryjskiej przynależności, ale oszczędzając pro-asyryjskiego Necho z Sais. W miejsce zmarłych królów wasali Asurbanipal mianował tych wyszkolonych przez Asyryjczyków egipskich synów, których jego ojciec zabrał do Niniwy. Syn Necho, młody człowiek imieniem Psammetichus, został sprowadzony z Asyrii i osiedlony we wschodnim mieście Atrybis, naprzeciw miasta jego ojca. Razem ojciec i syn otrzymali wspólne zwierzchnictwo nad wszystkimi innymi miastami. Jednak Tirhakah wciąż żył. Tym razem został przewieziony na południe, do Górnej Nubii i był w Napacie, prawie przy Czwartej Katarakcie. Zapowiedział, że jego kuzyn będzie jego spadkobiercą; najwyraźniej jego własny syn został stracony w Niniwie. Kiedy umarł, jego kuzyn Tantamani odziedziczył pusty tytuł, królestwo kraju, który był mocno kontrolowany przez Asyryjczyków. Ale wtedy Tatanami miał sen: w pierwszym roku swojej koronacji na król … Jego Wysokość widział nocą sen: dwa węże, jeden po prawej, drugi po lewej. Wtedy przebudził się Jego Wysokość i nie znalazł ich. Jego Wysokość powiedział: "Dlaczego to widziałem?" Przyszła mu odpowiedź: "Południowa kraina jest twoja; weźcie sobie Northland także dla siebie. Dwie Boginie lśnią na twoim czole, ziemia jest ci dana w całej jej długości i szerokości. Nikt inny nie dzieli tego z tobą. Wstał z łóżka z boskim nakazem, który rozbrzmiewał w jego uszach: odbierz Egipt Asyryjczykom i ich wasalom." Jego wczesne zwycięstwa były łatwe; Asyryjczycy znowu odeszli, a tubylcy nie byli szczęśliwi pod rządami asyryjskich namiestników. Tatanami posuwał się na północ wzdłuż Nilu, witany przez mijane miasta i zbierając sojuszników za sobą. W Memfis natknął się na pierwszą prawdziwą przeszkodę: Necho z Sais, który pospieszył na południe z asyryjską armią, by powstrzymać nubijskiego zdobywcę. W bitwie, która nastąpiła, Necho poległ. Jego syn Psammetichus podjął się tego zadania, ale od razu okazał się bardzo niepopularny wśród innych szlachciców Delty, którzy przedkładali rządy nubijskie nad asyryjskie; Herodot mówi, że w pewnym momencie Psammetichus został zmuszony do ukrycia się na bagnach przed jedenastoma innymi władcami Delty, pragnących jego krwi. Był stale popychany, cofając się do Sais, gdzie odgradzał się za stacjonującym tam asyryjskim garnizonem. Tymczasem Delta świętowała, a Tantamani rzeźbił modlitwy o zwycięstwo do Amona ("Ten, który jest prowadzony przez Amona, nie może zbłądzić!") na pamiątkowych stelach. Ale potem wrócił Asurbanipal, tym razem z większą liczbą żołnierzy. W 663 połączył swoje siły z siłami walczącego Psammetichusa i razem obie armie spustoszyły Deltę. Tantamani po raz drugi pobiegł na południe; i Teby zostały splądrowane i spalone po raz pierwszy w swojej historii. Świątynia Amona została zmiażdżona. Jego skarb został skradziony, jej mury zrównane z ziemią, a dwa srebrne obeliski, które stały u jej drzwi, zostały przetransportowane z powrotem do Niniwy. Zniszczenie Teb było tak wstrząsające, że stało się synonimem na starożytnym Bliskim Wschodzie, dowodem na to, co może się stać z tymi, którzy przeciwstawiali się asyryjskiej potędze. Kilkadziesiąt lat później żydowski prorok Nahum wciąż potrafił opisać to z brutalnymi szczegółami:

Teby, nad rzeką Nil, wokół nich woda,
broniona przez rzekę, podlewa jego mury,
Pokonaj jej siłę, jej sojusznik…
Ale została wzięta do niewoli, wywieziona na wygnanie,
Jej niemowlęta zostały rozbite na kawałki na czele każdej ulicy,
Dla jej szlachty rzucano losy,
a wszyscy jej mężowie zostali zakuci w kajdany.

Następnie Asurbanipal pozbył się wszystkich królów wasali i mianował Psammetichusa jedynym faraonem Egiptu. Egipt był po prostu za daleko, by Asyryjczycy mogli utrzymać tam ogromny garnizon. Jeśli Asurbanipal miał trzymać kraj pod kontrolą, potrzebował niezniszczalnie lojalnego króla-wasala. Pomimo swojej indoktrynacji asyryjskiej Psammetichus nie był tym królem. Jego gotowość do walki po stronie armii Ashurbanipala była rzemiosłem, strategią człowieka, który całe swoje młodość spędził otoczony wrogami, bezsilny i bezdomny, a jego życie wisiało na włosku. Gdy tylko objął tron, zaczął powoli oddalać się od asyryjskiej prostej i wąskiej drogi. Zaczął negocjować z różnymi gubernatorami Egiptu, obiecując im władzę w nowym reżimie. Niedługo później asyryjski oficer oddelegowany do Syrii wysłał wiadomość ze skargą do Ashurbanipala w Niniwie na coraz bardziej niezależne zachowanie Psammetichusa; wicekról asyryjski powoli, ale pewnie oczyszczał swoje miasta ze stacjonujących tam żołnierzy asyryjskich. Ashurbanipal przyjął do wiadomości list, ale nie wysłał ekipy sprzątającej. Jego ludzie byli zajęci gdzie indziej. W 658 Psammetichus wysyłał tajnych posłańców do Gygesa, króla Lidii, obecnie jedynego potężnego władcy w Azji Mniejszej. Przychylny sprawie egipskiej (wszystko, co zmniejszyło nadciągającą potęgę Asyrii, czyniło go szczęśliwszym), Gyges wysłał dodatkowych żołnierzy, aby dołączyli do Psammetichusa w Egipcie. Zostawili swoje ślady; czekając z nudów na rozpoczęcie walk, nabazgrali graffiti, które do dziś można odczytać na ścianach świątyni w Wadi Alfa. W 653 Psammetichus był gotów oprzeć swoją przyszłość na sukcesie buntu. Zwrócił się przeciwko żołnierzom asyryjskim stacjonującym w Delcie i wypędził ich ze swojego kraju na terytoria zachodniosemickie. Następnie uczynił Sais swoją królewską stolicą; a poślubiając córkę najpotężniejszego szlachcica w Tebach, rozszerzył swoją władzę prawie aż do pierwszej katarakty. Dalej na południe Nubia pozostawała pod zmieniającą się mozaiką lokalnych władców, coraz bardziej niezależnych od wpływów egipskich. Ale na północ od pierwszej katarakty Egipt znów był pod panowaniem prawdziwego faraona (jeśli był wyszkolony asyryjsko), który twierdził, że starożytny tytuł Zjednoczyciela Obu Ziem i błogosławieństwo naczelnego boga Egiptu. Po raz pierwszy od wielu lat. , maat - boski porządek - powrócił do Egiptu. Rozpoczęła się dwudziesta szósta dynastia lub dynastia Saite, skupiona w rodzinnym mieście Psammetichusa, Sais.

REWOLTA W EGIPCIE nie wyszła tak dobrze dla Gygesa. Cymeryjczycy, którzy zebrali się ponownie, ponownie wyruszyli na zachód. Tym razem Asyryjczycy odmówili ingerencji; Ashurbanipal czuł urazę do Gygesa, dzięki tym żołnierzom lidyjskim w Egipcie. Cymeryjczycy pod wodzą króla Dugdamme zaatakowali armię lidyjską, odepchnęli ją, zabili Gygesa i złupili Sardes. Dugdamme następnie ruszył na południe, co zbliżyło go trochę zbyt blisko terytorium asyryjskiego; Ashurbanipal był skłonny pozwolić Cymeryjczykom dać lekcję innemu narodowi, ale nie chciał ich na swojej własnej ziemi. Zaczął organizować wyprawę na północ, ale przeraziło go zaćmienie, które jego nadworni kapłani zinterpretowali jako rzeczywiście bardzo zły omen:

"Na waszą ziemię nastąpi atak", powiedzieli swojemu królowi, "i ziemia zostanie zniszczona".

Na szczęście dla Ashurbanipala, niedługo po splądrowaniu Sardes, Dugdamme zachorował na odrażającą chorobę, która łączyła krwawe wymioty i gangrenę jąder. Choroba go powaliła, a z ulgą Asurbanipal mógł porzucić wyprawę na północ.

Nieumiejętność ostemplowania Psammetichusa przez Aszurbanipala nie była jego ostatnią utratą terytorium. Za jego rządów granice Asyrii przesunęły się i zapadły lekko do wewnątrz. Ashurbanipal był kompetentnym królem, ale nie Sargonem, by skierować całą swoją energię na nieustanną wojnę, aby jego imperium mogło być trochę większe. Był zajęty innym rodzajem nabycia. Nie był pierwszym królem asyryjskim, który zbierał gliniane tabliczki, ale jako pierwszy uczynił ich gromadzenie priorytetem w całym swoim imperium. Zajął się tym w sposób zorganizowany: rozesłał oficerów do całego królestwa, aby sporządzili spis wszystkich bibliotek w całym imperium, i zebrał kopie wszystkich tabliczek, jakie mógł znaleźć: zaklęcia, proroctwa, środki medyczne, obserwacje astronomiczne, opowieści i opowieści (w tym kompilacja liczących tysiąc lat opowieści o starożytnym bohaterze Gilgameszu), wszystkie zebrane razem. Ostatecznie biblioteka w Niniwie miała prawie trzydzieści tysięcy tabliczek. Jeśli chodzi o Asurbanipala, jego biblioteka była trwałym osiągnięciem jego rządów: ja, Asurbanipal, król wszechświata, któremu bogowie obdarzyli ogromną inteligencją, który zdobył wnikliwą przenikliwością w poszukiwaniu najrozmaitszych szczegółów naukowej erudycji (żaden z moich poprzedników nie miał pojęcia o takich sprawach), umieściłem te tablice na przyszłość w bibliotece w Niniwie dla mego życia i dla dobra duszy, aby podtrzymuj fundamenty mojego królewskiego tronu. Asarhaddonowi udałoby się zachować Egipt, ale królestwo umysłu Aszurbanipala trwałoby wiecznie. Jego ziemskie królestwo było bardziej kruche. Król elamicki przygotowywał inwazję na Babilon, a na północ od Elamu nowy wróg (znowu) złączył się w zagrożenie. W tym samym roku, w którym doszło do buntu Psammetycha, król elamicki Teumann i jego armia zaczęli maszerować w kierunku Babilonu. Przypuszczalnie Teumannowi obiecano ciepłe powitanie. Od jakiegoś czasu narastała wrogość między Aszurbanipalem a jego młodszym bratem Szamasz-szumukinem, wicekrólem Babilonu. Wczesne inskrypcje Szamasza-szumukina nazywają go grzecznie "mój ulubiony brat" i "król czterech stron świata", prosząc o błogosławieństwo dla zdrowia Aszurbanipala i grożąc jego wrogom katastrofą. Ale taka sama liczba inskrypcji pozostawionych w Babilonie przez samego Aszurbanipala sugeruje, że przez lata mikrozarządzał on sprawami miasta. Armia elamicka mogłaby pomóc Szamaszowi-szum-ukinowi uwolnić się od dominacji Aszurbanipala. Kiedy Aszurbanipal otrzymał wiadomość, że Elamici są w marszu, skonsultował się ze swymi nadwornymi prorokami. Zapewnili go, że wróżby są korzystne, więc podjął ofensywę: przekroczył Tygrys i spotkał Elamitów na ich własnej ziemi. Jego armia wypędziła ich z powrotem do Suzy, zadając im wielką rzeź. "Zatopiłem rzekę ciałami ludu Elamu", chwali się Aszurbanipal w epigrafach wyrytych na jego płaskorzeźbach w Niniwie, "a kiedy Teumann, król Elamu, zobaczył klęskę swoich wojsk, uciekł, by ratować swoje życie ". Teumann, król Elamu, został ranny; jego najstarszy syn wziął go za rękę i uciekli w kierunku lasu. Ale rama jego królewskiego rydwanu pękła i spadła na niego [i uwięziła go]. Teumann w desperacji powiedział do syna: "Chwyć łuk [i broń nas]!" Ale drąg wozu, który przebił Teumanna, króla Elamu, przebił także jego syna. Za namową Assur zabiłem ich; Odciąłem im głowy przed sobą. Same płaskorzeźby dają jeszcze jeden szczegół; Ashurbanipal najwyraźniej przywiózł ze sobą głowy i powiesił je w swoim ogrodzie, gdzie on i jego żona następnie jedli obiad pod ozdobionymi drzewami. Tymczasem na tronie pozostał Szamaszszumukin. Najwyraźniej nie było dowodu, że kiedykolwiek korespondował ze zmarłym Teumannem. Niemal natychmiast kolejna armia ruszyła na samą Niniwę. Plemiona Madua zdołały zorganizować się w królestwo Medów kilka lat wcześniej. Jakiś czas przed akcesją Aszurbanipala, wiejski sędzia imieniem Deioces zyskał reputację sprawiedliwego i uczciwego, która rozprzestrzeniła się na wszystkie plemiona Medów, dopóki nie ogłosili go przywódcą wszystkich. "Kiedy władza była w jego rękach", pisze Herodot, "Deioces nalegał, aby Medowie zbudowali jedno miasto i utrzymali to jedno miejsce". Centralnym miastem była Ekbatana, a kiedy plemiona się do niej zbiegły, Ekbatana stała się centrum wschodzącego narodu. Ecbatana: jedno z najbardziej zaskakujących miast starożytności, zbudowane na wschodnich zboczach góry Orontes. Ecbatana była otoczona siedmioma okrągłymi ścianami, najbardziej zewnętrzna leżała w dół od następnej i tak dalej, tak że można było zobaczyć szczyt każdej ściany wznoszący się za nią. Bastiony miejskie - pozycje obronne na murach, odbudowane od samego muru w ufortyfikowany klin, aby mogli na nich stanąć łucznicy - pomalowano na jaskrawe kolory; bastiony muru zewnętrznego białe, potem czarne, potem czerwone, niebieskie i pomarańczowe; bastiony przedostatniego kręgu były pozłacane srebrem, a ostatni krąg, w którym znajdował się sam pałac królewski, pozłacany złotem. Ekbatana była jednym z najwspanialszych widoków starożytnego świata: sześć tysięcy stóp nad poziomem morza, lśniąc na szczycie wzgórza jak ogromna i groźna dziecięca zabawka. W 675 roku syn Deiocesa, Phraortes, odziedziczył po ojcu rolę przywódcy. Z Ekbatany Phraortes zaatakował pobliską Parsuę: Persów, którzy byli luźniejszą konfederacją dowodzoną przez ich władcę Achamenesa. Zostali podbici i uczynili państwo podporządkowane. A stamtąd, jak zauważa Herodot, Fraortes, "mając pod swoim dowództwem dwa silne kraje", skupił się na podboju Azji, "plemion po plemieniu". Został królem. Do 653 Phraortesowi udało się również zawrzeć sojusz z dzikimi Cymeryjczykami. Medowie, Persowie i Cymeryjczycy wspólnie postanowili wykorzystać kłopoty Aszurbanipala w Asyrii, by pomaszerować na samą stolicę. To była błędna kalkulacja. Scytowie, sprzymierzeni z Asyrią małżeństwem (siostra Aszurbanipala poślubiła króla scytyjskiego), zstąpili i walczyli po stronie asyryjskich obrońców. Nie tylko siły Cymeryjczyków, Medów i Persów zostały odepchnięte z murów Niniwy, ale i Phraortes został zabity; a wódz scytyjskich wojowników Madius zajął swoje miejsce jako Madius Scytyjski, król Medów i Persów. ROK później uraza Szamasza-szum-ukina do brata wyszła na jaw. Poprowadził babilońskich żołnierzy przeciwko Cuthah, asyryjskiej placówce na północ od Babilonu, w otwartej próbie wypędzenia sił brata. Aszurbanipal zebrał własne armie do walki powrotnej; jego obawy znajdują odzwierciedlenie w zapytaniach do boga słońca Szamasza, które przetrwały z tego czasu. "Szamasz, wielki panie", czytamy w jednym z wcześniejszych, "czy Elamici przyłączą się do wojny?" (Odpowiedź była twierdząca i rzeczywiście żołnierze elamiccy wkrótce przybyli, by wzmocnić bunt Szamasz-szum-ukina. Po śmierci Teumanna nikomu w szczególności nie udało się zdobyć elamickiego tronu, a armia najwyraźniej działała sama.) Szamasz- shum-ukin zakopał się za murami Babilonu, aby z nim walczyć. "Czy armia Szamasz-szum-ukina opuści Babilon?" Niedługo potem Asurbanipal pyta swego boga, a następnie wykazując pewien brak pewności siebie: "Czy armia asyryjska zwycięży Szamasz-szum-ukina?" Armia zwyciężyła, ale dopiero po trzyletnim oblężeniu, które zakończyło się głodem i przerażeniem ("Zjadali ciała swoich synów i córek z powodu głodu"). Kiedy miasto w końcu upadło, żołnierze Aszurbanipala nie okazywali litości buntownikom, którzy go bronili. Własna relacja Aszurbanipala usprawiedliwia przede wszystkim zniszczenie miasta przez jego dziadka, Sennacheryba: Babilon był tylko kłopotem. "Resztę żyjących zniszczyłem w miejscu, gdzie zabito mojego dziadka Sennacheryba", pisał, "a ich wyrzeźbionymi ciałami nakarmiłem psy, świnie, wilki, orły, ptaki podniebne, do ryb głębinowych". Sam Szamasz-szum-ukin zginął nie z ręki nikogo, ale w pożarze we własnym pałacu. Podpalił się, aby uniknąć zemsty brata. Aszurbanipal nakazał pochować jego ciało z odpowiednią ceremonią, posadził na tronie swojego własnego agenta, człowieka imieniem Kandalu, i rządził Babilonem przez tę marionetkę. Kandalu pełnił tę rolę przez ponad dwadzieścia lat, ale o jego brak autorytetu świadczy brak jakichkolwiek inskrypcji królewskich w Babilonie, które nosiłyby jego imię. A potem Aszurbanipal stoczył jedyną wojnę swojego panowania, która przesunęła granicę Asyrii na zewnątrz. Na jego wschodzie wybuchła wojna domowa o sukcesję tronu elamickiego; Aszurbanipal jeszcze dwukrotnie przemierzał Tygrys ze swoją armią, za każdym razem działając z coraz większą zaciekłością, gdy cały obszar był bezpośrednio pod panowaniem Asyryjczyków. Spłonęły miasta elamickie. Zrabowano świątynie i pałace Suzy. Nie ma lepszego powodu niż zemsta, Aszurbanipal nakazał otworzyć królewskie grobowce i zabrać kości królów do niewoli:

Zabrałem ich kości do Asyrii,
Sprawiłem, że ich duchy były niespokojne,
Pozbawiłem ich ofiar z jedzenia i napojów.

Zakuwał w kajdanach każdego, kto mógł w przyszłości pretendować do tronu Elamu, i deportował ogromne grupy elamickich obywateli daleko od ich ojczyzny; wielu z nich osiedliło się na starym terytorium Izraela, na północ od małego, opornego kraju Judy. Nie zniszczyło to ich tożsamości narodowej tak bardzo, jak mógł się spodziewać. Dwieście lat później gubernator tego obszaru napisał do swego króla, wymieniając różne grupy pod jego nadzorem: wśród nich wymienia "Elamity z Suzy i inne osoby, które wielki i honorowy Aszurbanipal deportował i osiedlił w mieście Samaria i gdzie indziej w Trans-Eufracie". Nawet na wygnaniu potomkowie jeńców Aszurbanipala pamiętali zarówno swoje imiona, jak i miasto, z którego pochodzili. Ale po prawie dwóch tysiącach lat istnienia kraj Elam został zniszczony. Asurbanipal miał dwa ustawienia w radzeniu sobie z problemami w swoim imperium: pełne zniszczenie lub całkowite zaniedbanie. Egipt był wystarczająco daleko, by skorzystać z drugiej oprawy; Elam, zbyt bliski, by go zaniedbać, otrzymał pierwszy. To był niemądry ruch. Asurbanipal nie odbudował się po zniszczeniu kraju. Nie ustanowił żadnych gubernatorów, nie przesiedlił żadnego ze zdewastowanych miast, nie próbował uczynić tej nowej prowincji Asyrii niczym więcej niż pustkowiem; Elam leżał otwarty i niebroniony. Pierwsza inwazja była ostrożna: perski władca Teispes ostrożnie wkroczył na stare elamickie terytorium Anszan i zagarnął je dla siebie. Ashurbanipal nie zrobił nic, by go powstrzymać. Ani przełożony Teispesa, Madiusz Scytyjski, sprawujący obecnie funkcję najwyższego króla zarówno nad Medami, jak i Persami. Nawet kiedy Teispes zaczął nazywać siebie "Królem Anshan", nie było odwetu. Przypuszczalnie tytułowemu "królowi" towarzyszyła odpowiednio uległa postawa i płacenie danin, nawet gdy plemiona perskie zaczęły rozprzestrzeniać się po ziemi Elamitów. To ta ziemia, a nie ziemie, które zajmowali we wcześniejszych czasach, stała się znana pod ich nazwą: Persja. To tutaj przyjęli strój elamicki, długie ceremonialne szaty, które później zidentyfikowano jako wyraźnie perskie. Zaledwie trzy lub cztery lata później, w 640, Teispes zmarł i zostawił posadę perskiego władcy swojemu synowi Cyrusowi. Podobnie jak jego ojciec, Cyrus sprawował przywództwo nad plemionami perskimi pod parasolem Madiusa Scyty i podobnie jak jego ojciec nazywał siebie królem Anszanu. Madius Scyta nadal sprawował własne rządy z Ekbatany, z Anszan jako miastem zależnym. OSTATNIE LATA panowania Asurbanipala naznaczone były rosnącym chaosem; inskrypcje są fragmentaryczne, kroniki niekompletne. Ale jeśli można oceniać jego zachowanie wobec Elama, król stał się coraz bardziej nieostrożny w administrowaniu swoimi prowincjami. Mógł być chory lub starzejący się; od 630 aż do śmierci w 627, jego syn Aszuretillilani rządził imperium w jego imieniu i w jego imieniu. Z pewnością pobliskie stany robiły, co im się podobało, bez obawy przed ingerencją Asyryjczyków. Medowie i Scytowie zaczęli robić zbrojne wypady do Urartu, zamykając jedną przełęcz za drugą, blokując jedną fortecę, a potem następną; W mury urartiańskich cytadeli, odkopanych dwa tysiące lat później, wbiły się w nie scytyjskie groty strzał, jak kule muszkietów. Na północnej granicy Urartu odkryto zawalone drewniane dachy miasta Teishabani (obecnie Karmir Blur), wysadzane zwęglonymi scytyjskimi grotami strzał. Płonące strzały, wystrzelone w miasto, miały podpalić go. Na ziemiach zachodnich Semitów król Jerozolimy Jozjasz robił wycieczki do prowincji asyryjskiej, która kiedyś była Izraelem, burząc świątynie i bezczeszcząc ołtarze ludu osiedlonego tam podczas deportacji asyryjskich, rozrzucając na nich ludzkie kości. Tymczasem wojska scytyjskie maszerowały obok Judy i w dół w kierunku Egiptu, grożąc inwazją, dopóki Psammetichus nie wyszedł i zawarł z nimi układ: "Dzięki kombinacji przekupstwa i błagania przekonał ich, by nie posuwali się dalej" - pisze Herodot. A w dole, na czele Zatoki Perskiej, klątwa Merodach-baladana wciąż była aktywna; chaldejski wódz Nabopolassar, pra-bratanek starego buntownika, zbliżał swoich ludzi do murów Babilonu. Na to wszystko Niniwa nie odpowiedziała. Kiedy Aszurbanipal w końcu umarł, w 627 r., nieporządek pochłonął prawie każdą część imperium. Aszur-etillu-ilani został królem Asyrii, ale jego brat natychmiast udał się do Babilonu i zabrał go dla siebie. W międzyczasie Nabopolassar maszerował z południa, aby samodzielnie zaatakować tron babiloński. Przez następne sześć lat toczyły się walki trójstronne między Asyryjczykami w Niniwie, Asyryjczykami w Babilonie i Nabopolassarem, który początkowo nie był w stanie zdobyć samego Babilonu, ale pojedynczo oblegał pobliskie miasta. W samym środku tego bałaganu, Median zaatakował swoich scytyjskich władców, którzy rządzili nimi od dwudziestu ośmiu lat. Scytowie, którzy byli wojownikami, a nie administratorami, stali się coraz bardziej niepopularni: "Nie chodziło tylko o to, że pobierali podatki od swoich poddanych", zauważa Herodot, "ale że jeśli podatek był niewystarczający, jeździli wokół i plądruj dobytek ludzi". Medowie, drażniący się tym zabiegiem, dobrze wykorzystali scytyjską chciwość. Syn zmarłego Phraortesa, Cyarxes, nadal mieszkał w posiadłości ojca (Scytowie najwyraźniej nie przyszli do głowy, że może to być dobry plan, aby go wyeliminować). Według Herodota Cyarxes zaprosił swojego scytyjskiego władcę i jego straż przyboczną na ucztę na ich cześć, upił ich całkowicie i zabił: "Więc Medowie odzyskali swoje imperium", podsumowuje Herodot, "i ponownie przejęli kontrolę nad tymi samymi ludami, co zanim." Cyarxes został wysokim królem nad Medami i Persami. Natychmiast zreorganizował armię, aby ją wzmocnić. Podzielił ją na oddziały według specjalizacji (piechota z włóczniami, kawaleria i łucznicy) i zaczął ich ćwiczyć do perfekcji. Na zachodzie leżał tylko chaos; na północy zdezorganizowane i koczownicze plemiona wojowników oraz umierające królestwo Urartu. Medowie i Persowie byli gotowi przejąć to wszystko.

W ROKU ŚMIERCI ASZURBANIPALA greccy koloniści wyruszyli, by znaleźć dziesiątki miast wzdłuż szeroko rozrzuconej osi z zachodu na północny wschód. Greccy osadnicy odbudowali nowe miasto na azjatyckim wybrzeżu, na szczycie czterostuletnich ruin Troi. Greckie miasta Chalcis i Eretria, które już wysłały kolonistów, aby założyli co najmniej dziewięć miast na półwyspie włoskim, wysłały więcej osadników na północną część Morza Egejskiego; Chalcis wysłał tak wielu, że cały obszar północnego Morza Egejskiego stał się znany jako Chalcidice. Brzeg Morza Egejskiego był otoczony greckimi miastami; Grecy stali się, w żywym porównaniu Platona, "jak żaby wokół bagna". Osadnicy, którzy wyruszyli do tych nowych greckich miast, zostali zmuszeni do rezygnacji z obywatelstwa w swoim rodzinnym mieście, metropolii lub "mieście-matce", z którego przybyli. Cała ich tożsamość jako Greków polegała na ich zdolności do ustanowienia greckiej zagrody na nowej ziemi. Zabrali ze sobą kosze z greckim zbożem do sadzenia na obcych polach i donice z greckimi wypaleniami do rozpalania zagranicznych ognisk. Wspierani greckim jedzeniem i ogrzewani greckim ogniem, budowali greckie świątynie, opowiadali greckie opowieści i wysyłali swoje delegacje na greckie igrzyska, tkając grecką sieć, która rozciągała się od samego półwyspu, by pokryć odległe zakątki świata. Niedostatek ziemi na półwyspie greckim zmusił każdą metropolię do wysłania kolonistów na długo przed osiągnięciem przez miasto dojrzałości. Kolonie otoczone innymi ludami i miasta-matki rosły razem. Od samego początku bycie Grekiem oznaczało również posiadanie elementów kultury azjatyckiej, włoskiej, fenickiej, a także afrykańskiej. Greccy osadnicy zamieszkiwali Trację, krainę na północ od przejścia w kierunku Morza Czarnego, gdzie Frygijczycy dawno temu przenieśli się przez wody do Azji Mniejszej. Greccy poszukiwacze przygód przenieśli się przez Cieśninę Bosfor do samego Morza Czarnego, gdzie mężczyźni i kobiety z Miletu - jońskiego miasta, które samo zostało zasiedlone przez mykeńskich kolonistów ponad sto lat wcześniej - założyli aż siedemdziesiąt kolonii wokół Morza Czarnego, a nawet aż do jego północy. Koloniści wysłani z miasta Megara (na zachód od Aten, na moście lądowym łączącym Peloponez z bardziej północnymi częściami półwyspu greckiego), zajęli dwa najlepsze miejsca po obu stronach cieśniny Bosfor i zbudowali bliźniaczą Megaran kolonie na brzegach: Bizancjum na zachodnim brzegu, Chalcedon na wschodzie. Na wyspie Thera, gdzie odporni mieszkańcy powrócili, aby odbudować krater wulkaniczny, niedobór ziemi był szczególnie drastyczny. Pod koniec okresu kolonizacji, prawdopodobnie około 630 p.n.e., Theranowie wybrali jednego z dwóch synów i wysłali ich do "Libii": afrykańskiego wybrzeża na południu. Według samych Theran, ekspedycja najpierw wylądowała na wyspie u wybrzeży Afryki, ale potem wysłała dodatkowych osadników ("jeden na dwóch braci … który z nich miał zostać wybrany drogą losowania"), aby rozszerzyć kolonię Theran na kontynent . Grecka osada na wybrzeżu Afryki Północnej stała się znana jako Cyrene. Ale sami Cyrenejczycy pamiętali brzydszą historię. Twierdzili, że pierwotni koloniści byli tak głodni i naciskani na swojej jałowej wyspie, że próbowali wrócić na Therę. Jednak Theranowie nie pozwolili im wylądować, strzelali do nich za każdym razem, gdy ich łodzie zbliżały się do brzegu i kazali im popłynąć z powrotem do Libii. Ponieważ nie mieli wyboru w tej sprawie, wrócili. W ciągu pięćdziesięciu sześciu lat rządów pierwszych dwóch królów Cyreny Herodot mówi, że "populacja cyrenejska pozostała prawie na takim samym poziomie, jak wtedy, gdy po raz pierwszy wyruszyli na kolonizację Libii". Innymi słowy, warunki na wybrzeżu Libii były tak trudne, że kolonia ledwo przetrwała. Ale pomimo trudności na Therze było gorzej. Wrogość Theran wobec powracających kolonistów, którzy znów mieliby przeludnić wyspę, pokazuje, że wysłanie greckich rodzin do kolonii było dosłownie kwestią życia i śmierci.
,br> MIASTO SPARTA, położone w centrum Peloponezu, inaczej podeszło do problemu wzrostu. Mieszkańcy Sparty byli Dorami, którzy osiedlili się na mykeńskich ruinach i zbudowali własne miasto. Sparta leżała w dolinie rzeki, na wschodnim brzegu rzeki Eurotas, która spływała z gór na północy. Rzeka była przydatna jako źródło wody, ale była płytka, kamienista i nie do żeglugi; więc Spartanie nie mieli statków. Podczas gdy greckie miasta na wybrzeżu wysyłały łodzie kolonistów na wschód i zachód, Spartanie uzbroili się, przekroczyli pasmo górskie Tajget na ich zachodniej granicy i zaatakowali miasto Messene, które leżało po drugiej stronie . Motywacja była głównie praktyczna; Około siedemdziesiąt lat później spartański poeta Tyrteusz, pisząc o wojnie, nazywa miasto "rozległym Messene… dobrym do orki i dobrym do sadzenia". Nie był to łatwy podbój; Tyrtajos mówi, że Spartanie i Mesenia walczyli przez dwadzieścia lat. Ale w 630 Messene stało się miastem podległym Sparcie. Sparta nie była już tylko greckim miastem: była małym królestwem. W tym spartańskim królestwie podbici Mesenianie stali się całą klasą niewolników, którzy uprawiali żywność dla swoich oprawców na warunkach tak surowych, jak wszystko, co można znaleźć w średniowiecznym feudalizmie: "Podobnie jak osły, wyczerpane potężnymi ciężarami", mówi Tyrteusz, "oni przynieś ich panom przez nędzną potrzebę połowę wszystkich owoców, które wydaje ziemia". Sami Spartanie stali się arystokracją, rasą mistrzów wojowników i matek żołnierzy. Państwo spartańskie miało osobliwość niespotykaną nigdzie indziej w starożytnym świecie: miało dwóch królów, potomków legendarnych braci bliźniaków, którzy rządzili Spartą wiele pokoleń wcześniej, spędzając "całe dorosłe życie na kłóceniu się ze sobą". Spartanie woleli dwóch skłóconych królów niż jednego kierującego sprawami o niekwestionowanej władzy. System dwóch królów, choć stwarzał własne trudności, zapobiegł powstaniu monarchii w stylu mezopotamskim. Spartanie, podobnie jak Asyryjczycy, nie uznali za boskie nakazane, aby bogowie wybrali jednego człowieka, aby nad nimi panował. Twierdzenie, że Aszurbanipal jest królem "z rozkazu wielkich bogów", wyznaczonych przez nich do "wykonywania suwerenności", było nie tylko obce, ale i odrażające. W Sparcie mocno powrócił sumeryjski strach przed odziedziczoną i nieograniczoną władzą królewską, który kiedyś znalazł swój wyraz w starożytnych opowieściach o tym, że ta władza kończy się śmiercią. Nawet z dwoma królami grającymi z władzą w przeciąganie liny, Spartanie wciąż bronili się przed koncentracją władzy w rękach monarchii. Każde starożytne królestwo miało trzy podstawowe uprawnienia: siłę militarną do wypowiadania wojny i dowodzenia armią; władzę sądowniczą do ustanawiania i egzekwowania prawa; oraz kapłańska moc utrzymywania dobrych relacji z bogami. Izrael był jednym z najwcześniejszych narodów, które wprowadziły tę trójstronną władzę w prawo z jakimkolwiek formalnym podziałem, z oficjalnymi rolami proroka, kapłana i króla. W Sparcie królowie posiadali wszystkie trzy moce - ale ze znacznymi ograniczeniami. Byli kapłanami Zeusa i otrzymali wyrocznie od bogów, ale czterej urzędnicy państwowi mieli również prawo do słuchania proroctw; królowie nie mogli ignorować złych wróżb bez wiedzy ludu. Królowie mieli jednostronne prawo do wypowiedzenia wojny, ale wymagano od nich, aby byli pierwsi w szarży, a ostatni w odwrocie, co niewątpliwie powstrzymywało ich przed wysyłaniem armii do niepotrzebnych bitew. A do czasów Herodota władza sądownicza króla skurczyła się do dwóch dziwnych i szczególnych ról. Pozwolono mu podjąć jedyną decyzję, "kto powinien poślubić dziedziczkę, której ojciec zmarł, nie zaręczając jej z nikim, oraz orzekać w sprawach dotyczących dróg publicznych". Reszta stanowienia prawa przypadła na radę dwudziestu ośmiu starszych. Ale prawdziwą władzą w Sparcie nie był ani król, ani kapłan, ani nawet Rada Dwudziestu Ośmiu. Stanem spartańskim rządził ścisły i niepisany kodeks praw, który regulował każdy aspekt spartańskiej egzystencji. Nasza wiedza o większości z tych praw pochodzi od Plutarcha, który żył wieki później. Ale nawet biorąc pod uwagę zniekształcenia, wydaje się, że prawa Sparty rządziły każdym aspektem życia, od największego do najmniejszego. Dzieci nie należały do swoich rodzin, ale do miasta Sparty; rada starszych miała prawo zbadać każde dziecko i dać mu pozwolenie na życie lub nakazać, aby umarło na Apothetai, "miejscu odsłonięcia", pustkowiu w górach Tajget. Chłopcy w wieku siedmiu lat zostali przydzieleni do "stad chłopców", które biegały w grupach, ucząc się walki i zdobywania pożywienia. Każdy mąż mógł zdecydować, czy zapłodnić inną kobietę, czy przekazać swoją żonę innemu mężczyźnie, o ile decyzja została podjęta dla dobra rasy panów:

"Przypuśćmy, że starszy mężczyzna z młodą żoną lubi i aprobuje młodego człowieka szlachetnego i cnotliwego … gdy młodszy mężczyzna zapłodnił swoją żonę swoim szlachetnym nasieniem, mógł adoptować dziecko jako własne. Albo … [gdyby] mężczyzna o wysokich zasadach podziwiał kobietę, która wyszła za kogoś innego za jej skromność i piękne dzieci … mógłby nakłonić jej męża, aby pozwolił mu spać z nią, aby mógł zasiać swoje ziarno w bogatym i płodnym ziemia, że tak powiem."

Ta drobiazgowa regulacja aktów publicznych nieuchronnie prowadziła do ustawodawstwa prywatnych pragnień. Spartanie, zgodnie z prawem, jedli większość posiłków w zwykłych "bałaganach", aby zapobiec chciwości: "To powstrzymało ich od spędzania czasu w domu, wylegiwania się przy stole na drogich kanapach", wyjaśnia Plutarch, "tucząc się w ciemności jak nienasycone zwierzęta i rujnują się zarówno moralnie, jak i fizycznie, zaspokajając każdą zachciankę i obżerając się". Dziewczęta, które były przyszłymi matkami spartańskich wojowników, musiały tańczyć nago przed tłumem młodych mężczyzn; to dało im dodatkową motywację do pozostania szczupłymi (Plutarch dodaje, że stawka została nieco wyrównana przez inne prawo, które dało dziewczętom możliwość "szydzenia z młodych mężczyzn jeden po drugim i pomocnej krytyki ich błędów"). Drzwi i dachy domów mogły być kształtowane tylko za pomocą siekiery i piły; używanie bardziej wyrafinowanych narzędzi było nielegalne. Miało to zapobiec tęsknocie za pięknymi meblami i tkaninami, które wyglądałyby śmiesznie w porównaniu z grubo ciosanym drewnem. Te prawa były niepisane. Inne prawo ustne wyjaśniało, że spisywanie przepisów jest niezgodne z prawem. Ustawodawstwo działa tylko wtedy, gdy jest wypisane na charakterze i sercach obywateli, "stała skłonność, która odtwarza intencję prawodawcy w każdym człowieku". Sami Spartanie nieustannie obserwowali się nawzajem pod kątem łamania niepisanych przepisów: "Bogaty nie mógł nawet najpierw zjeść w domu, a potem z pełnym żołądkiem udać się do wspólnej mesy", zauważa Plutarch, "ponieważ wszyscy pozostali byli czujni do możliwości i uważali na ludzi, którzy nie chcieli z nimi pić ani jeść, i szydzili z nich za brak samokontroli". Kilka pokoleń później spartański Demaratos próbował wyjaśnić Kserksesowi, w jaki sposób to ciągłe stanowienie prawa wpłynęło na charakter Spartan. "Chociaż są wolni, nie są całkowicie wolni" - powiedział perskiemu królowi. "Ich panem jest prawo i boją się tego o wiele bardziej niż twoi ludzie ciebie…. Robią wszystko, co nakazuje prawo, a jego dowództwo nigdy się nie zmienia: chodzi o to, że nie powinni kręcić ogonem w bitwie, bez względu na to, ilu ludzi walczy przeciwko nim, ale powinni utrzymać swoje pozycje i albo wygrać, albo zginąć. O wiele bardziej boją się prawa niż twoi ludzie ciebie. Państwo spartańskie, zaprojektowane, by uniknąć absolutyzmu monarchii wschodniej, przekroczyło go.

NA PÓŁNOCY, przez most lądowy łączący Peloponez z resztą półwyspu, Ateny również stały się czymś większym niż miasto i posunęły się o krok dalej niż Sparta, pozbywając się całkowicie swego króla. W bardzo dawnych czasach mykeńskim miastem Ateny rządził mitologiczny Tezeusz, którego pałac stał na wysokiej skale - Akropolu, "szczycie miasta" - w centrum Aten. Podczas gasnących dni dominacji mykeńskiej wielu mieszkańców Aten albo wędrowało, albo zmarło z głodu lub zarazy. Ale niektórzy pozostali, aby utrzymać miasto przy życiu. Przez dwa lub trzy stulecia Ateny powoli dochodziły do siebie po katastrofach, które wyssały ich ludność. Kiedy rozpoczęła się kolonizacja, Ateny wysłały swoich obywateli na wschód, aby stali się częścią osad jońskich wzdłuż wybrzeża Azji Mniejszej. Wydarzenia sprzed około 650 roku zachowały się tylko pobieżnie, w relacjach spisanych długo po tamtych czasach. Około 310 r. Euzebiusz, biskup Cezarei w Palestynie, sporządził chronologiczną tablicę starożytnych czasów, która opisuje siedemsetletnią sukcesję królów ateńskich, poczynając od około 1500 r. p.n.e.: Teraz wymienimy królów ateńskich, zaczynając z Cecropsem. Całkowity czas trwania panowania wszystkich [jego potomków] … wyniósł 450 lat. Ta lista zawiera mniej więcej tyle prawdy historycznej, co czyny greckiego boga Dionizego, który rzekomo urodził się (z uda Zeusa) za panowania piątego króla ateńskiego. Ale mówi nam, że Ateny kiedyś miały królów. Stopniowo jednak władza monarchy została rozproszona. Po czterech i pół wieku rola króla została przemianowana: władza Aten była nadal przekazywana z ojca na syna i trwała przez całe życie, ale władca był teraz nazywany archontem: głównym sędzią. Inny urzędnik, polemarcha, przejął kontrolę nad wojskiem, a trzeci pełnił funkcje kapłańskie. Trzynastu archontów później Ateńczycy głosowali za przyznaniem archontom dziesięcioletnich kadencji; siedemdziesiąt lat później zostało to ponownie przekształcone, aby stać się roczną ofertą. "Pierwszym rocznym archontem", pisze Euzebiusz, "był Kreon w roku 24. Olimpiady" - innymi słowy w 684 r. p.n.e. To wszystko, co dostajemy od Euzebiusza, który następnie wędruje w niekończącej się liście mistrzów olimpijskich w różnych imprezach w ponad 249 kolejnych Igrzyskach Olimpijskich. Ale inne fragmentaryczne relacje, połączone razem, pokazują powolną i krętą drogę od monarchii do oligarchii: rodzaj arystokratycznej demokracji. Do 683 r. p.n.e. zarząd złożony z dziewięciu właścicieli ziemskich pełnił funkcję archonta. Zostali wybrani przez innych właścicieli ziemskich, ale zgromadzenie wszystkich Ateńczyków - ekklesia - musiało zatwierdzić wybory. Byli archonci zostali członkami Rady Areiopagos, która zebrała się poniżej zachodniej części Akropolu, na szczycie niskiego wzniesienia zwanego "Wzgórzem Aresa". To było bardziej złożone i mniej wydajne niż system Spartan. Ale wtedy Ateńczycy nie tłumili nieustannie nieszczęśliwej populacji poddanych i nie musieli walczyć, aby się rozwijać. Do roku 640 r. p.n.e. Ateny również otoczyły swoich sąsiadów swoimi granicami, ale wydaje się, że inkorporacja odbyła się mniej lub bardziej pokojowo, a odległe wioski dostrzegły korzyść polegającą na tym, że znalazły się pod ochroną Ateńczyków. Niewielki skrawek ziemi na południe od miasta, dzielnica znana jako Attyka, był prawie całkowicie pod kontrolą Ateńczyków. Ateny, otoczone niskimi górami na wschodzie, zachodzie i północy, nie próbowały oddalać się znacznie dalej. Jednak w 632 r. szwy na wpół demokratycznej praktyki były szeroko otwarte. Mistrz olimpijski o imieniu Cylon (pojawia się na listach Euzebiusza jako zwycięzca w diaulos, czyli "podwójnym wyścigu", biegu na 400 metrów, podczas igrzysk olimpijskich osiem lat wcześniej) podjął próbę przekształcenia arcybiskupstwa w coś innego . "Cylon", pisze Tukidydes, "dopytywał się w Delfach, kiedy bóg kazał mu zająć Akropol w Atenach podczas wielkiego święta Zeusa". Wyrocznia delficka była kapłanką, która siedziała na trójnożnym stołku obok sporej szczeliny na szczycie Sybillińskiej Skały, sporego głazu na skale góry Parnassas. Wyznawcy wspięli się na skałę i zadali pytanie kapłance, która następnie poprosiła boginię ziemi Gaję o odpowiedź i otrzymała ją przez szczelinę. Następnie dostarczyła odpowiedź w transie do towarzyszących jej kapłanów, którzy rzucili ją na heksametrowy werset i oddali z powrotem pytającemu. Pęknięcie, trans i heksametry połączyły się, tworząc ogólnie zagadkowe odpowiedzi, otwarte na interpretację (co również bardzo utrudniało udowodnienie, że wyrocznia się myliła). Cylon, zastanawiając się nad odpowiedzią, uznał, że "wielki festiwal Zeusa" musi nawiązywać do zbliżających się igrzysk olimpijskich. Czy jest bardziej odpowiedni czas na przejęcie władzy przez zwycięzcę olimpijskiego? I tak pożyczył zespół uzbrojonych ludzi od teścia, otoczyli jego przyjaciół i zajęli Akropol, ogłaszając "zamiar uczynienia się tyranem". "Tyran" był terminem technicznym w greckiej polityce; odnosił się do polityka, który przeskoczył normalne drogi władzy (wybory, a następnie konfirmację) i siłą przejął kontrolę nad władzami miasta. Tyrani niekoniecznie byli okrutni, chociaż byli autokratyczni, aby utrzymać swoją władzę; a różne greckie miasta rozrzucone po całym półwyspie były rządzone przez tyranów w różnych punktach (w rzeczywistości teść Cylona był tyranem miasta Megara, niedaleko Aten na wschodzie, co wyjaśnia, dlaczego miał do wypożyczenia osobistych zespołów uzbrojonych żołnierzy). Ale Cylon wybrał niewłaściwy "wielkie święto Zeusa". Wyrocznia najwyraźniej mówiła o późniejszym festiwalu, który miał miejsce daleko poza miastem; Cylon wybrał zły czas na przejęcie władzy. Sugeruje to, że nie był doświadczonym konspiratorem; każdy, kto był zamieszany w polityczną intrygę, zdałby sobie sprawę, że przejęcie byłoby najskuteczniejsze, gdyby wszyscy ludzie z miasta wyjechali na festiwal na zewnątrz. Zamiast się przewrócić, Ateńczycy oburzyli się: gdy tylko Ateńczycy dostrzegli [przejęcie], usiedli i rozpoczęli oblężenie cytadeli. Ale w miarę upływu czasu odpowiedzialność za pilnowanie straży [została] powierzona dziewięciu archontom, posiadającym pełne uprawnienia do zaaranżowania wszystkiego zgodnie z ich zdrowym osądem. W międzyczasie Cylon i jego oblężeni towarzysze byli zaniepokojeni brakiem jedzenia i wody. W związku z tym Cylon i jego brat uciekli; ale pozostali byli mocno naciskani, a niektórzy nawet umierali z głodu, usiedli jako błagalni przy ołtarzu na Akropolu. Spiskowcy błagali o litość w imieniu Ateny, przy której ołtarzu siedzieli. Archonci zgodzili się oszczędzić im życie, ale kiedy mężczyźni zaczęli się chwiać, archonci kazali ich zabić. Kilka rzuciło się na ołtarze bogiń Demeter i Persefony, ale i tak zostało zamordowanych - straszne naruszenie protokołu, ponieważ każdy, kto błagał o ochronę boga przy jego ołtarzu, miał być oszczędzony. Za tę zbrodnię inni Ateńczycy wygnali archontów, którzy zlecili masakrę. Kiedy próbowali wrócić, zostali ponownie wypędzeni, tym razem z większą siłą; a ciała ich kolegów wykopano i rzucono za nimi. Sam Cylon pozostał, rozważnie, zniknął i nie pojawił się ponownie w historii Aten. Ale walki i ogólne niepokoje, które nastąpiły po nich, pokazały, że Ateny pod rządami archontów nie żyły w pokoju. Archonci robili, w większości przypadków, jak im się podobało. W swojej historii ateńskiej konstytucji, napisanej kilka wieków później, Arystoteles wskazuje, że ateńska "demokracja" była w rzeczywistości kierowana przez kilku uprzywilejowanych i wpływowych ludzi. Podobnie jak Spartanie, którzy myśleli, że są wolni, ale zostali zniewoleni przez swoje prawo, Ateńczycy byli wolni tylko z nazwy:

"W rzeczywistości sami biedni, a także ich żony i dzieci byli faktycznie w niewoli bogatych" - pisze Arystoteles. "Nazywano ich Szóstymi Dzierżawcami, bo taki był czynsz, jaki płacili za ziemię bogaczy, którą uprawiali, a cały kraj był w nielicznych rękach. A jeśli kiedykolwiek nie zapłacą czynszu, oni sami i ich dzieci będą podlegać aresztowaniu…. Tak więc najbardziej bolesną i gorzką rzeczą w stanie spraw publicznych dla mas była ich niewola; nie, ale byli niezadowoleni także ze wszystkiego innego, ponieważ znaleźli się praktycznie bez udziału w niczym".

W odpowiedzi na niepokoje Ateńczycy zrobili dokładnie to, czego Spartanie odmówili: zdecydowali, że nadszedł czas, aby prawa ateńskie, które zawsze były ustne, zostały spisane na piśmie. Rozsądek arystokratów nie wystarczał już do zarządzania miastem; Ateny potrzebowały kodu. Człowiekiem, który podjął się zadania usunięcia najważniejszej z ogromnych ustnych tradycji, usystematyzowania ich i przekształcenia w pisemny kodeks, był radny o imieniu Draco. Wersja ateńskich praw Draco był godny uwagi nie ze względu na to, co zabronił (morderstwo, kradzież, cudzołóstwo), ale ze względu na karę śmierci, która była łączona z tak wieloma przestępstwami. Podobnie jak kodeks Hammurabiego, prawa Draco nie znały pomniejszych i większych wykroczeń: "Kara śmierci została ustalona za prawie wszystkie przestępstwa", mówi Plutarch, "co oznaczało, że nawet ludzie skazani za nie=pracę mieli być skazywani na śmierć , a kradzież warzyw lub owoców wiązała się z taką samą karą jak napad na świątynię i zabójstwo". Sam Draco, zapytany, dlaczego tak drastyczny zestaw kar, miał powiedzieć, że powiedział: "Nawet drobne przestępstwa zasługują na śmierć i nie mogę znaleźć poważniejszej kary za większe przestępstwa". To surowość, która daje nam nasze słowa : drakoński i drastyczny; a w swym nieustępliwym oczekiwaniu, że ludzie mogą stać się doskonali, dziwnie przypomina spartański pogląd na zbrodnię. Plutarch pisze, że Spartanin, zapytany przez innego Greka, jak cudzołóstwo jest karane w Sparcie, zauważył: "Musiałby zapłacić grzywnę - byka ze swojego stada, wystarczająco dużego, by dosięgnąć góry Tayget i napić się z Eurotas". "Jak mógł istnieć tak duży byk?" gość zaprotestował, na co Spartanin odpowiedział: "Jak mógł być cudzołożnik w Sparcie?" Prawa miały na celu wyeliminowanie wszelkich wykroczeń, ponieważ zostały wyryte tylko na sercach Spartan. W Atenach, skądinąd bardzo odmiennym greckim mieście, przywódcy wierzyli również, że w sprawiedliwym społeczeństwie, gdzie obywatele są odpowiednio wyszkoleni i ostrzegani, nie będzie przestępstw. Oba miasta pozbyły się potęgi swoich królów; oboje uznali, że na miejscu monarchy musi stanąć jakiś inny stróż prawa. I w obu, pragnienie, aby każdy obywatel mógł osiągnąć doskonałość, doprowadziło do powstania miasta, w którym obywatele pilnują sobie nawzajem życia. Stela odkryta w ruinach Aten jasno pokazuje, że kara śmierci Dracona może być wykonywana przez samych ateńskich obywateli: każdy mężczyzna może zabić porywacza, cudzołożnika lub włamywacza przyłapanego na gorącym uczynku. Prawa, które miały przynieść równość, uczyniły z każdego obywatela egzekutora. Około 600 r. p.n.e. Ateńczyk imieniem Solon wystąpił do przodu, aby dokonać drugiego kroku w celu ustanowienia sprawiedliwego kodeksu prawnego. Był młodym mężczyzną z dobrej rodziny, ale jego ojciec wydał większość rodzinnego bogactwa na nierozsądną hojność, zmuszając syna do handlu kupieckiego. Był miłośnikiem luksusu, dobrego jedzenia i picia oraz znanym z romansów: "Solon nie był odporny na przystojnych młodych mężczyzn" - zauważa Plutarch prymitywnie. Jego biznes prosperował i jak wielu późniejszych luminarzy biznesu, Solon zaangażował się w lokalną politykę. Plutarch, od którego znamy większość szczegółów z życia Solona, pisze, że kiedy stało się jasne, że Ateny zmierzają w stronę wojny domowej, "najrozsądniejsi Ateńczycy zaczęli zwracać się do Solona", ponieważ należał do szanowanej klasy średniej: "Miał nie brał udziału w złych uczynkach bogatych i nie był uwikłany w nieszczęścia biednych. Bogaci uznali go za miłego ze względu na jego bogactwo, a biedni ze względu na jego nieskazitelność". Solon, wybrany archontem, unieważnił prawa Draco (z wyjątkiem kary za zabójstwo) i przystąpiły do legislacji. Napisał nowe przepisy, które obejmowały wszystko, od kwalifikacji do pełnienia funkcji publicznych po dopuszczalne granice opłakiwania zmarłych (smutek był w porządku, ale poświęcenie krowy, skaleczenie się lub odwiedzanie grobów osób, które w rzeczywistości nie były członkami rodziny, skończyło się najlepszy). Ale najbardziej drażliwe kwestie dotyczyły wyrównania nierówności majątkowych w mieście, co było przewidywalnie niewdzięcznym zadaniem. "Obie strony pokładały duże nadzieje" - podkreśla Plutarch, co oznaczało, że Solon na pewno kogoś zawiedzie. Zrobił to niemal natychmiast, anulując przytłaczające długi biednych i redystrybuując ziemię tak, aby rolnicy, którzy uprawiali ją od pokoleń, teraz byli jej właścicielami. Nie podobało się to ateńskiej arystokracji. Nie podobało się to również dłużnikom, którzy liczyli na znacznie więcej niż umorzenie długów; chcieli, by ziemia została rozdzielona równo między wszystkich, ale najbiedniejsi nadal nie mieli własnych gospodarstw. "Mamy własne słowa na temat tego, że obraził większość mieszkańców Aten, nie spełniając ich oczekiwań", pisze Plutarch i cytuje wiersz przypisywany Solonowi: "Kiedyś ich umysły były wypełnione próżnymi nadziejami, ale teraz / W gniewie wszyscy patrzą na mnie krzywo, jakbym był ich wrogiem. Ten stan rzeczy w rzeczywistości przewidział znajomy Solona, nieznajomy do Aten, który wcześniej odwiedził miasto i zastał go zajętym pisaniem praw. Gość roześmiał się: "Te twoje dekrety nie różnią się od pajęczych sieci", powiedział, według Plutarcha. "Powstrzymują każdego słabego i nieistotnego, kto zostanie w nich złapany, ale zostaną rozerwani na strzępy przez ludzi posiadających władzę i bogactwo". Solon się nie zgodził. Twierdził, że nikt nie złamałby praw, jeśli byłyby odpowiednio dopasowane do potrzeb każdego obywatela. Był to idealistyczny pogląd na ludzką naturę i sam Solon poddał go próbie, wyjeżdżając z Aten na dziesięć lat, gdy tylko prawa zostały uchwalone, aby pozwolić im wykonywać swoją pracę bez jakichkolwiek odwołań do jego osoby. "Twierdził, że podróżuje, aby zobaczyć świat", pisze Herodot, "ale tak naprawdę chodziło o uniknięcie konieczności uchylenia któregokolwiek z ustanowionych przez siebie praw". (A także, być może, z czystej irytacji: "Kiedy jego prawa weszły w życie", pisze Plutarch, "nie minął dzień, aby kilka osób nie podeszło do niego, aby wyrazić aprobatę lub dezaprobatę lub zalecić wprowadzenie tego lub innego punktu do statutów lub usunięcia czegoś z nich… Zapytali go o to i poprosili o szczegółowe wyjaśnienie znaczenia i celu każdego punktu.") A jak to działało? Po odejściu Solona ateńska polityka wkrótce wróciła do starych, dzielących konfliktów. "Wynik przepisów", mówi z żalem Plutarch, "uzasadniał przypuszczenie gościa, a nie oczekiwania Solona". Eksperyment ateński ponownie nie przyniósł sprawiedliwości, nie mówiąc już o pokoju; a mała grupa Ateńczyków zaczęła planować nieuniknioną tyranię.

NA RZECE TYBR rozrosła się osada Rzymu na dwóch wzgórzach. Mitologiczny współwładca Sabiny Tytus Tatius, zabity w zamieszkach, nie został zastąpiony; Romulus rządził sam. Podwójna populacja plemion Latynów i imigrantów Sabiny była teraz zdominowana przez Latynów. Rozwój Rzymu nie pozostał niezauważony przez sąsiadów. Niedługo po śmierci Tytusa Tacjusza ludzie z Fidenae, tuż nad Rzymem nad Tybrem, splądrowali rzymskie farmy nad rzeką. Wtedy miasto Veii, po drugiej stronie rzeki, również zaczęło palić pola. Romulus odepchnął jedno zagrożenie i wynegocjował pokój z drugim. Ale te ataki były oznaką większego problemu. "Veii", zauważa Liwiusz, "podobnie jak Fidenae, było miastem etruskim". Miasta etruskie rozciągały się na północy w luźnej sieci sojuszy. Etruskowie i Latynowie mieli kiedyś wspólne zwyczaje, ale wieśniacy na północ od Tybru zostali zmienieni przez przybyszów. Cymeryjski atak na Azję Mniejszą wysłał Frygijczyków i Lidyjczyków do Tracji przez wąskie wody cieśniny Bosfor i Hellespontu. To zapoczątkowało reakcję łańcuchową ludów przemieszczających się na zachód; plemiona wypędzone do północnych Włoch przeniknęły do ziemi Villanovan, gdzie mieszały się, handlowały i zawierały związki małżeńskie. Dołączyli do nich uchodźcy bezpośrednio z Azji Mniejszej, uciekając z miast, które padły ofiarą ognia, oblężenia i inwazji. Rzymska legenda opowiadała o trojańskim bohaterze Eneaszu niosącym na plecach ojca z rozbitej Troi, przedzierającym się jako wygnaniec przez Trację, a następnie żeglującym na Sycylię, a stamtąd na włoskie wybrzeże, gdzie osiadł i wziął żonę, spłodzeni synowie i stał się samodzielnym królem: mityczne odzwierciedlenie prawdziwej imigracji ze wschodu. To połączenie Villanovanów i przybyszów było alchemią rodzimych tradycji i wschodnich umiejętności, które stworzyły nowych ludzi: Etrusków, silnych budowniczych i bogatych kupców, którzy nie zamierzali pozwolić, aby nowicjusze z Latynu na południu rozwijali się bez wyzwania. Wrogość Etrusków nie była jedyną chmurą na horyzoncie Romulusa podczas jego czterdziestoletniego panowania. "Chociaż Romulus był wspaniały", zauważa Liwiusz, "był lepiej kochany przez gminę niż przez senat, a co najważniejsze przez armię". Pierwsi królowie Rzymu nie byli w stanie rządzić autokratycznie bardziej niż monarchowie greccy; Użycie przez Liwiusza terminu "senat" jest prawdopodobnie anachronizmem, ale jakaś rada starszych czuwała nad władzą króla. Nawet na wpół boski Romulus musiał się z nimi liczyć, o czym świadczą okoliczności jego śmierci: Liwiusz pisze, że pewnego dnia dokonywał przeglądu swoich wojsk, gdy rozpętała się burza z gwałtownym grzmotem. Otoczyła go chmura, tak gęsta, że ukrywała go przed oczami wszystkich obecnych; i od tego momentu nigdy więcej nie widziano go na ziem. Senatorowie, którzy stali u boku króla teraz oświadczyli, że został uniesiony wysoko przez wirowy wiatr. Każdy człowiek okrzyknął go bogiem i synem boga i modlił się do niego. Jednak nawet przy tej wielkiej okazji było, jak sądzę, kilku dysydentów, którzy potajemnie utrzymywali, że król został rozszarpany przez senatorów. Bez względu na to, czy Romulus został zamordowany przez senatorów, nie musieli długo dochodzić swojej władzy. Sami przejęli kontrolę nad tronem i ogłosili rządy przez komisję. Ale ludność Sabinów w mieście sprzeciwiła się głośno. Żaden Sabina nie sprawowała władzy od śmierci współregenta Romulusa, dekady wcześniej, a oni chcieli króla Sabinę. Senatorowie zgodzili się na króla Sabinę, o ile mogli go wybrać. Sabina, którego wybrali, to Numa Pompilius. Nie był wielkim generałem, ale mądrym człowiekiem, słynącym ze sprawiedliwości. "Rzym został pierwotnie założony siłą broni", podsumowuje Liwiusz; "nowy król przygotowywał się teraz, aby dać społeczności drugi początek, tym razem na solidnych podstawach prawa i przestrzegania religii". Podobnie jak Romulus, Numa Pompilius jest prawdopodobnie legendą, ale jego rządy oznaczają zmianę: Rzym odchodził od swoich korzeni jako kolonia założona przez wojnę, w kierunku osiadłej i dojrzałej egzystencji jako miasta. Za Numy Pompiliusa po raz pierwszy zamknięto wrota do świątyni Janusa, boga wojny, co symbolizowało pokój Rzymu z otoczeniem. Ale miasto nadal kłóciło się ze sobą. Dionizjusz z Halikarnasu (grecki historyk, który udał się do Rzymu za panowania Cezara Augusta i spędził dwadzieścia dwa lata pisząc historię miasta) mówi nam, że "element albański, który wraz z Romulusem zasadził kolonię, rościł sobie prawo [z] … cieszenia się największymi zaszczytami … Nowi osadnicy uważali, że nie powinni stać na gorszej pozycji niż pozostali. Odczuli to szczególnie ci, którzy byli z rasy Sabinów". Żaden z ludzi żyjących w Rzymie nie uważał się za Rzymianina; mieszkali w tych samych murach, ale to był ich jedyny punkt porozumienia. To pozostawiło "sprawy państwa", jak to wyraził Dionizjusz, "w szalejącym morzu zamieszania". W dodatku spokój z otoczeniem był tylko tymczasowy. Kolejni dwaj królowie po Numie - łaciński Tullus Hostilius i Sabin Ancus Marcius, obaj mianowani przez senat - prowadzili kampanie przeciwko okolicznym miastom i plemionom, podwajając siłą Rzym. Jeśli Rzym kiedykolwiek doświadczył czasu spokoju, to był on krótki; Rzym szybko powrócił do swojej tożsamości jako uzbrojony obóz, zagrażając pokojowi sąsiadów. Sąsiedzi nie byli jednak bezradni. Pochodzący z etruskiego miasta Tarkwiniuszii, na północnym wybrzeżu nad Tybrem, skupił się na kontrolowaniu Rzymu. Ten człowiek, Lucumo, był z urodzenia mieszaną rasą. Jego matka była Etruską, ale jego ojcem był Grek z Koryntu, mężczyzna o imieniu Demeter, który (według Liwiusza) został "zmuszony przez problemy polityczne do opuszczenia swojego kraju". Lucumo znalazł się w obliczu pogardy otaczających go "pełnokrwistych" Etrusków i wraz z żoną postanowił udać się do Rzymu, gdzie mniej liczyła się rasa niż szansa: "Byłyby szanse dla aktywnego i odważnego człowieka w miejscu, w którym wszelkie postępy następowałyby szybko i zależał od zdolności" - pisze Liwiusz. W końcu niejeden Sabin został królem łacinników; obca krew nie ograniczała zdolności. Osiedlony w Rzymie etruski Lucumo pracował energicznie (i rozrzucał pieniądze), aż sam stał się prawą ręką króla. Ancus Marcius mianował nawet Lucumo opiekunem książąt królewskich. Kiedy umarł król, obaj książęta byli jeszcze młodzi: "jeden jeszcze jest dzieckiem lat", wspomina Dionizos, "a starszy dopiero zapuszcza brodę". Lucumo wysłał książąt poza miasto ("na wyprawę łowiecką", zauważa Liwiusz) i od razu zaczął zabiegać o głosy. Został ogłoszony królem przytłaczającą większością głosów, a w 616 wstąpił na tron rzymski. Późniejsi historycy znali go jako Lucius Tarkwiniuszius Priscus lub Tarkwiniusz Starszy. Po prawie czterdziestu latach panowania jego następcą został jego zięć, Servius Tullius, którego przeznaczenie jako króla zostało objawione narodowi rzymskiemu, gdy jako dziecko jego głowa stanęła w płomieniach. (W tym czasie spał; sługa zaproponował, że poleje mu wodę na głowę, ale kiedy sam się obudził, ogień zgasł. "Od tego czasu", wyjaśnia Liwiusz, "dziecko było traktowane jak książę krwi , wyrósł na człowieka o prawdziwie królewskiej naturze" i Tarkwiniusz Starszy poślubił mu własną córkę i uczynił go dziedzicem.) Servius Tullius, podobnie jak jego teść, był Etruskiem. Ci dwaj królowie opowiadają się za prawdą historyczną: miasto Rzym, na przemian kłótliwe i pobożne, nieustannie toczące wojnę z sąsiadami, rzucające mury wokół pobliskich wzgórz jeden po drugim, zostało pochłonięte przez większą, silniejszą i starszą kulturę na północ. Miasta etruskie rozprzestrzeniły się już aż do Rzeki Bez dna: dawna nazwa Padu po drugiej stronie Apeninów. Na północnym zachodzie miasta etruskie kontrolowały kopalnie miedzi, żelaza i srebra na tak zwanych Wzgórzach Metalonośnych. Ten metal był sprzedawany do greckich kolonii wzdłuż włoskiego wybrzeża, a kontakt z greckimi miastami handlowymi sprawił, że Etruskowie zmierzyli się z greckim systemem pisma. Etruskowie zaczęli używać greckiego alfabetu do oznaczania własnych towarów, używając własnego języka pisanego greckimi literami. Mimo rozpoznawalnych liter, sam język pozostaje zagadką: pojawia się prawie w całości w krótkich, nieodkodowanych inskrypcjach. Rzym nie stał się częścią jakiejś istoty zwanej "Etruria". Nie istniało "imperium etruskie", a jedynie zbiór etruskich miast, które dzieliły język i pewne zwyczaje, a czasem były sojusznikami, a czasem wrogami. Przeprowadzka Etrusków do Rzymu była infiltracją miasta już zajętego przez kilka różnych grup narodowych przez jeszcze jedną grupę - tę bardziej wpływową od pozostałych. Liwiusz przypisuje Etruskowi Tarkwiniuszowi Starszemu zaplanowanie Circus Maximus, wielkiego rzymskiego stadionu, który leżał między wzgórzami Palatynu i Awentynu, oraz położenie fundamentów pod Świątynię Jowisza na Kapitolu; Dionizjusz dodaje, że wyrównał mury i zaczął kopać kanały ściekowe, aby osuszyć miejskie odpady (mniej dramatyczne, ale nieskończenie bardziej użyteczne osiągnięcie). Etrusk Servius Tullius jest chwalony za zajmowanie wzgórz Kwirynału i Wiminalu oraz za budowanie okopów i robót ziemnych w celu wzmocnienia murów Rzymu. Te prawdziwe konstrukcje były rzeczywiście zbudowany przez Etrusków. Rzymianie nie mieli talentu do budowania, ale w Etrurii rytuały religijne rządziły zakładaniem miast, wznoszeniem murów i umieszczaniem bram. Miasta etruskie, odkopane, pokazują zaplanowane ulice, ułożone w siatkę (coś, czego Rzymianie jeszcze nie brali pod uwagę). Podobnie jak dawne miasta Indian Harappan, etruskie ulice miały ustandaryzowaną szerokość głównych ulic, drugorzędnych dróg, które je przecinały, oraz drugorzędnych dróg, które leżały pomiędzy nimi. W samym Rzymie wykopaliska pokazują, że około roku 650 p.n.e chaty, w których mieszkała większość Rzymian (wykonane z splecionych ze sobą gałęzi, ze ścianami z błota wbitego w szczeliny) zaczęto burzyć na rzecz kamiennych domów. Oczyszczono chaty po zachodniej stronie miasta, a otwartą przestrzeń mocno zabudowano, aby służyła jako miejsce spotkań miasta: później plac ten stał się znany jako Forum Romanum. Sam materiał Rzymu nabierał pieczęci etruskiej. Podobnie jak jego monarchia. Dionizy pisze, że Tarkwiniusz Starszy wprowadził do Rzymu etruskie symbole królestwa: "złotą koronę i haftowaną fioletową szatę … [on] siedział na tronie z kości słoniowej, trzymając w dłoni berło z kości słoniowej". Towarzyszyło mu, gdy wychodził, dwunastu ochroniarzy (znanych jako liktorzy), z których każdy niósł topór wbity w środek wiązki prętów: rózgi, które reprezentowały moc króla zarówno w karaniu złoczyńców, jak i egzekucji poważnych przestępców. Pod rządami Serwiusza Tulliusza "wielkość miasta znacznie wzrosła" i panował czterdzieści cztery lata jako król, etruski monarcha nad mieszaną populacją Etrusków, Latynosów i Sabinów. A Rzym dalej walczył: żołnierze miasta walczyli z miastami Sabinów i miastami łacińskimi, i odpierali ataki innych królów etruskich, którzy nie znosili rzymskiej kontroli nad ważnym brodem na Tybrze. Dionizos i Liwiusz opowiadają historię wojny po wojnie, między Rzymem a Collatia, Rzymem a Fidenae, Rzymem i pięciomiastową koalicją Etrusków, Rzymu i Eretum: niekończąca się wojna.

KIEDY RZYM walczył o swoje początki, stare imperium runęło na ziemię na wschodzie. Walki trójstronne w Asyrii trwały nadal. Dziedzic Aszurbanipala w Niniwie, Aszur-etillu-ilani, zmobilizował armię asyryjską przeciwko swemu bratu Sin-szum-iszkunowi, teraz dowodzącemu mieszanymi siłami asyryjsko-babilońskimi z siedzibą w Babilonie. W międzyczasie chaldejski król Nabopolassar jechał naprzeciw siłom babilońskim z południa, zabierając jedno starożytne sumeryjskie miasto po drugim. Po latach walk (ile jest całkowicie niejasne, ponieważ różne babilońskie listy królów różnią się), Sin-szum-iszkun został zmuszony do rezygnacji z obrony Babilonu i Nabopolassar wkroczył do miasta. Ale niejasne relacje o wyniku sugerują, że Sin-shum-ishkun mógł poddać południe, tylko po to, by udać się na północ i przejąć tron swego brata; Od tego momentu Ashur-etillu-ilani znika z rachunków. W sercu panował nieład, a teraz na tronie babilońskim zasiadł Chaldejczyk. Po ustanowieniu Nabopolassar ponownie podjął walkę - przeciwko samemu imperium asyryjskiemu. Zaplanował już swoją strategię: najpierw przebić się przez całą drogę w górę Eufratu, "wyzwalając" jedną prowincję po drugiej, a następnie zawrócić i przebić się w kierunku Tygrysu na wschodzie, w kierunku samej Niniwy. W tym miał pomoc. Cyarxes, mediański król Medów i Persów, dostrzegł okazję, gdy ją zobaczył. Zaoferował swoją przyjaźń Nabopolassarowi, który zgodził się. Zgodzili się podzielić prowincje asyryjskie po upadku Asyrii; a Nabopolassar poślubił swego syna, następcę tronu babilońskiego (i najbardziej zaufanego generała jego ojca) Nabuchodonozora, księżniczce Medyi Amytis, córce Cyarxesa. Medowie i Persowie wspólnie walczyli z Babilończykami przeciwko staremu imperium, które tak długo dominowało nad światem. Kroniki babilońskie odnotowują powolny upadek Asyrii: "W dziesiątym roku", zaczyna się, "Nabopolassar, w miesiącu Aiaru, zmobilizował armię babilońską i pomaszerował na brzeg Eufratu. Ludzie… nie zaatakowali go, ale złożyli mu hołd". Dziesiąty rok - dziesięć lat po koronacji Nabopolassara na króla Chaldejczyków po śmierci Asarhaddona - byłby rokiem 616/615 p.n.e. Miesiąc Aiaru był wiosną, od końca kwietnia do początku maja; a ludy wzdłuż Eufratu widziały napis na murze. Po kolejnym roku walk Nabopolassar dotarł do Assur i rozpoczął oblężenie. Po zaledwie miesiącu musiał się wycofać i na lato został zmuszony do zaszycia się w pobliskiej fortecy. Medowie najwyraźniej wrócili do swojej ziemi, ale teraz wrócili, by pomóc swojemu babilońskiemu sojusznikowi. Zamiast połączyć się z Nabopolassarem, udali się prosto do serca Asyrii. Cyarxes przekroczył Tygrys i przystąpił do oblężenia samego Assur, i odniósł sukces tam, gdzie zawiódł Nabopolassar. Zdobył miasto i najechał je na jeńców i towary; potem pozwolił oddziałom Medów zmasakrować wszystkich, którzy pozostali w środku. Nabopolassar przybył wraz z własną armią po całkowitym zniszczeniu miasta. Obaj królowie wspólnie planowali ostateczny atak na Niniwę. Kilka miesięcy spędzili na przygotowaniach; armia Medów złożyła wizytę w domu, aby się odnowić, a Nabopolassarowi zajęło kilka miesięcy nastraszenie różnych zbuntowanych miast wzdłuż Eufratu, aby się poddały. Ale w 612 oddziały szturmowe były gotowe. "W czternastym roku", czytamy w Kronice Babilońskiej, "król Babilonu zmobilizował swoją armię i król Medów przybył do miejsca, gdzie obozowali Babilończycy. Udali się wzdłuż brzegów Tygrysu do Niniwy. Od maja do lipca dokonywali szturmu na miasto. A na początku sierpnia miasto zostało zdobyte". Między majem a sierpniem było trochę dramatu, którego Kronika Babilońska nie odnotowała, ale którą zachował Herodot. Cyarxes, według Historii, był gotowy do zniszczenia Niniwy, kiedy jego oblężenie zostało przerwane przez "ogromną armię scytyjską, dowodzoną przez ich króla Madiusa". (Prawdopodobnie był to wnuk oryginalnego Madiusa Scyta, który dominował nad Medami mniej więcej pięćdziesiąt lat wcześniej.) Scytowie dobrze wybrali moment na atak - ale oddziały medyjskie i perskie, wyszkolone i zorganizowane przez Cyarxesa, odwróciły się od oblężenie i wytarło je. Następnie żołnierze odwrócili się do Niniwy. Przez miasto pod murami biegł dopływ Tygrysu, dostarczając mu wodę i utrudniając oblężenie. Wydaje się jednak prawdopodobne, że napastnicy zbudowali tamę, aby skierować większą część Tygrysu do miasta, usuwając fundamenty murów i rozrywając je. Diodor z Sycylii, piszący sześćset lat później, grecki historyk, mówi, że Niniwijczycy zaufali "boskiej wyroczni danej ich ojcom, że miasto Niniwa nigdy nie zostanie zdobyte ani nie podda się, dopóki strumień, który przepływa przez miasto, nie stanie się jego wróg; król przypuszczał, że to się nigdy nie stanie. Jest to proroctwo po fakcie, które prawdopodobnie odzwierciedla rzeczywiste wydarzenie. Gdy mury się rozpadły, Babilończycy zaatakowali miasto i splądrowali je. "Wielka rzeź została dokonana na ludziach", mówi nam Kronika, "a szlachta i Sin-szum-iszkun, król Asyrii, uciekli.Zamienili miasto w kopiec i stertę ruin". Żydowski prorok Nahum, świętujący zniszczenie imperium, które spustoszyło północną część jego kraju, przedstawia przebłysk horroru:

Bramy rzeki otwierają się,
pałac się zawala.
Dekret: miasto zostanie wygnane, uprowadzone…
Niniwa jest jak basen,
i jego woda odpływa…
Jest plądrowana, grabiona, ogołocona,
Serca topnieją, kolana ustępują,
ciała drżą, każda twarz blednie…
Wiele ofiar, stosy trupów,
ciała bez numeru,
ludzie potykający się o trupy…
Nic nie może uleczyć twojej rany;
twoje obrażenia są śmiertelne.
Każdy, kto usłyszy o tobie wieści
klaszcze w dłonie przy twoim upadku,
bo któż nie odczuł Twego nieskończonego okrucieństwa?

Asyryjczycy zalali Babilon sto lat wcześniej; teraz Babilończycy odwzajemniali łaskę. Król asyryjski uciekł do miasta Charan. Zwycięscy Medowie zajęli tereny wschodnie, łącznie z ziemią, która niegdyś należała do Scytów; Babilon przejął stare zachodnie prowincje. A gdzieś pomiędzy Niniwą a Charanem Sin-szum-iszkun zmarł lub został zabity. Assur-uballit, oficer armii i królewski kuzyn, przyjął jego tytuł. Mając nowego króla i nową stolicę, wyczerpana armia asyryjska podjęła jeszcze jedną próbę zebrania się. Ale Nabopolassar nie opuścił Haranu na długo w spokoju. Po zburzeniu różnych asyryjskich miast, które próbowały wykorzystać chaos, ogłaszając swoją niezależność zarówno od Asyrii, jak i Babilonu, Nabopolassar pomaszerował z powrotem w kierunku Charanu w 610 roku, spotykając się z Cyarxesem i prowadząc połączone siły w kierunku miasta. Kiedy Assur-uballit dowiedział się o tym nowym froncie, on i jego ludzie opuścili miasto, zanim siły medyjsko-babilońskie pojawiły się na Orionie. "Spadł na nich strach przed nieprzyjacielem", czytamy w Kronice Babilońskiej, "i opuścili miasto". Nabopolassar przybył do bezbronnego miasta, splądrował je i wrócił do domu. Ale Assur-uballit nie był do końca skończony. Wysłał wiadomość na południe, prosząc o pomoc faraona Egiptu. Wyszkolony przez Asyryjczyków Psammetichus I z 26 dynastii zmarł w dojrzałym wieku, po ponad pięćdziesięciu latach panowania. Teraz jego syn, Necho II, objął tron. Pomimo walki ojca z Asyryjczykami kilkadziesiąt lat wcześniej, Necho II nie miał nic przeciwko pomaganiu teraz Asyryjczykom. Miał plany, aby Egipt stał się ważniejszy w sprawach światowych (już zatrudniał greckich marynarzy najemnych do wzmocnienia swojej armii, a jednym z jego ulubionych projektów było wykopanie kanału, który łączyłby Nil z Morzem Czerwonym, usprawniając handel w Egipcie ze wschodem drogą wodną), a jeśli Egipt miał ponownie wyrzucić swoją sieć poza własne granice, logicznym miejscem ekspansji były zachodnie ziemie semickie wzdłuż Morza Śródziemnego. Powstanie silnego imperium babilońskiego nie pozwoliłoby na przejęcie przez Egipt tych terytoriów śródziemnomorskich. W każdym razie, gdyby Asyryjczycy upadli, zniknęłaby jeszcze jedna bariera przeciwko Scytom (którzy już raz pojawili się na granicach Egiptu w dzieciństwie Necho II). I tak się zgodził. Assur-uballit zasugerował, że miasto Karkemisz byłoby dobrym miejscem na spotkanie i zorganizowanie połączonych sił do ataku, i Necho II wyruszył na północ. Nie przeszedł obok Jerozolimy niezauważony. "Podczas gdy Jozjasz był królem", napisał pisarz 2 Ks Królewskiej, "faraon Necho, król Egiptu, wszedł na Eufrat, aby pomóc królowi Asyrii". Jozjasz z Judy wykorzystał dezintegrację asyryjską, aby odzyskać swoją niezależność; przewodził odrodzeniu religijnemu, usuwając wszelkie ślady asyryjskich świątyń i kultów; i nie chciał zmartwychwstać Asyrii. Nie chciał też znaleźć Necho II zastępującego Asyrię jako pana i pana Jerozolimy. Więc zamiast przepuścić Necho, wymaszerował, by zaatakować Egipcjan, gdy zbliżyli się do Megiddo. Necho, w pośpiechu, nie zamierzał tak szybko stawić czoła armiom Jerozolimy. Wysłał posłańców do Jozjasza, proponując rozejm: "Jaka kłótnia jest między tobą a mną? To nie na ciebie napadam w tej chwili, ale na dom, z którym toczę wojnę. Josiah to zignorował. "Król Jozjasz wyszedł mu na spotkanie w bitwie", mówi 2 Królów, "ale Necho stawił mu czoła i zabił go w Megiddo". 2 Kron. 35 dodaje szczegół, że Jozjasz w przebraniu został uderzony przez łuczników. Jego ochroniarz zabrał rannego króla z pola bitwy, ale zginął w swoim rydwanie w drodze powrotnej do stolicy. Miał trzydzieści dziewięć lat. Necho II nie zatrzymał się, by kontynuować swoje zwycięstwo. Kiedy Judejczycy byli w odwrocie, kontynuował wędrówkę na spotkanie Asyryjczyków pod dowództwem Assur-uballita. Wspólnie połączone armie próbowały odbić asyryjską kwaterę główną w Charanie, która była teraz zajęta przez oddział babiloński. "Pokonali garnizon, który stacjonował tam Nabopolassar", czytamy w Kronice Babilońskiej, "ale nie byli w stanie zdobyć miasta". Obie armie wycofały się. Nabopolassar nie miał ochoty próbować ponownie; jego zdrowie było słabe, nie był już młodym mężczyzną, a Assur-uballit nie stanowił większego zagrożenia. Necho II postanowił zejść i zakończyć swój interes w Jerozolimie. Ponownie wysłał swoich żołnierzy przeciwko Jerozolimie i z łatwością wziął do niewoli syna i dziedzica Jozjasza, Jehoachaza. Necho II rozkazał Jehoachazowi udać się do Egiptu, gdzie zmarł jakiś czas później na wygnaniu. Wtedy Necho wybrał jednego z młodszych synów Jozjasza, Eliakima, na swoją marionetkę. Zmienił imię Eliakima na Jehojakim - tradycyjny akt dominacji i własności - i zażądał słonej daniny w złocie i srebrze (którą Jehojakim zebrał, pobierając nowy podatek, siłą od ludu). W 605 r. p.n.e. Nabopolassar zwrócił swoją uwagę z powrotem na ruch oporu. Egipcjanie i Asyryjczycy rozbili obóz w Karkemisz, ale Nabopolassar był stary i coraz bardziej nękany chorobą. Zamiast tego wysłał swojego syna Nabuchodonozora na południe do Karkemisz na czele swoich wojsk, aby pozbyć się resztek Asyryjczyków. Dwie armie spotkały się poza miastem. W ciężkich walkach linia egipska złamała się. Necho II rozpoczął odwrót w dół w kierunku Delty, opuszczając zachodnie ziemie semickie - klęskę celebrowaną przez judejskiego proroka Jeremiasza: To jest przesłanie przeciwko armii Necho, króla Egiptu, pokonanego pod Karkemisz nad Eufratem przez Nabuchodonozora. Co ja widzę? Są przerażeni, wycofują się, ich wojownicy są pokonani. W żadnych starożytnych zapisach dotyczących tej bitwy nie ma wzmianki o asyryjskich uciekinierach; najwyraźniej siły asyryjskie zostały zniszczone bez żadnych ocalałych. Assur-uballit upadł gdzieś na polu, ale musiał zostać zdeptany w nierozpoznawalne zwłoki. Sam Nabuchodonozor podążał tropem wycofującego się Necho II, najwyraźniej zamierzając złapać i zabić faraona. Jednak jego ścigająca armia została złapana przez szybszych posłańców, którzy przynieśli wieści: Nabopolassar zginął, podczas gdy Nabuchodonozor walczył pod Karkemisz. W tym momencie Nabuchodonozor natychmiast zrezygnował z pościgu i zawrócił w kierunku Babilonu. Tron Babilonu był kulą, którą trzeba było natychmiast złapać, zanim ktoś inny ją odbierze. Tymczasem Necho II opadł z powrotem na południe. Nie podjął dalszych prób zapewnienia egipskiej władzy nad wybrzeżem Morza Śródziemnego. Zamiast tego skoncentrował swoje wysiłki na umacnianiu się przed dalszymi atakami ze strony jakichkolwiek pretendentów do starej korony dwudziestej piątej dynastii. I tak dwa z największych starożytnych imperiów przestały być światowymi potęgami. Egipt był zamknięty w klatce, a Asyria już nie istniała. Korona babilońska stała się najpotężniejszą na świecie.

W BABILONIE następca tronu Nabuchodonozor objął tron jako Nabuchodonozor II i wyruszył, by przejąć władzę nad światem, który niegdyś był asyryjski. Przez kilka lat nie miał poważnych przeciwników. Necho II, osłabiony porażką pod Karkemisz, został odepchnięty za własne granice. Lidyjczycy z Azji Mniejszej byli zbyt mali, by stanowić zagrożenie; wędrujący, wojowniczy Scytowie byli zdezorganizowani; miasta greckie były zajęte własnymi konwulsjami wewnętrznymi. Najsilniejszym możliwym pretendentem do władzy babilońskiej byli Medowie, którzy dowodzili armią perską, jak również własną. Ale Cyarxes, król Medów, był również…teściem Nabuchodonozora; jego córka Amytis (której mąż prowadził nieustanną kampanię, odkąd mecz odbył się poza murami Niniwy) mieszkała teraz w pałacu w Babilonie. Podboje Nabuchodonozora rozpoczęły się na zachodnich ziemiach semickich. Umieścił garnizon poza murami Jerozolimy, na którym Jehojakim z Izraela zamienił sojusze z Necho II (który umieścił go na tronie) do Babilonu. "Na trzy lata", powiedziano w 2 Królów 24:1, "Jehojakim został wasalem Nebukadneccara, króla Babilonu". A Józef Flawiusz dodaje: "Król Babilonu przeprawił się przez Eufrat i zajął całą Syrię z wyjątkiem Judei a Jehojakim, przerażony jego groźbą, kupił swój pokój z pieniędzmi". Zapłata Jehojakima była jedynie taktyką na zwłokę, dopóki nie mógł ponownie zawrzeć sojuszu z innym królem. Mimo podboju Karkemisz Babilon wciąż nie był uważany za mocarstwo światowe. Ale jego nadworny prorok Jeremiasz ostrzegł go, że przejęcie władzy przez Nebukadneccara było nie tylko nieuniknione, ale nakazane przez Boga: "Król Babilonu na pewno przybędzie i zniszczy tę ziemię oraz wytępi z niej zarówno ludzi, jak i zwierzęta". Było to takie samo ostrzeżenie, jakie Izajasz wypowiedział w sprawie Sennacheryba z Asyrii sto lat wcześniej. Jehoiakim nie chciał tego słuchać; kiedy odczytano mu zwój zawierający ostrzeżenie Jeremiasza, posiekał go po trochu nożem i wrzucił do paleniska, które płonęło obok jego tronu. Zaczął realizować plany buntu ze swoim starym mistrzem, Necho II, za plecami Nabuchodonozora. To też nie podobało się Jeremiaszowi: "Faraon i jego lud będą pić z tego samego kielicha zagłady" - obiecał i dodał, że ciało Jehojakima zostanie "wyrzucone i wystawione na upał w dzień i mróz w nocy. " Nie będąc pod wrażeniem tego strasznego ostrzeżenia, Jehojakim formalnie zbuntował się przeciwko Babilonowi, gdy tylko Necho II był gotowy do ataku. Przestał wysyłać hołd Babilonowi; Necho wyszedł z Egiptu; a Nabuchodonozor udał się w dół, by sprostać zagrożeniu. W 602 Necho II i Nabuchodonozor spotkali się w bitwie i obie armie stoczyły ze sobą remis. Kronika Babilońska (zapisana we fragmentach dla tej części panowania Nabuchodonozora) mówi nam, że w następnym roku, w 601 roku, stoczono kolejną bitwę: "Walczyli ze sobą na polu bitwy", czytamy we wpisie 601, "i obie strony ucierpiały ciężkie straty… [Nabuchodonozor] i jego armia zawrócili i [wrócili] do Babilonu". Ale Nabuchodonozor nie był jedynym przegranym. Necho II wydał zbyt wielu ludzi, by utrzymać swoje zachodnie ziemie semickie. "Król Egiptu już nie wyszedł ze swego kraju", czytamy w 2 Królów 24, "ponieważ król Babilonu zabrał całe jego terytorium, od wadi w Egipcie po Eufrat". Zamiast tego Necho II wrócił do swojego kraju. Pracował nad swoim kanałem, aż biegł od wschodniego Nilu do Morza Czerwonego. Było to ogromne przedsięwzięcie: "Długość kanału jest taka, że przepłynięcie nim zajmuje cztery dni", pisze Herodot, "i został wykopany na tyle szeroko, że dwie triremy mogłyby wiosłować obok siebie". Trirema miała tylko piętnaście stóp szerokości, ale trzydziestostopowy kanał ciągnący się aż do Morza Czerwonego był mimo wszystko ogromnym przedsięwzięciem. Aby strzec wejścia do Nilu, zbudował fortecę: Pelusium. Wynajął dwie grupy najemników, aby zeszli na dół i pomogli mu wyszkolić marynarkę wojenną: greccy marynarze z miast jońskich wokół Morza Egejskiego, a także, według Herodota, fenickich marynarzy, prawdopodobnie z jednego z fenickich miast (Tyru lub Sydonu, lub może zbudowanego przez Fenicjan miasto Kartagina na północnoafrykańskim wybrzeżu, założone przez siostrzenicę Jezebel, Elissę i szybko rozwijające się). Pomogły mu one w zbudowaniu floty, która składała się głównie z prymitywnego rodzaju triremy: galerowego okrętu wojennego skonstruowanego tak, aby mógł taranować inne łodzie. Zostały one zakotwiczone wzdłuż wybrzeża Morza Czerwonego. Herodot upiera się nawet, że jedna załoga fenickich żeglarzy, którym Necho II kazał zbadać Morze Czerwone, popłynęła na południe i dalej żeglowała. Ku zaskoczeniu wszystkich, trzy lata później pojawili się przy Słupach Herkulesa - ujściu Morza Śródziemnego - i przepłynęli Morze Śródziemne aż do delty Nilu. W rzeczywistości przebyli całą Afrykę. Wszystko to było ogromnym zerwaniem z tradycją dla nienawidzących morza Egipcjan, ale Necho II, patrząc w przyszłość, widział, że handel był lepszym zakładem niż wojna, jeśli chciał zbudować imperium. Podczas gdy w Egipcie odbywały się wszystkie te ekscytujące poszukiwania, Juda została odcięta. Jehojakim liczył na wsparcie ze strony Egiptu; teraz był sam. "Był rozczarowany swoją nadzieją", zauważa Józef Flawiusz, "bo Egipt nie ośmielił się walczyć w tym czasie". Ale Jehojakim, niespokojnie przygotowany na odwet Babilonu, musiał czekać jeszcze cztery lata, podczas gdy Nabuchodonozor odbudował swoją armię, a następnie zajął się innymi sprawami (według Kroniki Babilońskiej, walcząc z nomadami na północnych pustyniach Arabii). Co działo się w tym czasie w mieście, nie wiemy. Być może jednak niektórzy z urzędników Jerozolimy zgodzili się z Jeremiaszem co do szaleństwa sprzeciwiania się Babilonowi; Jehojakim zmarł w 597, w stosunkowo młodym wieku trzydziestu sześciu lat, i od razu Nebukadneccar skierował się w stronę miasta. W Jerozolimie na tronie zasiadł nastoletni syn Jehojakima, Jehojachin. Ale gdy tylko Nabuchodonozor dotarł do murów Jerozolimy - zaledwie kilka tygodni po śmierci Jehojakima - król, jego matka, jego dwór, szlachta i wszyscy urzędnicy poddali się. Być może zaoferowano im jakiś immunitet w zamian za wyświadczone usługi. Chociaż zostali zabrani do niewoli, byli dobrze traktowani; Z zapisków babilońskich wynika, że Jehojachin spędził następne czterdzieści lat, mieszkając w Babilonie na koszt króla, który pochodził ze skarbca babilońskiego. Armia została zabrana do Babilonu, ale nie rozproszona; skarbiec i Świątynia Salomona zostały okradzione złoto, ale budynki nie zostały zburzone ani spalone. Nabuchodonozor nie zabrał nawet całej rodziny królewskiej. Wujowi Jehoachina, Mataniaszowi, bratu zmarłego króla, wyznaczył nowe, subiektywne imię Sedekiasza, i posadził go na tronie; Józef nadaje temu układowi przyjemną nazwę "liga wzajemnej pomocy", ale w rzeczywistości Sedekiasz był jedynie namiestnikiem babilońskim. Niemniej jednak Jerozolima wyszła stosunkowo łatwo. Nebukadneccar miał inne obawy niż kontrolowanie mocarstwa trzeciego stopnia na swoim zachodzie. Miał własną pozycję wielkiego króla do ustanowienia i utrzymania, i postanowił zrobić to tak, jak robili to królowie mezopotamscy przez dwa tysiące lat: zaczął budować. Jego własne inskrypcje opisują przywracanie i dodawanie kolejnych świątyń w samym Babilonie. Babilon był domem boga Marduka, a oddanie Nabuchodonozora Mardukowi było także świętem triumfu Babilonu. "O Marduku, mój panie", brzmi jedna z inskrypcji Nabuchodonozora, upamiętniająca skuteczną kampanię mającą na celu stłumienie buntu na jego zachodzie, "obym zawsze pozostał twoim prawowitym gubernatorem; czy mogę pociągnąć za twoje jarzmo, aż mnie nasyci potomstwo, niech moje potomstwo rządzi na zawsze." Jego pobożność jako wielbiciela Marduka przetrwała w prawie każdym starożytnym opisie jego projektów: "Najgorliwiej ozdobił świątynię Bela i resztę świętych miejsc" - pisze Berossus. Zbudował ceremonialną drogę na święto Marduka, szeroką na siedemdziesiąt stóp ścieżkę od centralnego kompleksu świątynnego do ceremonialnej Bramy Isztar, po północnej stronie miasta, aby bóg mógł się nią poruszać w święto Nowego Roku . Ściany po obu stronach były glazurowane na niebiesko, ozdobione rzeźbionymi lwami. Pozostałości Bramy Isztar i prowadzącej do niej ścieżki stały się jednym z najbardziej rozpoznawalnych obrazów starożytnego Babilonu, mimo że pochodzą z samego końca Babilonu. Nabuchodonozor zbudował także co najmniej trzy pałace, pozłacane szkliwem, złotem i srebrem. A w jednym z tych pałaców zbudował ogród. Pozostałości tego ogrodu nie zostały z pewnością zidentyfikowane (pozostaje możliwość ogromnego układu murów i komnat ze sklepionymi stropami, odsłoniętymi w pierwotnym kompleksie królewskim nad brzegiem Eufratu), ale ich sława pokutuje w relacjach różnych pisarze z późniejszych czasów. Diodor z Syculusa podaje najbardziej znany ich opis w trzeciej księdze swojej Bibliotheca Historica: Był dawniej król, który ze względu na swoją panią przygotował ten ogród, jak usłyszycie. Ta kochanka, którą tak czule kochał, była urodzona w Persji i ze względu na naturę tego kraju bardzo pragnęła stanąć na wysokich wzgórzach i zobaczyć otaczający ją kraj. Uprosiła więc swego suwerennego pana, aby uczynił dla niej ziemię lub altanę rozkoszy, sztucznie wymyśloną przez dziwaczne rzemiosło. Wejście do niego znajdowało się na wzgórzu, z budynkiem za budynkiem wykonanym na cudowną wysokość, tak że człowiek mógł widzieć daleko i szeroko. Pod ziemią znajdowały się sklepienia, które utrzymywały cały ciężar tego ogrodu; jedno sklepienie posadowiono na drugim, a im wyżej posuwała się budowa, tym sklepienie było większe. Na najwyższych sklepieniach mury tego ogrodu był założony i osadzony, gruby na dwadzieścia dwie stopy. Na chodniku stały cysterny z wodą. A w tym ogrodzie rosły najróżniejsze drzewa, przyjemne do zobaczenia, i świeże, zielone łąki. Ponadto istniał kanał, którym rzemieślnikiem była woda do nawadniania gleby. "Pani urodzona w Persji" najprawdopodobniej wcale nie jest Persem, lecz Medynką: nikt inny jak Amytis, córka Cyarxesa, najwyższego króla Medów. Ogrody te - które otrzymały nazwę "Wiszące Ogrody" od opisu odwróconej formacji zigguratu, z której każdy poziom przewyższał poziom poniżej - stały się sławne nie tylko w czasie, ale także w przestrzeni. Wspomina o nich prawie każdy starożytny historyk, który opisuje Babilon, a z tych migawek możemy zbudować obraz tych najsłynniejszych ogrodów starożytnych czasów: Edenu watażki. "Zbudował wysokie kamienne tarasy, które sprawiały wrażenie gór porośniętych wszelkiego rodzaju drzewami" - pisze Berossus. "On skonstruował i przygotował tak zwane Wiszące Ogrody dla jego żony, która kochała góry, odkąd dorastała w Medii". To były spokojne budynki. Ale Nabuchodonozor miał na myśli także poważniejsze problemy. Polecił swoim ludziom pracować przy podwójnych murach Babilonu, wzmacniając je, aż wewnętrzny mur miał dwadzieścia jeden stóp grubości, a zewnętrzny mur był poprzedzielany wieżami strażniczymi co sześćdziesiąt stóp. Częściowo przekopana fosa chroniła już jedną stronę miasta; Nabuchodonozor kazał ją przekopać przez resztę drogi wokół miasta, aż Babilon został otoczony przez czterdziestostopowy pas wody. A potem po wschodniej stronie miasta zbudował kolejny mur. Ten, później opisany przez greckiego żołnierza Ksenofonta jako "Mur Medyjski", rozciągał się od Eufratu do Tygrysu, przypominając mur zbudowany dawno temu przez sumeryjskiego króla Szu-Sina, aby powstrzymać najazd Amorytów. Ale ten mur miał inny cel: "On naprawił mury", pisze Berossus, "aby ci, którzy zamierzali oblegać miasto, nie mogli już zmienić biegu rzeki". Niedawne zniszczenie Niniwy sprawiło, że zaczął obawiać się wody. Pod rządami Nabuchodonozora miasto Babilon rozrosło się. Arystoteles zauważa: "Mówi się, że kiedy Babilon został zdobyty, znaczna część miasta nie zdawała sobie z tego sprawy aż do trzech dni później", dzięki wielkości miasta. Ale pomimo całego tego budynku, możliwe jest, że Nabuchodonozor nie był tak silny, na jakiego wyglądał. W 595 został zmuszony do stłumienia buntu we własnej stolicy; pokonanie powstańców zajęło mu dwa miesiące, co sugeruje, że w grę wchodziła armia (być może zmęczona niekończącymi się walkami). A potem trzeba wziąć pod uwagę dowody z Egiptu. Necho II, który dwukrotnie bezskutecznie zmierzył się z Nabuchodonozorem, już nie żył. Zmarł w 595, dwa lata po walce poza Deltą, a na tronie Egiptu zastąpił jego syn Psammetichus II. Psammetichus II odziedziczył egipski kompleks wojskowy, który teraz obejmował marynarkę wojenną. Używał go nie do handlu, ale do powrotu do starszego stylu egipskiej władzy. Zrobił wyprawę w dół do Nubii, dawno poza zasięgiem egipskich faraonów, niosąc ze sobą dwie dywizje: dywizję egipską dowodzoną przez egipskiego generała Amasisa i dywizję grecką dowodzoną przez oddzielnego oficera. Sam został w Asuanie, ale jego dwie dywizje wywalczyły sobie drogę na południe. Ta armia jest upamiętniana przez graffiti, które Grecy, którzy nie mieli szczególnego podziwu dla egipskiej przeszłości, nabazgrali na nodze ogromnego posągu Ramzesa II w Abu Simbel: "To zostało napisane przez tych, którzy żeglowali z Psammeticusem", czytamy: "… [który] przekroczył Kerkis tak daleko, jak pozwala na to rzeka. Ci, którzy mówili obcymi językami, byli prowadzeni przez Potasimto, Egipcjanie przez Amasis". Napatę spalono, a 4200 Nubijczyków zginęło lub zostało wziętych do niewoli. Sedekiasz, usłyszawszy o tych podbojach, wysłał wiadomość do Psammeticha II; gdyby Egipt chciał zaatakować Nabuchodonozora, Jerozolima przyłączyłaby się do niego. "Zbuntował się przeciwko Egipcjanom", pisze Józef Flawiusz, "w nadziei, że dzięki ich pomocy pokona Babilończyków". Nabuchodonozor musiał wyglądać na bezbronnego, ponieważ Psammetichus II zgodził się przyjść. Wyprowadził swoją armię z Delty, połączone siły Egipcjan i najemników greckich, podróżując do bitwy o ląd w tradycyjny sposób. W odpowiedzi armia babilońska, która już dotarła pod mury Jerozolimy, aby dowiedzieć się, dlaczego Sedekiasz spóźnia się z daniną, wycofała się i skierowała w dół, by stawić czoła zagrożeniu. Prorok Jeremiasz, wciąż przepowiadając zagładę, ostrzegł Sedekiasza, że najgorsze ma dopiero nadejść. "Armia faraona, która maszerowała, by cię wesprzeć, wróci do swojej ziemi" - oznajmił. "Wtedy Babilończycy powrócą. Nie oszukujcie się myśląc: ‚Babilończycy na pewno nas opuszczą. Nie opuszczą nas! Nawet gdybyś pokonał całą armię babilońską, a w namiotach pozostali tylko ranni, wyszliby i spalili miasto". To było ogromne wotum nieufności, ale Sedekiasz nie słuchał i Jeremiasz wylądował w lochu, gdzie nikt inny nie mógł go usłyszeć. ("On zniechęca żołnierzy!", skarżył się jeden z oficerów, z pewnym uzasadnieniem). a gdy zmusił ich do ucieczki, ścigał ich i wypędził z całej Syrii. Psammetichus II wrócił do domu. Zaledwie kilka tygodni później, w lutym 589, zmarł, a jego następcą został jego syn Apries. Jeśli Sedekiasz ponownie wysłał na południe po pomoc z Egiptu (jak sugerują fragmenty napisane później przez proroków Jeremiasza i Ezechiela), wiadomości zostały zignorowane. Apries nauczył się na błędzie ojca i nie zamierzał przeciwstawiać się wielkiemu królowi. Nabuchodonozor następnie wywalczył sobie drogę powrotną w kierunku murów Jerozolimy. Armia Sedekiasza kontrolowała miasta-fortece Azeka i Lakisz, które znajdowały się na pierwszej linii obrony przed inwazją babilońską; ale te miasta padały, jedno po drugim. Bolesną i powolną klęskę odnotowują fragmenty ceramiki znalezione w Lachish, wysłane tam jako wiadomości przez żołnierzy, którzy znajdowali się na zewnętrznych obrzeżach obrony terytorium i szykowali się na atak. Atak najpierw dosięgnie Azeki. "Niech mój panie wie", czytamy w jednym z fragmentów, "że nie możemy już widzieć sygnałów Azeki". Azeka upadł. Jego światła zgasły, a niedługo potem ciemna babilońska fala połknęła również Lakisz, a następnie rzuciła się na mury Jerozolimy. Oblężenie trwało dwa lata. Według Józefa Flawiusza towarzyszył jej "głód i zaraza", i to właśnie głód ostatecznie położył kres oblężeniu. W 587 Sedekiasz miał już dość. Próbował uciec, najwyraźniej bez zastanowienia dla reszty ludzi, pozostawionych, by stawić czoła babilońskiemu gniewowi. "Głód stał się tak dotkliwy, że ludzie nie mieli co jeść" - pisze historyk 2 Kas. Królów. "Wtedy mur miejski został przełamany i całe wojsko uciekło nocą przez bramę między dwoma murami w pobliżu ogrodu królewskiego, chociaż Babilończycy otaczali miasto. Uciekli w kierunku doliny Jordanu, ale armia babilońska ścigała króla i wyprzedziła go na równinach Jerycha. Wszyscy jego żołnierze zostali od niego oddzieleni i rozproszeni, a on został schwytany". Nabuchodonozor, zwykle wolny od nieuzasadnionego okrucieństwa, które cechowało królów asyryjskich, został zirytowany zemstą. Kiedy Sedekiasz został zaciągnięty przed niego w swoim obozie wojskowym, rozkazał zabić na jego oczach synów króla - wciąż dzieci, a następnie kazał wyłupić oczy Sedekiaszowi, tak że ostatnim widokiem, jakiego kiedykolwiek był świadkiem, była egzekucja jego rodziny. Sedekiasz został zabrany z powrotem do Babilonu w kajdanach; wszyscy jego naczelni urzędnicy i naczelni kapłani zostali straceni tuż za obozem wojskowym; a Nabuchodonozor rozkazał swemu dowódcy podpalić Jerozolimę. Mury zostały zburzone; mieszkańcy miasta zostali wyprowadzeni na wygnanie; pałac króla , domy, skarbiec i świątynia Salomona płonęły. Żydzi zostali przesiedleni po całym Babilonie, a niektórzy uciekli również do Egiptu. Był to początek diaspory, która trwała dwa tysiąclecia. "I w ten sposób królowie z rodu Dawida zakończyli swoje życie" - podsumowuje Józef Flawiusz. W TYMCZASIE sojusznicy Nabuchodonozora, Medowie, pod wodzą jego teścia Cyarxesa, wytrwale przedzierali się do Azji Mniejszej. Zanim upadła Jerozolima, Medowie dotarli do granicy lidyjskiej. Lidia, na którą sto lat wcześniej najechali Cymeryjczycy, odzyskiwała siły. Niektórzy Lidyjczycy przenieśli się do Tracji i być może stamtąd dalej na zachód; ale inni pozostali, a prawnuk Gygesa, Alyattes, był teraz ich królem. Pod jego dowództwem armia lidyjska wyszła na spotkanie Medów i walczyła z nimi aż do martwego punktu. Od 590 do 585, dwie armie walczyły ze sobą po drugiej stronie rzeki Halys, nie mogąc uzyskać przewagi. Herodot zauważa, że w ciągu tych pięciu lat "chociaż wiele bitew poszło drogą Medów, tak samo wielu poszło drogą Lidyjczyków". Tak więc w 585 r. Nabuchodonozor wziął sprawy w swoje ręce by rozwiązać pat. Wysłał oficera armii babilońskiej imieniem Nabonidus, aby pomógł zaaranżować zawieszenie broni między obiema armiami. Wydaje się, że Nabonidus dobrze wykonał swoją pracę; obaj królowie zgodzili się na pokój, który został przypieczętowany małżeństwem córki Alyattesa, Aryenis, z synem Cyarxesa, księciem Medyjskim Astyagesem. Dla Nabuchodonozora bardziej sensowne byłoby wysłanie armii, która pomogłaby Medom w podbiciu Lidyjczyków, zamiast grzebać w traktacie pokojowym. Ale teraz od czterdziestu lat Cyarxes był królem Medów i Persów. Był starym człowiekiem, chorym i gotowym przestać walczyć. Tuż po zaprzysiężeniu traktatu i królewskim małżeństwie położył się do łóżka i niedługo potem zmarł. Astyages został w jego miejsce królem Medów i Persów, ale wojny nie podniósł; zabrał żonę i wrócił do domu. Prawdopodobnie Nebukadneccar nie wysłał armii babilońskiej, ponieważ on też cierpiał na chorobę. Panowanie Nabuchodonozora - zwłaszcza jego koniec - jest nawiedzane przez tajemnicze wzmianki o czymś bardzo złym. Najbardziej kompletny opis tych trudnych dni znajduje się w Księdze Daniela, w której opisano życie czterech żydowskich jeńców zabranych do Babilonu i przeszkolonych na Babilończyków przez urzędników Nebukadneccara. Jeden z tych jeńców, sam Daniel, jest powołany, by zinterpretować niepokojący sen Nabuchodonozora; król widział w nocy ogromne drzewo o pięknych liściach, wypełnione owocami, dające schronienie zwierzętom pod nim i ptakom na gałęziach; a potem widział drzewo ścięte, ogołocone i połamane, pniak oprawiony w brąz. Biorąc pod uwagę, że zarówno asyryjscy, jak i babilońscy królowie dzielili oddanie świętemu drzewu jako źródłu ich mocy, wydaje się to Nebukadneccarowi złowieszcze. Daniel, poproszony o interpretację, potwierdza negatywną naturę snu: przepowiada, że króla ogarnie szaleństwo i na jakiś czas straci władzę. Rzeczywiście, Nabuchodonozor traci rozum: "Wypędzono go od ludzi i jadł trawę jak bydło. Jego ciało było przesiąknięte rosą niebios, aż jego włosy urosły jak pióra orła, a paznokcie jak pazury ptaka", stan, który trwa przez siedem lat. Ta historia została oczywiście znacznie wzmocniona przez późniejsze żydowskie komentarze w księgach biblijnych, próbując nadać sens tej przemianie; w literaturze biblijnej rzadko się zdarza, by za karę ludzie przemieniali się w zwierzęta. Znacznie późniejsza kompozycja Żywoty proroków - anonimowa relacja z życia różnych żydowskich proroków, napisana prawdopodobnie około 100 roku n.e. - postrzega przemianę jako symbol tyranii Nabuchodonozora. Żywoty proroków opisują Nabuchodonozora jako zdrowego, ale mimo to jako częściowo zwierzę: Głowa i przednie części jego ciała były jak u wołu, a nogi i tylne części ciała lwa.To w stylu tyranów, w ostatnich latach stają się dzikimi bestiami. Jest to odwrócenie eposu Gilgamesza, w którym dziki człowiek Enkidu wygląda jak człowiek, ale wędruje po polach, jedząc trawę jak zwierzę. W eposie Gilgamesza Enkidu jest tyrańską, niecywilizowaną, łapiącą władzę, cienistą stroną króla, z którą trzeba się zmagać i oswoić, zanim królestwo będzie mogło prosperować. W opowieści o Gilgameszu i Enkidu człowiek staje się dobrym królem (a jego ciemna strona bardziej ludzka), gdy opiera się pokusie korzystania ze swojej władzy bez ograniczeń. Ale Nabuchodonozor idzie w drugą stronę, coraz bardziej autokratyczny i tonący od wielkiego króla do bytu zwierzęcego. Pomimo miejsca, jakie zajmował w wyobrażeniach sąsiadów, Babilon przez bardzo krótki czas był centrum imperium. Hammurabi był jej pierwszym wielkim królem; pierwszy Nabuchodonozor, drugi; Nabuchodonozor II był dopiero trzecim wielkim królem i ostatnim. Babilon nie był przyzwyczajony do cesarzy. I tak w opowieści o szaleństwie Nabuchodonozora wskrzesza starożytny sumeryjski niepokój związany z królowaniem. Nabuchodonozor również zostaje pokonany przez bestię w nim. Daniel, urodzony w narodzie, który przed wiekami wybrał swoich królów wbrew woli własnego Boga, dostarcza teologicznego komentarza podsumowującego historię: ludzie boją się królowania, ponieważ każdy człowiek pragnie władzy i, pragnąc, zostaje przez nią zrujnowany .

Na wschód od Nabuchodonozora, król Medów Astiages, wysoki król Medów i Persów, miał własne złe sny. Jego lidyjska żona, Aryenis, kilka lat wcześniej urodziła córkę o imieniu Mandane, a teraz Mandane zbliżał się do wieku małżeństwa. "Śnił", pisze Herodot, "że oddawała tyle moczu, że nie tylko wypełniła jego miasto, ale nawet zalała całą Azję". Było to zarówno obrzydliwe, jak i niepokojące; a jego mędrcy, po konsultacjach, przewidzieli, że dziecko Mandanei dorośnie, by zdobyć królestwo. Astyages najwyraźniej nie miał syna, a jego wnuk mógł być jego spadkobiercą, więc ta interpretacja niekoniecznie była złą wiadomością. Był jednak bardzo świadomy, że ojciec dziecka Mandanei może nie chcieć patrzeć, jak korona przechodzi bezpośrednio z dziadka na wnuka. Dlatego starannie wybrał męża swojej córki: nie żadnego z ambitnych szlachciców medyjskich, którzy otaczali go w Ekbatanie, ale człowieka bardziej podporządkowanego (i bardziej odległego). Wysłał Mandane do Anszan, aby poślubiła swojego perskiego wasala Kambyzesa, syna Cyrusa I i dziedzica perskiego przywództwa. Kambyzes przysiągł lojalność swemu medyjskiemu władcy, a Astyages najwyraźniej nie miał zbyt wysokiej opinii o jego ambicjach. Mandane niemal natychmiast zaszła w ciążę (Kambyzes może nie był ambitny, ale był płodny). W tym momencie Astyages miał inny sen, odwrócenie snu Nabuchodonozora o powalonym świętym drzewie; winorośl wyrosła z jego córki i wiła się na całym jego terytorium. W tym momencie jego mędrcy powiedzieli mu, że syn jego córki nie tylko go zastąpi, ale będzie rządził w jego miejsce. Dlatego Astyages zaprosił swoją córkę do Ekbatany, gdzie mieszkała w luksusowym pałacu, czekając na narodziny jej dziecka. W międzyczasie planował pozbyć się dziecka. Wydaje się, że Kambyzes nie miał innego wyboru, jak tylko porzucić żonę i nienarodzonego syna; ani Mandane nie mógł odmówić przyjazdu. Mandane urodziła syna, którego nazwała Cyrus po ojcu męża. Astyages, który pragnął zarówno uniknąć winy za zabicie krewnego, jak i zachować swoją zdolność zaprzeczania, posłał po swojego kuzyna i głównego urzędnika Harpagosa i kazał mu pozbyć się dziecka. Najwyraźniej Astyages miał nadzieję, że wszyscy udają, że dziecko urodziło się martwe, Mandane wróci do domu, a zagrożenie dla jego tronu zniknie. Harpagos też nie chciał zrobić czegoś, co później wróci mu do głowy. Jego rozwiązaniem, podobnie jak w przypadku Astyagesa, było przekazanie pracy: "Dziecko musi umrzeć", zakończył, "ale to musi być jeden z ludzi Astyagesa, który popełnia morderstwo, a nie mój". Przekazał więc dziecko jednemu z pasterzy Astyagesa, który natychmiast zabrał je do domu i dał swojej żonie, która właśnie urodziła martwe dziecko. Zamiast tego pasterz położył ciało własnego dziecka na zboczu góry i zameldował Harpagusowi, że sprawa została dokonana. A Cyrus dorastał w chacie pasterza. Ta historia, opowiedziana przez Herodota, jest wyraźnie powtórką standardowego niebezpieczeństwa, które pokazuje również boską nominację króla: cudownie zachowane dziecko wyrasta na wielkiego przywódcę dzięki nadprzyrodzonej opatrzności, która tak wyraźnie leżała na jego wczesnym życiu. Ale w przypadku Cyrusa opowieść Herodota pokazuje również niełatwe stosunki polityczne między Medami a Persami. Medowie byli rasą rządzącą, ale dziecko perskiego króla wasala nie mogło zostać zabite od razu, nawet przez jego własnego najwyższego króla. Stało się nieuniknione; Cyrusa, który dorósł do dziesięciu lat, został odkryty przez swojego dziadka, który widział go grającego na placu publicznym, w którym rządził innymi chłopcami z wioski. Było już za późno, żeby go zabić, bo nikt nie mógł nawet udawać, że to był wypadek. Wykorzystując sytuację jak najlepiej, Astyages uznał pochodzenie chłopca. Jego mędrcy zapewnili go, że odgrywanie przez młodego Cyrusa roli króla spełniło omen winorośli, więc Astyages odesłał Cyrusa z powrotem do Anshan, do domu rodziców, którzy nigdy go nie widzieli. Potem posłał po Harpagosa. Złapany, Harpagos przyznał, że zrzucił obowiązek na kogoś innego. Astyages zachowywał się tak, jakby planował przyjąć przeprosiny kuzyna: "Wszystko potoczyło się dobrze" - zapewnił Harpagos. "Byłem bardzo zdenerwowany wrogością mojej córki do mnie" (załóżmy, że jest to niedopowiedzenie) "i nie czułem się dobrze z tym, co zrobiłem. Wyślij własnego syna do pałacu na spotkanie z kuzynem, a razem zjemy ucztę. Harpagos wysłał do pałacu własnego młodego syna; Astyages kazał zamordować chłopca, upiec i podać jako główne danie na ucztę tego wieczoru. "Kiedy pomyślał, że Harpagos najadł się do syta", pisze Herodot, "Astyages zapytał go, czy smakował mu posiłek. Harpagos powiedział, że tak bardzo. Następnie słudzy wnieśli głowę, ręce i nogi chłopca". Harpagos, widząc szczątki syna, "zachował panowanie nad sobą". Powiedział Astyagesowi, że "król nie może zrobić nic złego. Potem zabrał resztki ciała syna i wrócił do domu". Gdyby to wszystko było dosłownie prawdą, moglibyśmy założyć, że Medowie na masową skalę poddali się tłumieniu emocji. Czytając między wierszami, możemy zobaczyć bardziej złowieszczy i skomplikowany obraz: króla Medii, pogrążającego się coraz głębiej w paskudnej, paranoidalnej psychozie, z wystarczającą despotyczną władzą, by rozkazać swojej królewskiej straży przybocznej dokonywać strasznych czynów przeciwko innym Medom; urzędnik medyjski, otoczony żołnierzami swego królewskiego kuzyna, obserwujący, jak jego syn odmaszerował na straszliwą śmierć; perska rodzina królewska, która musiała słuchać rozkazów króla, ale nie mogła być publicznie upokarzana; i perską podklasę, którą trzeba było traktować z pewną ostrożnością, aby nie powstało i nie protestowało. Astyages nadal był uznanym władcą Medów i Persów. Wciąż był szwagrem króla Babilonu i nadal był drugim (a może trzecim) największym władcą znanego świata. Ale w Anszanie Cyrus dorastał w domu Kambyzesa, pana Persji, którego matką była kobieta, która nienawidziła swego medyjskiego ojca. W samym pałacu Harpagos, wciąż spokojnie służący kuzynowi, planował długoterminową zemstę: danie podawane na zimno. Astyages nie jest nieświadomy całej tej urazy. Postawił straż na każdej drodze prowadzącej z Anshan do Ekbatany, aby nikt nie mógł pomaszerować armii do jego pałacu bez jego wiedzy.

NABUCHODONOZOR zmarł jako król rozległych terytoriów po czterdziestu trzech latach panowania. Ale nie wiemy nawet, gdzie pochowano jego ciało. Z fragmentarycznych zapisów wyłania się sześcioletni okres chaosu. Jego syn Amel-Marduk był oczywistym dziedzicem; ale wydaje się, że między ojcem a synem nie wszystko układało się dobrze. W biblijnej opowieści o uwolnieniu Jehojachina przez Amel-Marduka, niewątpliwie wbrew woli Nabuchodonozora, zaraz po śmierci starego króla ujawnia się pewna niechęć. "W roku Zły Merodach został królem Babilonu - mówi nam 2 Księga Królów - "dwudziestego siódmego dnia dwunastego miesiąca wypuścił z więzienia Jehojachina. Przemówił do niego uprzejmie i dał mu honorowe miejsce. Dlatego Jehojachin odłożył więzienne ubranie i przez resztę życia regularnie jadał przy królewskim stole". Znacznie późniejsza tradycja, przekazana przez XII-wiecznego żydowskiego historyka Jerachmeela, mówi, że Nabuchodonozor w rzeczywistości uwięził Amel-Marduka za zdradę i że kiedy Amel-Marduk został uwolniony po śmierci Nabuchodonozora, wydobył ciało ojca z grobu i wyrzucił je sępom do jedzenia. Jeśli mamy coś z tego wyciągnąć, to jest to, że Nabuchodonozor i jego syn byli w niezbyt serdecznych stosunkach. Kroniki babilońskie są fragmentaryczne, ale Berossus, kronikarz faraonów, przechowuje dramatyczną opowieść: Amel-Marduk "rządził kapryśnie i nie liczył się z prawem", tak że zamach zaplanował mąż jego siostry, a po jego śmierci przejął władzę. Rządził jednak tylko cztery lata; a kiedy umarł, jego syn Labashi-Marduk, "jeszcze jako dziecko, wstąpił na tron i rządził przez dziewięć miesięcy. Z powodu jego złych zachowań, jego przyjaciele spiskowali przeciwko niemu i został pobity na śmierć". Inni pisarze z tego samego okresu opowiadają tę samą historię: według greckiego historyka Megastenesa Amel-Marduk został "zabity przez swego krewnego", a Labashi-Marduk "również poniósł śmierć w wyniku przemocy". Człowiekiem, który ostatecznie zdobył koronę Babilonu, był Nabonidus, oficer armii, który trzydzieści lat wcześniej pomagał negocjować traktat między Medami a Lidyjczykami. Był teraz dobrze po sześćdziesiątce, z synem już po czterdziestce i miał dziesiątki lat doświadczenia zarówno jako żołnierz, jak i dworzanin. Ale nie miał królewskiej krwi. Przypuszczalnie pochodził z miasta Haran, ponieważ jego długowieczna matka Adda-Guppi była tam przez wiele lat kapłanką boga księżyca Sina. Napis w Charanie opisuje ją: "Króla Babilonu, syna i potomstwa mego serca", czytamy w inskrypcji, "sto cztery pomyślne lata w obecności Sin, króla bogów, ustanowił dla mnie i do życia". Było to zaszczytne, ale nie królewskie dziedzictwo, jak przyznał sam Nabonid. W swoim własnym, najsłynniejszym inskrypcji, cylindrze opisującym renowację świątyń w miastach Haran i Sippar, Nabonidus pisze: "Jestem Nabonidus, który nie ma zaszczytu bycia kimś; królestwo nie jest we mnie". Niemniej jednak wydaje się, że jego akcesję poparli zarówno oficerowie wojskowi, jak i urzędnicy państwowi. Kroniki Babilońskiej brakuje od początku jego panowania, ale jego własne inskrypcje mówią nam: "Wprowadzili mnie do środka pałacu, rzucili się do moich stóp, ucałowali moje stopy i oddali hołd mojej rodzinie królewskiej". Jeśli chodzi o Nabuchodonozora, który mnie poprzedzał, jestem [jego] potężnym delegatem… golenie wojsk zostało powierzone w moje ręce". Babilon, nad którym Nabonid doszedł do władzy, został osłabiony przez sześć lat walk wewnętrznych, a Nabonidus nie miał już środków, by napierać na południe przeciwko Egiptowi, jak to mieli jego poprzednicy. Ale wciąż był królem bardzo wielkiego imperium. I miał niewielu wrogów. Na wschodzie Astyages wciąż był królem Medów i Persów, a także jego lojalnym sojusznikiem. Kambyzes, król Persji, zmarł w 559, trzy lata wcześniej, a młody Cyrus został władcą Persów ("Cyrus został królem Persów w roku rozpoczęcia pięćdziesiątej piątej olimpiady", mówi grecki historyk Diodorus Siculus nas i dodaje, że wszyscy historycy są zgodni co do tej daty)12, ale do tej pory nie wykazywał on żadnej złej woli w związku z próbą zabicia go przez dziadka w dzieciństwie. Pozostał lojalny wobec swego medyjskiego najwyższego króla, a także wobec Babilonu. Na północnym zachodzie potężni Lidyjczycy z Azji Mniejszej byli teraz rządzeni przez Krezusa, syna Alyattesa, który jeszcze bardziej rozszerzył swoje imperium; Frygijczycy podlegali Lidii, a Lidyjczycy mieli sojusze z greckimi miastami jońskimi wzdłuż wybrzeża. "Sardis była u szczytu dobrobytu" - zauważa Herodot - "i odwiedzał ją każdy uczony Grek, który żył w tym czasie, w tym Solon z Aten", który przebywał na dziesięcioletnim wygnaniu ze swojego miasta. Szlaki handlowe przez Azję Mniejszą przyniosły Krezusowi tyle samo bogactwa, co jego poprzednik Midas dwieście lat wcześniej; i podobnie jak Midas, Krezus zyskał reputację jednego z najbogatszych ludzi na świecie. Nabonid namówił Krezusa do zawarcia formalnego sojuszu między Babilonem a tronem lidyjskim. Był też w pokoju z Egiptem. Właściwie przez krótki czas musiało się wydawać, że w ogóle nie ma wrogów. Ale to był naprawdę bardzo krótki czas. Cyrus nie zapomniał przewinień dziadka; matka najprawdopodobniej pomogła mu je zapamiętać. Według Herodota był "najodważniejszym i najbardziej lubianym w swoim pokoleniu". Jego własna rodzina, Achemenidowie, należała do plemienia Pasargadae, które było największym i najpotężniejszym ze wszystkich klanów perskich. Ci ludzie byli już po jego stronie, gdyby zdecydował się zbuntować przeciwko dominacji Medów, i postanowił przekonać inne plemiona, jednego po drugim, by się do niego przyłączyli. Rządy Mediów stawały się dla nich coraz bardziej uciążliwe, a Cyrus znalazł chętne uszy na jego przesłanie: "Uwolnijcie się z niewoli, jesteś przynajmniej równy Medom we wszystkim, łącznie z działaniami wojennymi!" W dodatku stary Harpagos był po jego stronie. "Spotkał się ze wszystkimi najważniejszymi Medami, jeden po drugim", opowiada Herodot, "i próbował ich przekonać o konieczności ustanowienia Cyrusa jako ich przywódcy i doprowadzenia do końca panowania Astyagesa". Przypuszczalnie zachowanie Astyagesa stawało się coraz bardziej okropne, ponieważ Medowie jeden po drugim uchylali się od planu Harpagusa. Kiedy wszystko było gotowe, Cyrus i jego Persowie zaczęli maszerować w kierunku Ekbatany. Strażnicy Astyagesa podnieśli alarm. Stary król, wciąż wystarczająco opanowany, by pamiętać o przeszłości, rozkazał mędrców, którzy zinterpretowali jego sen jako już spełniony, wbić na pal poza murami Ekbatany. Następnie powołał własne wojska, a na ich czele postawił Harpagosa (który od wielu lat grał swoją rolę do perfekcji). Harpagos poprowadził wszystkich Medów przeciwko Persom i szybko zamienił stronę, wraz z większością swoich dowódców. To musiała być dla niego najbardziej satysfakcjonująca chwila. Garstka lojalnych żołnierzy Astyagesa uciekła; Astyages został wzięty do niewoli, a Cyrus przejął kontrolę nad Ekbataną i ogłosił się królem Medówi Persów. "W ten sposób zakończyły się rządy Astyagesa po tym, jak rządził przez trzydzieści pięć lat" - podsumowuje Herodot. "Dzięki jego okrutnemu zachowaniu Medowie stali się poddani Persom po tym, jak przez 128 lat zdominowali tę część Azji, która leży za rzeką Halys". Cyrus, okazując, że jest związany tą samą niechęcią do przelewania królewskiej krwi, która uratowała mu życie, nie zabił swojego dziadka, ale trzymał go w wygodnym odosobnieniu, aż stary człowiek zmarł z przyczyn naturalnych. Teraz perski ród Achemenidów władał ziemiami na wschodzie. Cyrus nie zamierzał walczyć z Babilonem, swoim dawnym sojusznikiem, ale miał ambicje, by rządzić imperium. Zaraz po śmierci Astyagesa uznał, że traktat między Lidyjczykami i Medami zostanie rozwiązany i pomaszerował w kierunku królestwa swego stryjecznego dziadka Krezusa. Dwie armie spotkały się nad rzeką Halys i walczyły do remisu. Krezus cofnął się, zamierzając wysłać pomoc do Babilonu, ale Cyrus (wiedząc, że nie ma na to czasu) natarł na Lidię i ostatecznie osaczył armię lidyjską przed samym Sardes. Rozproszył kawalerię lidyjską, sprowadzając wielbłądy (co wystraszyło konie, by rzuciły się do ucieczki), obległ samo miasto i sprowadził je już po czternastu dniach. Cyrus uważał, że jego ludzie zasługują na nagrodę, więc pozwolił im wkroczyć do miasta, plądrując je z jego legendarnego bogactwa. Tymczasem Krezus - wzięty do niewoli i doprowadzony przed Cyrusa - obserwował z murów obok swego porywacza. Nie powiedział ani słowa, więc Cyrus zapytał go, dlaczego nie był przygnębiony, widząc, jak jego bogactwo znika. - To nie moje bogactwo - zauważył Krezus - to twoje, że kradną. Po czym Cyrus natychmiast nakazał zaprzestać plądrowania. Cyrus, najwyższy pragmatyk, nagradzał innych wielką hojnością, o ile tylko przyniosło to jego korzyść. Nawet późniejsi pisarze, którzy go idealizowali - tacy jak grecki generał Ksenofont, który przez pewien czas walczył po stronie Persów i który napisał "Edukację Cyrusa", aby dokładnie wyjaśnić, w jaki sposób powściągliwość, uczciwość, inteligencja i "życzliwość duszy" Cyrus pomógł mu założyć największe imperium na świecie - mimowolnie ujawnił, że strategią Wielkiego Króla była siła, strach i dominacja. "Łatwiej jest", zaczyna Ksenofont, "człowiekowi rządzić wszystkimi innymi gatunkami zwierząt niż rządzić istotami ludzkimi". Jednak Cyrus, Pers zdobył bardzo wielu ludzi, bardzo wiele miast i bardzo wiele narodów, wszyscy posłuszni sobie, niektórzy chętnie go słuchali, chociaż byli od niego oddaleni o wielodniową podróż; przez innych, odległych nawet wielomiesięczną podróżą; przez innych, którzy nigdy go jeszcze nie widzieli; i przez innych, którzy dobrze wiedzieli, że nigdy go nie zobaczą. Niemniej jednak byli gotowi mu się podporządkować, gdyż dotychczas przewyższał innych królów. Mimo całej sprawiedliwości i życzliwości duszy Cyrusa przewyższał innych królów przede wszystkim w tworzeniu terroru. "Był w stanie rozprzestrzenić strach przed sobą na tak dużą część świata, że onieśmielił wszystkich" - zauważa Ksenofont, zanim odszedł w peany pochwalne na temat sprawiedliwości Cyrusa - "i nikt nie próbował niczego przeciwko niemu". Czego nie mógł dokonać ze strachu kupił; był wystarczająco hojny z własnym majątkiem, gdy pojawiła się perspektywa większych zysków. "Wyszedł daleko poza wszystkich, jeśli chodzi o zaloty z jedzeniem", mówi Ksenofont znacznie później, "… jeszcze bardziej przewyższał ludzkie istoty w dawaniu największych prezentów. O kim innym, ogromem swoich darów, mówi się, że ludzie wolą siebie swoim braciom, swoim ojcom i swoim dzieciom? Kto jeszcze mógł zemścić się na wrogach, którzy byli w wielomiesięcznej podróży w oddali, jak król Persów? Kto jeszcze oprócz Cyrusa, po obaleniu imperium, został nazwany "ojcem", gdy umarł?" Jest to przerażające użycie tytułu "ojciec" i staje się jeszcze bardziej przerażające, gdy Ksenofont dalej wskazuje, że "Ojciec Cyrus" wykorzystał swoje dary, aby przekonać ludzi w całym swoim imperium, by stali się "tak zwanymi Oczami i Uszami Króla". "i zgłosić mu wszystko, "co byłoby korzystne dla króla…. Jest wiele Uszy króla i wiele Oczu; a ludzie wszędzie boją się powiedzieć, co nie jest korzystne dla króla, tak jakby słuchał, i boją się czynić to, co nie jest korzystne, tak jakby był obecny". Niemniej jednak Ksenofont nalega, aby zobaczyć w Cyrusie coś nowego: nowy rodzaj cesarza. Myli się sądząc, że ta "nowość" była sprawiedliwością, życzliwością i uczciwością króla. Cyrus, jak każdy inny wielki król przed nim, utrzymywał swoje imperium siłą i strachem. Ale jego imperium było z pewnością "nowe" w liczbie różnych narodów, które udało mu się zjednoczyć pod jednym rządem. Teraz Medowie, Lidyjczycy (w tym Frygia) i północne prowincje Asyrii (podbite przez jego dziadka) były częścią Persji. Cyrus powierzył Harpagosowi zadanie zdobycia miast jońskich wzdłuż wybrzeża, a sam zawrócił do kampanii na wschód od terytorium Medy; inskrypcje i wzmianki w starożytnych tekstach sugerują, że przedzierał się prawie do samego Indusu, choć nie udało mu się przedostać do doliny Indusu. Nie odważył się też wejść do morza. Persowie nie byli jeszcze potęgą morską. Pozostały trzy królestwa: rozproszone panowanie Scytów na północy, Egipcjanie daleko na południu i najpotężniejsi ze wszystkich Babilończycy na zachodzie. Nabonid nie poświęcał wiele uwagi swojemu imperium. W rzeczywistości uczynił swojego syna Belszaccara swoim współregentem, przekazał mu Babilon i wyruszył na południe do Arabii, gdzie zamieszkał daleko od centrum własnego królestwa. Co dokładnie robił Nabonidus w Arabii? Historię upadku Babilonu, skomponowaną zaraz po jego panowaniu, wersetową relację o Nabonidusie, napisali jego wrogowie, Persowie, którzy mieli żywotny interes w wykazaniu jego niezdolności do sprawowania władzy i dlatego powinni być traktowani z łyżką soli. Ale Relacja nieumyślnie mówi prawdę, kiedy oskarża Nabonidusa o oddanie się bogu innemu niż Marduk. Rachunek nazywa tego boga Nanna i mówi, że był nieznany ludowi Babilonu:

Bóg
którego nikt nigdy nie widział w tym kraju,
postawił go na piedestale,
nazwał ją imieniem Nanna,
zwieńczony tiarą,
jego wygląd jest jak zaćmiony księżyc

Ten bóg może nie był znany Persom, ale z pewnością nie był obcy Babilończykom. Był nikim innym jak starożytnym księżycowym bogiem Sinem ze starego miasta Ur. Nabonid z pewnością był oddany grzechowi; jego własna matka, kapłanka księżyca, wspomina o pobożności syna. Ale oddanie Nabonida przysporzyło mu trudności. Chociaż jego własne inskrypcje przypisują mu dojście do władzy (i upadek spadkobierców Nabuchodonozora) do błogosławieństw grzechu, to samo oddanie odciągnęło go od tronu, który zdobył z takim trudem. Niemal od razu napotkał trudności z kapłanami Marduka, którzy zdobyli ogromne wpływy za panowania Nabuchodonozora i uznali ich wrogość na tyle poważną, że uczyniła Babilon niezdatnym do zamieszkania dla niego: "Zlekceważyli obrzędy [Sina]", narzekał w swoim własne napisy: "… i [Grzech] sprawił, że opuściłem moje miasto Babilon w drodze do Temy. Przez dziesięć lat nie wszedłem do mojego miasta Babilon". Jego rozwiązanie było proste: przekazał miasto Babilon swojemu synowi Belszaczarowi, którego uczynił współregentem, i opuścił wybrane przez Marduka miasto. Udał się w głąb Arabii i zatrzymał się w pustynnym mieście Tema, jak wskazuje relacja:

Odpuścił wszystko, powierzył królewskość swojemu synowi, A jego armia z nim sam zwrócił się w kierunku Temy, głęboko na zachodzie, kiedy przybył, zabił w bitwie księcia Temy, wymordował trzody mieszkańców miasta i mieszkańców wsi, a on sam zamieszkał w Temie.

Nie był to do końca ruch desperacji. Tema znajdowała się w centrum szlaków handlowych, miastem, przez które nieprzerwanie przepływało cenne złoto i sól. Z tego miasta Nabonidus mógł trzymać rękę na babilońskim handlu, a jego korespondencja z Belszaczarem jasno pokazuje, że w rzeczywistości nie "odpuścił wszystkiego". Jego syn - który był w lepszych stosunkach z Mardukiem niż ojciec - z pewnością rządził pod jego kierownictwem. Mimo to znalazł się przed dylematem wynikającym z przekonań religijnych. Jego święte i świeckie obowiązki ścierały się, a ponieważ musiał poświęcić jedno lub drugie, poświęcił świeckie. Nie wrócił nawet do Babilonu na Nowy Rok, podczas którego król towarzyszył Mardukowi w jego triumfalnej procesji przez bramę Isztar, aby potwierdzić swoje prawo do tronu. Nabonid, ogarnięty miłością do własnego bóstwa, nie mógł się do tego zmusić. To ostatecznie osłabiło Babilon i dało szansę Cyrusowi. Do roku 540 Cyrus zaczął wysyłać oddziały szturmowe do potyczek z Babilończykami wzdłuż wschodniej granicy. Ich wtargnięcia stały się na tyle poważne, że Nabonidus przygotował się do podróży na północ, z powrotem do serca własnego kraju. Kiedy przybył, Cyrus planował atak na sam Babilon. Ponownie dowodzący Nabonidus rozkazał wojskom babilońskim maszerować w kierunku wroga. Przekroczyli Tygrys i spotkali wojska perskie pod dowództwem Cyrusa w Opisie. "Babilończycy zaatakowali go" - śmiało zauważa Herodot - "ale przegrali bitwę i zostali zepchnięci z powrotem do miasta". Babilończycy natychmiast zabarykadowali się pod kierunkiem Nabonida. Byli dobrze zaopatrzeni w żywność i wodę; według Ksenofonta, wystarczyło na dwadzieścia lat. Dojście Cyrusa do władzy było na tyle stopniowe, że Babilończycy dobrze przygotowali się do oblężenia (roztropne działanie, ale takie, które sugeruje, że nie wierzyli zbytnio w zdolność armii do powstrzymania Cyrusa). ). Cyrus, zdając sobie sprawę, że zagłodzenie zajęłoby miesiące, jeśli nie lata obrońcy z tak ogromnego i dobrze zaopatrzonego miasta utworzyli inny plan. Ksenofont wyjaśnia to: Tygrys, który przepływał przez środek Babilonu, był głębszy niż wzrost dwóch mężczyzn. Miasto nie mogło zostać łatwo zalane dzięki posiłkom Nabuchodonozora, ale Cyrus miał na myśli inną strategię. Kazał wykopać okopy wzdłuż Tygrysu, w górę rzeki od miasta, a pewnej ciemnej nocy kazał swoim ludziom otworzyć wszystkie okopy jednocześnie. Odwrócony w wielu kierunkach od swojego głównego nurtu, poziom Tygrysu, który przepływał przez miasto, opadł natychmiast, na tyle, że Perscy żołnierze mogli maszerować przez błoto koryta rzeki, pod murami miasta. Główna jednostka szturmowa wynurzyła się nocą z koryta rzeki w środku miasta, pokryta błotem, i potykała się ulicami, krzycząc, jakby byli pijanymi biesiadnikami, aż dotarli do pałacu i zdobyli go szturmem. Ksenofont wskazuje, że odbywały się tam jakieś uroczystości religijne, które pomogły zamaskować inwazję; Księga Daniela zgadza się z tym, mówiąc, że Belszaczar, współregent, ucztował w pałacu z setkami swoich szlachciców i całkowicie się upił, kiedy Persowie włamali się do pałacu. Nabonidus był najwyraźniej w innym miejscu w mieście; został schwytany i wzięty do niewoli bez obrażeń. Ale Belshazzar zginął w walce, która nastąpiła. Bramy zostały otwarte od wewnątrz. Wkroczyła reszta Persów i miasto upadło. Data to 14 października 539 p.n.e. Niewątpliwie Cyrus słyszał narzekania, że Nabonidus zlekceważył Marduka i że Marduk karze miasto za tę zniewagę. Od razu Cyrus został wybrany przez Marduka. Wjechał do miasta, aby "wziąć rękę Marduka" podczas tradycyjnej ceremonii religijnej. W końcu był on przez małżeństwo stryjecznym bratankiem Nabuchodonozora, a trony miały mniejsze pokrewieństwo. I kazał swoim skrybom wyjaśnić, w tradycji Merodach-baladan/napoleońskiej, że w rzeczywistości był on wyzwolicielem Babilonu, odnowicielem jego starożytnej wielkości.

Uratował Babilon przed potrzebą
Nabonidus, król, który nie czcił Marduka,
go Marduk oddał w ręce Cyrusa.
Cały lud upadł na twarz i ucałował jego stopy,
Radowali się z jego suwerenności, a ich twarze świeciły.
Ja, Cyrus, uwolniłem mieszkańców Babilonu z ich jarzma.
Naprawiłem ich mieszkania, usunąłem ruiny,
Marduk, wielki pan, radował się z moich czynów.
Przywróciłem bogów na ich właściwe miejsce
na rozkaz Marduka, wielkiego pana.

Dokładnie w ten sam sposób zapowiedział Żydom, że przywróci cześć ich własnemu Bogu Jahwe. To sprawiło, że stał się bardzo popularny wśród żydowskich zesłańców. "W pierwszym roku panowania Cyrusa, króla perskiego", zaczyna się księga Ezdrasza, co oznacza pierwszy rok panowania Cyrusa w Babilonie, "Pan poruszył serce Cyrusa, króla perskiego, do ogłoszenia: ‚Pan, Bóg Niebios, dał mi wszystkie królestwa ziemi i polecił mi zbudować dla niego świątynię w Jerozolimie w Judzie. Ktokolwiek z jego ludu wśród was, niech jego Bóg będzie z nim i niech pójdzie do Jerozolimy w Judzie i zbuduje świątynię Pana, Boga Izraela'". Cyrus zwrócił również kosztowności ze Świątyni Salomona, które on odnaleziony w skarbcu babilońskim, w innym przykładzie wykorzystania bogactwa (w tym przypadku zdobytego przez innych) dla umocnienia własnej pozycji. W tym celu zasłużył sobie na tytuł od Żydów "Namaszczony przez Pana". Nieco ponad rok po rozpoczęciu powrotu do Jerozolimy powracający wygnańcy położyli fundament pod Drugą Świątynię podczas wielkiego święta. Kapłani wrócili w szatach, które nie były używane od czasu splądrowania miasta przez Nabuchodonozora; były trąby, cymbały i śpiew. Ale nowy fundament, odrapany i prowizoryczny wśród gruzów, był tak niepodobny do poprzednich chwały, że starsi widzowie nie mogli znieść różnicy. Podczas gdy młodsi wygnańcy krzyczeli, "starsi kapłani… i głowy rodzin, którzy widzieli dawną świątynię, płakali głośno, gdy zobaczyli fundamenty tej świątyni…. Nikt nie mógł odróżnić dźwięku okrzyków radości od dźwięku płaczu; a dźwięki słychać było z daleka". WŁASNE ZWYCIĘSTWO CYRUSA nie było mieszane. Przejął wielki pałac Nabuchodonozora jako jeden ze swoich królewskich domów i zachował Ekbatanę jako letnią rezydencję; wysoko w górach, przez większą część zimy był przykryty śniegiem, ale w miesiącach letnich o wiele przyjemniejszy niż gorąca perska równina. Jego pałac w Anszan pozostał kolejnym z jego domów. Ale dla administracji swojego nowego imperium Cyrus zbudował sobie nową stolicę: Pasargadae. W jego perskim imperium podbitym ludom udało się prowadzić swoje codzienne życie bez większych zakłóceń. Nowość imperium Cyrusa polegała na tym, że potrafił myśleć o nim nie jako o narodzie perskim, w którym narody muszą być bardziej perskie, ale jako o mozaiki narodów pod panowaniem perskim. W przeciwieństwie do Asyryjczyków nie próbował niszczyć lojalności ani tożsamości narodowych. Zamiast tego przedstawił się jako życzliwy strażnik tych właśnie tożsamości. A tymczasem nadal płacił Oczy i Uszy, aby uważać na kłopoty.

NOWY ZWYCIĘSKI CYRUS opuścił Harpagos w Azji Mniejszej, aby dokończyć podbój Lidii, zdobywając wzdłuż wybrzeża miasta jońskie, które były sojusznikami Lidii. Według Herodota kampania Harpagosa wywołała efekt domina. Rozpoczął swoją działalność w Fokai, na środku wybrzeża: mieście, którego mieszkańcy byli "pierwszymi Grekami, którzy odbywali długie podróże drogą morską". Oblężeni przez Harpagusa, który pracowicie budował roboty ziemne pod kamiennymi murami, powiedzieli Harpagusowi, że mogą rozważyć negocjacje w celu poddania się, jeśli wycofa się na jeden dzień i pozwoli im spokojnie przedyskutować sprawę. Uczynił tak, a Fokajczycy "wypuścili swoje pentekontery" (statki z pięćdziesięcioma wiosłami i kwadratowym grotem, które były szczególnie ich własnością), "włożyli na pokład swoje kobiety, dzieci i wszystkie ich rzeczy osobiste" i odpłynęli: " W ten sposób Persowie przejęli kontrolę nad Fokeą, która została opróżniona z ludzi". Fokajczycy już zbudowali sobie placówkę handlową o nazwie Alalia na wyspie Cyrnus - greckiej nazwie Korsyki. Połowa Fokajczyków, ogarnięta tęsknotą za domem, postanowiła wrócić do swojego opuszczonego miasta i zaryzykować gniew Persów. Druga połowa popłynęła do Alalii. Po osiedleniu się na Korsyce postanowili stworzyć własne imperium handlowe. Pentekontenery doskonale nadawały się do handlu; miały dużą załogę (co najmniej pięćdziesięciu wioślarzy plus załoga pokładowa i kapitan), z których wszyscy mogli walczyć w razie potrzeby, co sprawiało, że pentekonter był znacznie bardziej zniechęcający dla piratów niż statek handlowy (który często miał tylko pięciu lub sześciu mężczyzn na pokładzie). Fokajczycy planowali zdominować handel w zachodniej części Morza Śródziemnego ,tras, na które inne greckie miasta jeszcze nie zwracały uwagi. Aby działać jako punkt handlowy na zachodzie, zbudowali kolonię na wybrzeżu dzisiejszej południowej Francji. Ta nowa kolonia, Massalia, połączyła grecką sieć handlową z siecią plemion, które były jak dotąd mało znane. Były to dzikie, walczące plemiona barbarzyńców, które wyszły z głębin surowych ziem dalej od wybrzeża, przynosząc ze sobą złoto i sól, bursztyn i futra oraz (najcenniejszą ze wszystkich) cynę. Fokajczycy stanęli twarzą w twarz z Celtami.

"CELT" JEST ANACHRONICZNĄ NAZWĄ plemion, które wędrowały po zachodniej i środkowej Europie między 600 a 500 rokiem p.n.e. Zarówno Grecy, jak i Rzymianie nazywali te ludy "Galami" lub "Celtami" nieco później, ale między 600 a 500 r. p.n.e. nie mieli oni żadnej "tożsamości etnicznej". pochodzenie. To pochodzenie było indoeuropejskie, co oznaczało, że przybyli dawno temu z tej samej ojczyzny między Morzem Kaspijskim i Czarnym, niegdyś zajmowanej przez ludy znane później jako Hetyci, Mykeńczycy i Aryjczycy. Podobieństwa między językami tych czterech ludów indoeuropejskich sugerują, że zawędrowali oni od wspólnego punktu, aby osiedlić się w czterech różnych obszarach: Hetyci udali się na zachód, do Azji Mniejszej; Mykeńczycy na zachód, a następnie na południe do północnego półwyspu greckiego; "Celtowie" na północ od Alp; Aryjczycy najpierw na wschód, a potem na południe do Indii. Poszczególni Indoeuropejczycy zwani później Celtami nie pisali, więc możemy jedynie próbować czytać groby i dobra, które pozostawili. Do czasu zbudowania Massalii, około 630 r. p.n.e., jeden szczególny styl pochówku rozprzestrzenił się od współczesnej Austrii do południowej Loary. Nazywamy to cywilizacją Hallstatt, od jej najbardziej znanego miejsca: cmentarza i kopalni soli na południe od Dunaju. Plemiona Hallstatt wypełniły swoje groby złotą biżuterią, mieczami i włóczniami, jedzeniem i piciem oraz naczyniami na użytek zmarłych. Ich zmarłych wodzów otaczały groby wojowników, których pochowano z długimi żelaznymi mieczami, ich najcenniejszym dobytkiem. Kupcy z plemion Hallstatt jeździli swoimi wozami do Massalii, załadowanymi bursztynem, solą i cyną z tak odległych miejsc, jak kopalnie we współczesnej Kornwalii. Wszystko to były cenne i rzadkie przedmioty, a handel sprawił, że Massalia stała się miastem rozkwitu. Dochodowy handel Fokajczyków prowadzony z Massalii stawał się coraz bardziej nie do zniesienia dla Etrusków. Miasta z właściwej Etrurii zajęły się zakładaniem miast coraz dalej na północ. Teraz agresywni Grecy wdzierali się na terytorium, które Etruskowie uważali za własne do wykorzystania. Kolonie greckie wyrosły wzdłuż południowego wybrzeża współczesnej Francji; Monako, Nicea i St. Tropez miały swoje początki jako greckie placówki handlowe. Presja zepchnęła miasta Etrurii - tak samo niezależne jak te w Grecji - w stowarzyszenie. Pięć etruskich miast we Włoszech sprzymierzyło się w sojuszu przeciwko Rzymowi sto lat wcześniej. Teraz dwanaście etruskich miast było gotowych połączyć swoje losy w stowarzyszenie utworzone na wzór greckich amfiktonii, miasta zjednoczone we wspólnym celu, zachowując jednocześnie niezależność polityczną. Liga Etrusków, która powstała około 550 r. p.n.e., obejmowała Weii, Tarkwiniuszii i Volsinii. Jednak nawet zjednoczona Liga Etrusków nie mogła liczyć na skuteczną walkę z najeźdźcami z Fokai. Fokajczycy mogli wezwać setki sprzymierzonych greckich statków do każdej wybuchającej wojny. I tak, kontynuuje Herodot, Etruskowie weszli w przymierze z Kartagińczykami.

Kartagina, leżąca na północnym wybrzeżu Afryki, na dnie Morza Śródziemnego, miała już w 550 roku p.n.e. trzysta lat. Dwa najstarsze miasta luźnej federacji fenickiej, Tyr i Sydon, znajdowały się teraz pod panowaniem Cyrusa. Ale dalej Kartagina była centrum swojego małego królestwa. W roku 550 jego królem był Mago, pierwszy monarcha Kartaginy, o którym mamy jakiekolwiek wzmianki historyczne. Za czasów Mago Kartagina założyła własne kolonie handlowe na Morzu Śródziemnym. Kartagińczycy nie byli szczęśliwsi niż Etruskowie, widząc Greków zajętych kolonizacją wokół nich i byli bardzo chętni do przyłączenia się do ataku na Fokajczyków w Alalii. Historyczny zapis sojuszu przetrwał w Polityce Arystotelesa, w której wspomina się, że "Etruskowie i Kartagińczycy" utworzyli kiedyś wspólnotę "w interesie handlu i relacji biznesowych". Grecy na Alalii (lub na Korsyce), dowiadując się o spisku, przygotowywali się do wojny: "Fokajczycy przygotowali sześćdziesiąt własnych statków", pisze Herodot, "i wyruszyli na spotkanie wroga na Morzu Sardynii". W walkach, które nastąpiły, czterdzieści statków Fokajczyków zostało zniszczonych, a pozostałe dwadzieścia uszkodzonych tak bardzo, że nie mogły już walczyć. Ale nadal mogli pływać, więc Fokajczycy popłynęli z powrotem na Korsykę, ponownie zapakowali swoje kobiety i dzieci i wycofali się do Rhegium, greckiego miasta na czubku włoskiego buta. Bitwa morska pod Alalią była drugą wielką bitwą morską, jaką kiedykolwiek stoczono (pierwszą była Ramzesa III przeciwko Ludom Morza). Natychmiastowym efektem było to, że Etruskowie byli tymczasowo najlepszymi psami w okolicy. Przejęli Korsykę i nie przeszkadzając wędrującym Fokajczykom w pentekonach, sami zbudowali kolonie handlowe, aż do wybrzeży Hiszpanii (tak pisze Stephanus z Bizancjum). Byli u szczytu potęgi, panowie półwyspu na północ od Tybru. Sama Massalia zerwała z Alalią, ale Etruskowie jej nie zniszczyli. Po zlikwidowaniu macierzystego miasta nie przejmowali się zbyt daleko odległymi dziećmi. Massalia prawdopodobnie walczyła przez jakiś czas, ale zamiast upaść, miasto przetrwało do XXI wieku; teraz nazywa się Marsylia. Bitwa dała również Kartaginie miejsce do rozprzestrzenienia się. Na mocy traktatu z Etruskami przyjęli władzę nad Sardynią; i nie niepokojeni przez Greków w zachodniej części Morza Śródziemnego, oni również rozszerzyli swój zasięg na hiszpańskie wybrzeże. Podczas gdy Grecy wycofywali się, a Kartagińczycy i Etruskowie żeglowali po Morzu Śródziemnym, Rzym rósł zarówno pod względem wielkości, jak i potęgi. Im bardziej odległe obszary, które twierdził, tym większe problemy wewnętrzne. Jak król jednej rasy mógł rządzić narodami tak wrogimi sobie nawzajem, że wciąż odmawiali nawet zawierania małżeństw? I jak ten król mógł radzić sobie z arystokracją tak upartym i niezależną, że można by ją oskarżyć o zamordowanie jej pierwszego, pół-boskiego władcy? Wydaje się, że w czasach rządów Etrusków król Rzymu i lud Rzymu próbowali wypracować jakiś kompromis między monarchicznym absolutyzmem w stylu Cyrusa a rządami ludu, jak w Atenach. Historia kompromisu jest zaciemniana przez wczesnych historyków Rzymu, z których wszyscy wydają się czytać późniejsze struktury w znacznie wcześniejszych czasach. Wydaje się jednak, że już za czasów królów Rzymianom dano głos w sprawach miasta. Rzymski historyk Varro wspomina o wczesnym podziale ludu Rzymu na trzy "plemiona" pewnego rodzaju, które mogą reprezentować trzy narodowe grupy Sabinów, Latynów i Etrusków (chociaż najwcześniejsze wzmianki o Rzymie nic o tym nie mówią). Z drugiej strony Liwiusz przypisuje Serwiuszowi Tulliuszowi podział ludu rzymskiego na sześć "klas", opartych nie na pochodzeniu, ale na bogactwie; przydatny sposób na rozpoczęcie od zera dla miasta, w którym po raz pierwszy pojawił się self-made man. Oczekiwano, że najbogatsi Rzymianie będą bronić miasta hełmem z brązu, tarczą, nagolennikiem, napierśnikiem, mieczem i włócznią; najbiedniejsi musieli przynieść tylko procy i kamienie. Nawet pod rządami rzymskich królów oczekiwano, że obywatele Rzymu będą bronić własnego miasta - i przypuszczalnie decydować, kiedy i gdzie potrzebny jest atak. Biorąc pod uwagę tak dużą władzę nad swoim miastem, rzymscy obywatele nie znosili zbyt długo rządów króla. Pod koniec czterdziestoczteroletniego panowania Serwiusza Tulliusza monarchia upadła. Sprawcą był siostrzeniec Serviusa Tulliusa, Tarkwiniusz Młodszy. Był nie tylko ambitny, ale i zły; jego niegodziwość wkrótce znalazła ujście, kiedy wdał się w romans z żoną swojego młodszego brata, Tullią, która również była zła: "W złu jest magnetyczna siła", zauważa Liwiusz, "podobne przyciąga do podobnego". Tarkwiniusz Młodszy sam był żonaty, ale zamiast pozwolić, aby to im przeszkadzało, kochankowie planowali śmierć obojga małżonków, a następnie wzięli ślub. "Od tego dnia", pisze Liwiusz, "Serwiusz, teraz stary człowiek, żył w coraz większym niebezpieczeństwie". Tullia, prototyp Lady Makbet, była przepełniona ambicją, by jej nowy mąż został królem, i "wkrótce odkryła, że jedno przestępstwo musi prowadzić do drugiego,nie dawała mężowi odpoczynku w dzień ani w nocy". "Nie chciałam mężczyzny, który byłby zadowolony z bycia moim mężem", pouczała go, "chciałam mężczyzny, który byłby godny korony!" Podjęty do działania, Tarkwiniusz Młodszy włamał się do sali tronowej, podczas gdy Servius Tullius był nieobecny, usiadł na tronie i ogłosił się królem. Serwiusz, usłyszawszy o inwazji, pobiegł do sali tronowej, by stawić czoła uzurpatorowi, ale Tarkwiniusz, który "zaszedł za daleko, by zawrócić", własnoręcznie wyrzucił starego króla na ulicę, gdzie jego zabójcy dobili starego człowiek. "Z Serwiuszem", pisze Liwiusz, "prawdziwe królestwo dobiegło końca; nigdy więcej nie został królem rzymskim aby rządzić zgodnie z ludzkością i sprawiedliwością". Tarkwiniusz Młodszy, sprawujący teraz tron, szybko zyskał sobie przydomek Tarkwiniusz Superbus: "Tarkwiniusz Dumny". Utworzył straż przyboczną, by zmusić obywateli Rzymu do posłuszeństwa; zabił lojalnych zwolenników Serwiusza Tulliusza; oskarżył niewinnych ludzi o zbrodnie kapitałowe, aby móc skonfiskować ich pieniądze. "Przemocą uzurpował sobie tron, do którego nie miał żadnego tytułu" - mówi nam Liwiusz. Ludzie go nie wybrali, Senat nie usankcjonował jego przystąpienia. Bez nadziei na sympatię swoich poddanych, mógł rządzić tylko strachem.Karał śmiercią, wygnaniem lub konfiskatą majątku mężczyzn, których przypadkiem podejrzewał lub których nie lubił; zerwał z utrwaloną tradycją zasięgania opinii Senatu we wszystkich sprawach biznesu publicznego; zawierał i rozwiązywał traktaty i sojusze, z którymi mu się podobało, bez żadnych odniesień ani do gmin, ani do Senatu. Wszystko to były poważne wykroczenia. Ale ostatnia kropla nadeszła, gdy jego syn, domniemany następca tronu rzymskiego, zgwałcił rzymską szlachciankę Lukrecję, żonę jednego ze swoich przyjaciół. Zawstydzona Lukrecja popełniła samobójstwo. Jej ciało leżało na placu publicznym, podczas gdy jej mąż krzyczał do rodaków, aby pomogli mu pomścić śmierć żony. Nie minęło dużo czasu, zanim oburzenie z powodu gwałtu na Lukrecji przekształciło się w oburzenie z powodu tyrańskich aktów całej rodziny. Sam Tarkwiniusz Dumny przebywał wówczas poza Rzymem, prowadząc kampanię przeciwko sąsiedniej Ardei. Kiedy dotarły do niego wieści o powstaniu, ruszył z powrotem do Rzymu; ale kiedy przybył, bunt był w pełnym rozkwicie, "Tarkwiniusz zastał bramy miasta zamknięte przed nim", pisze Liwiusz, "i dekretem jego wygnania". Armia "entuzjastycznie" przyłączyła się do powstania, a Tarkwiniusz został zmuszony do ucieczki na północ do Etrurii wraz z synem. Osierocony mąż Lukrecji i jeden z jego zaufanych przyjaciół zostali wybrani na przywódców miasta, w powszechnym głosowaniu armii: tylko członkowie dywizji, które zostały utworzone przez Serwiusza Tulliusza, mogli głosować. Obaj mężczyźni otrzymali królewską moc wypowiadania wojny i wydawania dekretów - ale z pewną różnicą. Ich władza trwała tylko jeden rok, a każdy mógł zawetować dekrety drugiego. Byli teraz konsulami: najwyższym urzędem w rządzie rzymskim. Rzym został wyzwolony z monarchii i zaczęła się Republika Rzymska. Liwiusz, nasze najdokładniejsze źródło przez te lata, nadaje tej historii ciężki prorepublikański blask. Jego zdaniem, gdy Tarkwiniusz Dumny został wyrzucony z miasta, cała historia Rzymu skręca w prawo: "Od teraz moim zadaniem będzie prześledzenie historii wolnego narodu" -deklaruje Liwiusz. , "rządzone przez corocznie wybieranych urzędników państwowych i podlegające nie kaprysom poszczególnych ludzi, ale nadrzędnej władzy prawa". Wypędzenie Tarkwiniusza Dumnego prawdopodobnie ma historyczną bazę, ale jest mało prawdopodobne, aby Rzymianie nagle zdali sobie sprawę z niedociągnięć monarchii. Raczej wypędzenie etruskiego króla reprezentuje odrzucenie etruskiej dominacji. Rzym był rządzony przez Etrusków od czasu objęcia władzy przez Tarkwiniusza Starszego sto lat wcześniej. Ale od morskiego zwycięstwa pod Alalia w 535, Etruskowie byli mocno naciskani, aby utrzymać swoją władzę. Wydarzenia, które nastąpiły po wydaleniu Tarkwiniusza Dumnego, pokazują spadek etruskiej siły. W Etrurii jeździł od miasta do miasta, próbując stworzyć antyrzymską koalicję. "Jestem z tej samej krwi co ty" - był jego najmocniejszym argumentem. Odpowiedzieli ludzie z Veii i Tarkwiniuszii. Podwójna armia maszerowała za Tarkwiniuszem, z powrotem w kierunku Rzymu, próbując odzyskać władzę Etrusków nad najważniejszym miastem na południe od Etrurii. Napotkali armię rzymską i pokonani w zaciętej walce, która zakończyła się niemal remisem; Liwiusz zauważa, że Rzymianie wygrali, ponieważ stracili jednego człowieka mniej niż Etruskowie. Etruskowie zaczęli wtedy planować drugi atak na Rzym, tym razem pod dowództwem Larsa Porsena, króla etruskiego miasta Clusium. Wiadomość o nadchodzącym ataku została przyjęta w Rzymie z czymś bliskim paniki. Ledwo zdołali odeprzeć Veii i Tarkwiniuszy, a Lars Porsena zdobył sobie reputację zaciekłego wojownika. W przerażeniu rolnicy na obrzeżach miasta porzucili swoje gospodarstwa i uciekli za mury miasta. Specyfiką rzymskiej obronności było to, że miasto było chronione z trzech stron murami, ale z czwartej - wschodniej - tylko Tybrem. Rzeka była powszechnie uważana za nieprzekraczalną, ale istniał jeden sposób, w jaki armia mogła przedostać się przez Tyber i bezpośrednio do miasta: drewniany most, który rozciągał się od wschodnich ziem poza miastem, znany jako Janiculum, przez rzekę, prosto do serca Rzymu. Lars Porsena po raz pierwszy zbliżył się z tego kierunku, unikając murów na rzecz Tybru. Armia etruska wdarła się jak burza i bez trudu zdobyła Janikulum; stacjonujący tam rzymscy żołnierze rzucili broń i pobiegli przez most w bezpieczne miejsce. Z wyjątkiem jednego: żołnierza Horatiusa, który objął stanowisko w zachodniej krawędzi mostu, gotowa zatrzymać go w spokoju: "widoczny wśród zbiegów", pisze Liwiusz, "miecz i tarcza gotowe do działania". Według rzymskiej legendy Horatius powstrzymał Etrusków wystarczająco długo, by rzymskie siły wyburzeniowe przybyły i zniszczyły most. Ignorując ich krzyki, by wycofał się z powrotem przez most, zanim został zniszczony, walczył dalej, aż podpory zostały pocięte na kawałki. "Pochód Etrusków został nagle zahamowany przez trzask spadającego mostu i równoczesny okrzyk triumfu rzymskich żołnierzy, którzy wykonali swoją pracę na czas", pisze Liwiusz. Horatius, teraz odcięty od miasta, w pełnej zbroi zanurzył się w rzece i przepłynął. "To było szlachetne dzieło", konkluduje Liwiusz, "może legendarne, ale przeznaczone do tego, by w nadchodzących latach było celebrowane w opowieści". Podobnie jak wycofanie się Sennacheryba z murów Jerozolimy, obrona mostu przez Horatiusa była niewielkim zaangażowaniem wojskowym, które wyróżnia się w pamięci z powodu wiersza; w tym przypadku Lays of Ancient Rome Thomasa Babingtona Macaulaya, w którym Horatius staje się wzorem patriotycznej brytyjskiej odwagi:

Potem przemówił dzielny Horatius,
Kapitan bramy:
"Do każdego człowieka na tej ziemi"
Śmierć nadchodzi prędko czy późno.
A jak człowiek może umrzeć lepiej?
niż stawianie czoła straszliwym przeciwnościom,
Za prochy swoich ojców,
A świątynie jego bogów?

Choć mogło to być szarmanckie, obrona mostu nie zakończyła ataku Etrusków. Porsena rozłożył swoje siły przez Janiculum, zabarykadował rzekę, aby Rzym nie mógł być zaopatrywany w żywność przez statki, i oblegał mury. Oblężenie, uzupełnione różnymi niezdecydowanymi bitwami, przeciągało się, aż Porsena ostatecznie zgodził się wycofać w zamian za rzymskie ustępstwa. Oba miasta złożyły przysięgę traktatu pokojowego, który niewiele zmienił w stosunkach między nimi, ale przynajmniej powstrzymał działania wojenne. Traktat ujawnił, że Etruskowie i Rzymianie byli teraz zrównoważeni pod względem władzy. Biorąc pod uwagę, że Etruskowie dominowali przez wiele dziesięcioleci, była to porażka dla miast Etrurii. A Rzym zawarł swój własny traktat z Kartaginą, zaprzysiężony w tym samym roku, który uznawał wybrzeże na południe od Tybru nie za terytorium Etrusków, ale za terytorium rzymskie. Polibiusz odnotowuje ten traktat w swoim Rise of the Roman Empire. Jak rozumie, Rzym i Kartagina zgodziły się na przyjaźń pod pewnymi warunkami, z których najważniejszym było to, że rzymskie statki nie miały płynąć dalej na zachód niż "Fair Promontory", współczesny Przylądek Bon. Rzymski kapitan, który został zepchnięty z kursu i wylądował na zakazanym terytorium, miał naprawić swój statek i odpłynąć w ciągu pięciu dni, nie kupując ani nie zabierając "niczego więcej, niż jest wymagane do naprawy jego statku lub do poświęcenia". Wszelki handel, który miał miejsce na wschód od Pięknego Cypla, musiał być prowadzony w obecności urzędnika miejskiego (prawdopodobnie po to, aby Rzymianie nie handlowali bronią w pobliżu ziemi Kartaginy). W zamian Kartagińczycy zgodzili się pozostawić w spokoju całą ludność łacińską, nie budować w ich pobliżu fortów i powstrzymać się od wkraczania na terytorium łacińskie z bronią. Najwyraźniej Rzymianie byli najbardziej zaniepokojeni swoją przyszłą ekspansją polityczną, podczas gdy Kartagińczycy mieli na oku imperium handlowe. Z drugiej strony Etrusków nie było nigdzie w zasięgu wzroku. Mieli też prawie stracić kontrolę nad ziemią wokół rzeki Pad; grupy celtyckich wojowników wędrowały przez Alpy do północnych Włoch. Według Liwiusz, napędzała ich eksplozja populacji; Galia stała się "tak bogata i ludna, że skuteczna kontrola nad tak dużą liczbą ludności była sprawą poważnej trudności". Tak więc król Celtów z Galii wysłał swoich dwóch siostrzeńców z dwiema grupami zwolenników, aby znaleźli nowe ziemie. Jeden bratanek udał się na północ, do "południowych Niemiec", podczas gdy drugi udał się na południe z "ogromnym zastępem" w kierunku Alp. Przeszli przez góry i "pokonał Etrusków w pobliżu rzeki Ticinus i założył miasto Mediolanium", czyli Mediolan. Nie był to też koniec inwazji. Liwiusz opisuje co najmniej cztery kolejne fale galijskiej inwazji, w której każde plemię mauderów wypędziło etruskich mieszkańców mieszkających w miastach na południe od Alp i założyło własne miasta w dolinie Padu. Czwarta fala przybywających Celtów zastała "cały kraj między Alpami a Padem już zajęty" i "przeprawiła się przez rzekę na tratwach", wypędziła Etrusków między Padem a grzbietem Apeninów i tam również osiedliła się. Celtowie musieli być przerażającym widokiem, schodząc po górskich zboczach w kierunku murów etruskich miast. Słowo "Celt", nadane tym plemionom przez Greków i Rzymian, pochodzi od indoeuropejskiego rdzenia oznaczającego "uderzać" i broni znalezionej w ich grobach - dwumetrowych włóczni, żelaznych mieczy z końcówkami do wbijania i ostrzami tnącymi rydwany wojenne, hełmy i tarcze - świadczą o ich umiejętnościach wojennych. "Spali na słomie i liściach", zauważa Polibiusz, "jedli mięso i nie uprawiali innych zajęć poza wojną i rolnictwem". Ta szczególna inwazja, która rozpoczęła się około 505 r. p.n.e., była częścią większego ruchu w całej kulturze celtyckiej. Mniej więcej w tym czasie nowe zwyczaje zaczynają nakładać się na stare osiedla Hallstatt; była to kultura, która wykorzystywała węzły, krzywe i labiryntowe linie jako dekoracje i która grzebała przywódców nie w wozach, jak w grobach Hallstatt, ale zamiast w dwukołowych rydwanach wojennych. To nie było pokojowe przejęcie. Cmentarz Hallstatt w Heuneberg w południowych Niemczech został doszczętnie splądrowany; spłonęła twierdza nad Dunajem. Archeolodzy nadali tej kolejnej fazie kultury celtyckiej nazwę "La Tène", od jednego z jej najbardziej rozległych stanowisk, na zachód od południowego Renu. W niektórych miejscach stanowiska La Tène leżą na południe od stanowisk Hallstatt lub je przytłaczają (jak w Heuneburgu i Dürrnbergu), ale generalnie leżą nieco na północ. To styl sztuki La Tène, który obecnie identyfikujemy jako "celtycki", oraz cechy kultury La Tène, które zastąpiły te z Hallstatt. To nie była obca inwazja, ale domorosła zmiana władzy: jedna kultura celtycka przytłaczała inną. Ta wewnętrzna walka o dominację dała początek inwazji na południe do Włoch; jego realność zachowała się w późniejszej relacji rzymskiego historyka Justyna:

Powodem, dla którego Galowie przybyli do Italii i szukali nowych terenów do osiedlenia się, były wewnętrzne niepokoje i nieustanne bratobójcze walki. Kiedy znudziło im się to i udali się do Włoch, wypędzili Etrusków z ojczyzny i założyli Mediolan, Di Como, Brescia, Werona, Bergamo, Trento i Vicenza.

Niepokoje mogły doprowadzić niektórych Celtów aż do zachodnich wybrzeży Europy, a być może nawet za wodę, na wyspę Brytania. Brytanię przez kilka stuleci zamieszkiwali ludzie, o których prawie nic nie wiemy, z wyjątkiem tego, że ciągnęli ze sobą ogromne kręgi stojących kamieni w celu, który miał coś wspólnego z niebem. Budowa Stonehenge, najsłynniejszego z tych ogromnych pomników, rozpoczęła się prawdopodobnie około 3100 roku p.n.e. i trwała przez następne dwa tysiące lat. Ale ci ludzie wkrótce zostali zinfiltrowani przez tych samych wojowniczych Celtów, którzy parli na południe przeciwko Etruskom. Około 500 r. p.n.e. groby w Wielkiej Brytanii po raz pierwszy zawierają rydwany wojenne, podobnie jak groby La Tène w południowych Niemczech.

REPUBLIKA RZYMSKA odpowiedziała na inwazje na północy, zmieniając swój nowy rząd. "W tych okolicznościach narastającego niepokoju i napięcia", pisze Liwiusz, "… po raz pierwszy pojawiła się propozycja powołania dyktatora". Był rok 501, zaledwie osiem lat po powstaniu Republiki. Liwiusz poddaje kres chęci wyborców (czyli armii) do przekazania tej propozycji całej konstelacji militarnych kryzysów: wojna z różnymi okolicznymi miastami, wrogość Sabinów, zbliżający się atak z innych miast łacińskich, zamieszki "wspólnoty". Ale z pewnością fale przemieszczania się z północy, odbijające się echem na południu, postawiły cały półwysep na krawędzi. Urząd dyktatora nie był, jak w czasach współczesnych, licencją na nieograniczoną władzę. Dyktatorzy rzymscy sprawowali władzę tylko przez sześć miesięcy i musieli być mianowani przez rządzących konsulów. Często jednym z konsulów był dyktator. Jego rolą było zapewnienie Rzymu bezpieczeństwa w obliczu nadzwyczajnych zagrożeń z zewnątrz, ale miał też niezwykłe moce wewnątrz miasta. Konsulom pozwolono nakładać karę śmierci na Rzymian poza murami Rzymu, w związku z wyprawami wojskowymi, ale wewnątrz Rzymu musieli poddawać karze przestępców woli głosującej ludności. Dyktatorowi pozwolono jednak sprawować władzę życia i śmierci w samym Rzymie, bez obowiązku konsultowania się z ludźmi. Ten pierwszy dyktator mógł zostać wyznaczony do radzenia sobie z grasującymi Galami, Latynosami i Etruskami, ale odzyskanie kontroli nad niesforną populacją Rzymu było również częścią jego pracy, jak wyjaśnia Liwiusz. "Powołanie dyktatora po raz pierwszy w Rzymie" - pisze - "i uroczysty widok jego marszu ulicami, poprzedzony ceremonialnymi toporami, spowodowały, że ludność gminna stała się bardziej posłuszna… Od dyktatora nie było apelacji i nigdzie nie było pomocy, jak tylko w bezwzględnym posłuszeństwie". Ukryte posłuszeństwo: pierwsza obrona Rzymu. Po raz pierwszy zawieszono prawa Rzeczypospolitej ze względów praktycznych, ale nie ostatni.

MIĘDZY MITYCZNĄ BITWĄ Mahabharaty a połową VI wieku p.n.e. wojownicze klany Indii toczyły bitwy, negocjowały i układały sobie drogę do półstabilnego układu królestw. Szesnaście z tych królestw jest wymienionych w opowieściach zachowanych przez ustną tradycję buddyjską, a później spisanych. Wśród nich są stany Kuru, Gandhara i Pancala, królestwa wyrosłe z korzeni starożytnych klanów, które walczyły w wojnie Bharaty; daleko na południe stan Ashuaka, poniżej łańcuchów górskich Vindhya i Satpura, na suchym płaskowyżu, znanym obecnie jako Dekan; i stan Magadha, poniżej łuku Gangesu. Szesnaście królestw zostało nazwanych mahajanapadas, słowem zakorzenionym w znacznie starszych czasach. Wczesne koczownicze klany aryjskich wojowników nazywały siebie jana (w sanskrycie "plemię"); klany wojowników, które osiedliły się w dolinie rzeki Ganges i zawłaszczyły sobie ziemię, rozszerzyły to słowo i nazwały siebie janapada, plemionami posiadającymi ziemię. Szesnaście mahajanapada, czyli "wielkich janapada", to plemiona posiadające ziemię, które wchłonęły inne plemiona i stały się królestwami. W tych królestwach sam król, jego krewni i wojownicy pozostali klanem rządzącym. Urodzić się w rządzącym klanie, to być ksatriyą i należeć, zgodnie z prawem, do elity i władzy. Kszatrijowie sprawowali władzę polityczną, ale kapłani posiadali własną osobliwą władzę. Ofiary i dary były częścią codziennego życia Aryjczyków od czasu ich podróży na południe do Indii: "Indra pomaga, poprzez swoją pomoc, temu, który zajmuje się składaniem ofiar", czytamy w jednym z najwcześniejszych hymnów w Rygwedzie, "ten, który śpiewa hymny, który gotuje ofiarny pokarm, który jest wzmocniony słowami świętymi i darami dla kapłanów. On, o ludzie, to Indra". Zranione wraz z elementami z ludów Harappan i innych rdzennych plemion, stare praktyki aryjskie stały się rdzeniem najstarszej formy praktyk znanych później jako hinduizm. Kapłani, którzy składali ofiary, byli pierwszą arystokracją społeczeństwa indyjskiego i nadal utrzymywali swoje wpływy w szesnastu mahajanapach. Podobnie jak rządzący ksatriya, kapłani mieli własne klany: urodzenie się w rodzinie kapłańskiej oznaczało bycie braminem i odziedziczenie przywileju składania ofiar. Ten trójstronny podział społeczeństwa - kapłani, wodzowie-wojownicy i wszyscy inni (rodziny "wszyscy inni" byli vaishyami, zwykłymi ludźmi) - był daleki od nieznanego w czasach starożytnych. Ale w Indiach kapłani zdominowali resztę. W większości innych starożytnych społeczeństw królowie i wojownicy znajdowali się na szczycie stosu władzy; nawet ci, którzy deklarują znaczenie bogów, prawdopodobnie wtrącą swoich proroków i kapłanów do więzienia, a nawet ich stracą. I w prawie każdym innym starożytnym społeczeństwie król był w stanie pełnić pewne święte funkcje, a czasami sprawował najwyższy urząd religijny w kraju. Ale bramin miał niepodzielną moc. W czasach szesnastu królestw człowiek, który nie urodził się jako ksatriya, mógł nadal zostać królem, jeśli kapłani przeprowadzili rytuał, by obdarzyć go świętą mocą, ale nikt, kto nie urodził się jako bramin, nie mógł podjąć pracy kapłana . Bramin był, zgodnie z późniejszym tekstem hinduskim The Laws of Manu, "panem" wszystkich innych stworzonych klas, najwspanialszym z ludzi: "urodzonym jako najwyższy na ziemi, panem wszystkich stworzonych istot, dla ochrony skarbca prawa; wszystko, co istnieje na świecie, jest własnością bramina, bramin jest rzeczywiście uprawniony do wszystkiego". Do czasu szesnastu królestw ofiary ze zwierząt, które były tak ważne dla wędrownych plemion koczowniczych, powoli wypadły z łask z rosnącą populacją miejską Indii. Ale moc przyznana przez sam wszechświat tym "urodzonym jako najwyżsi na ziemi" nie mogła być zmniejszona. Znaczenie kapłanów było tak wbudowane w całą świadomość klanów wojowników, że bramini - dalecy od utraty pracy - zachowali swoją centralną rolę, zamiast poświęcać się, kierowali prawidłowym wykonywaniem bezkrwawych rytuałów, które teraz zajmowały miejsce składania ofiar: rytuałów odprawianych na cześć płomienia paleniska, na cześć nadejścia zmierzchu , aby czcić bóstwa poprzez dbanie o ich wizerunki, upamiętniać śluby i pogrzeby.

WOKÓŁ KRAWĘDZI szesnastu stanów znajduje się krąg plemion, które wciąż opierały się wciągnięciu do jednego z szesnastu mahajanapada. Zamiast łączyć się w królestwa, plemiona te tworzyły niezależne sojusze, zwane gana-sanghas. Wydaje się prawdopodobne, że plemiona gana-sangh nie były pierwotnie pochodzenia aryjskiego, ale raczej miały swoje korzenie w mieszkańcach Gangi, doliny, która była tam przed przybyciem klanów wojowników. Małżeństwa mieszane między przybyszami a plemionami (co ilustruje sojusz klanu Pandawów z Pancalą w historii wojny w Bharacie) prawdopodobnie przełamały wszelkie twarde i szybkie podziały rasowe. Ale jest jeden mocny dowód na to, że gana-sanghi były w większości nie-aryjskie: nie podzielali praktyk rytualnych, tak kluczowych dla życia Indian w mahajanapadzie. W gana-sangha były tylko dwa rodzaje ludzi: rodziny rządzące, które zagarnęły większość ziemi, oraz najemni słudzy i niewolnicy, którzy na niej pracowali. Decyzje (pójść na wojnę, handlować z innym klanem, skierować wodę z systemów irygacyjnych na poszczególne pola) podejmowali głowy rodów rządzących i w tych decyzjach robotnicy w ogóle nie mieli głosu. Mahajanapada również miał sługi bez głosu. Byli czwartego rodzaju ludźmi : nie rządzących ksatriyami, czy kapłańskimi braminami, ani nawet zwykłymi vaiśyami, którzy pracowali jako rolnicy, garncarze, stolarze i murarze. Późna pieśń Rygwedy, opisująca mityczne pochodzenie każdego zakonu, przypisuje poczesne miejsce braminom, którzy narodzili się z ust ogromnego, istniejącego wcześniej kosmicznego giganta Puruszy, którego śmierć dała początek całemu wszechświatowi:

Brahman był jego ustami,
jego dwa ramiona stały się ksatriyah
jego dwa uda to vaishya
a z jego dwóch stóp powstała śudra.

Śudra byli niewolnikami i sługami, czwartą i podporządkowaną klasą ludzi. Byli bezdźwięczni i bezsilni, niezdolni do uwolnienia się od niewoli, prawo pozwalało na zabicie lub wygnanie na każdy kaprys ich panów, zabroniono im nawet wysłuchania odczytanych świętych Wed (karą było wlewanie wrzącego ołowiu do uszu). Nie byli częścią społeczeństwa mahajanapada; byli inni, coś innego. Ich pochodzenie nie jest jasne, ale być może śudra byli pierwotnie ludem podbitym. W tak bardzo rozwarstwionych społeczeństwach ktoś musiał być niezadowolony. Pierwsze zastrzeżenia do całej tej hierarchii pochodziły od gana-sanghas. Około 599 r. p.n.e. reformator Nataputta Vardhamana urodził się w Ganasangha w północno-wschodniej części doliny Gangi: konfederacji plemion znanych jako Vrijji. Jego własnym plemieniem było Jnatrika, a on był księciem i bogatym człowiekiem, synem władcy. Według jego zwolenników, jego reformy rozpoczęły się w 569 roku, gdy miał trzydzieści lat. Początkowo odrzucił bogactwo i przywileje swego urodzenia, wyzbył się wszystkiego, z wyjątkiem jednej szaty, i spędził dwanaście lat w ciszy i medytacji. Pod koniec tego okresu osiągnął wizję życia wolnego od jakichkolwiek kapłanów: w jego wszechświecie nie było braminów. Celem ludzkiej egzystencji nie było komunikowanie się z bogami za pośrednictwem kapłanów. Nie chodziło też o zadowolenie bogów przez wypełnianie obowiązków, do których się urodziło, jak nauczają pisma hinduskie. Człowiek powinien raczej uwolnić się z więzów materialnego wszechświata poprzez odrzucenie namiętności (chciwości, pożądania, apetytu), które przykuwają go do świata materialnego. Około 567 zaczął chodzić boso po Indiach, ucząc pięciu zasad: ahismy, niestosowania przemocy wobec wszystkich żywych istot (pierwsze systematyczne wyjaśnienie, dlaczego zwierzęta mają prawa); satya, prawdomówność; asteya, powstrzymując się od wszelkiego rodzaju kradzieży; brahmacharya, odrzucenie przyjemności seksualnej; i aparigraha, oderwanie od wszelkich materialnych rzeczy (zobowiązanie, które Mahavira zilustrował pozbyciem się swojej jedynej szaty i pójściem nago). Zwolennicy zebrali się za nim i jako wielki nauczyciel Nataputta Vardhamana stał się znany jako "Mahavira" (Wielki Bohater). Żaden z nich nie był zupełnie nowym pomysłem. Główny nurt hinduizmu również nauczał na różne sposoby uwalniania się od świata materialnego. Mahavira był nie tyle innowatorem, ile reformatorem już istniejących praktyk. Ale jego wyjaśnienia dotyczące potrzeby ekstremalnego samozaparcia i obowiązku poszanowania wszelkiego życia były wystarczająco przekonujące, by zebrać zwolenników. Jego doktryny stały się znane jako dżinizm, jego zwolennicy jako dżiniści. Kilka lat później pojawił się inny innowator spoza mahajanapada, również urodzony w gana-sanghi. Podobnie jak Nataputta Vardhamana, urodził się dla władzy i pieniędzy. On również odrzucił przywileje swojego życia w wieku około trzydziestu lat i odszedł na dobrowolne wygnanie. On również doszedł do wniosku, że wolność mogą znaleźć tylko ci, którzy potrafią odrzucić swoje namiętności i pragnienia. Tym innowatorem był Siddhartha Gautama, książę klanu Shakya, który leżał na północ od rodzimego sojuszu Mahaviry Vrijji. Według tradycyjnych opowieści o jego oświeceniu, swoje wcześniejsze lata przeżył w otoczeniu rodziny i wygodzie: miał żonę i młodą córkę, a jego ojciec król trzymał go w luksusie w murach wielkiego pałacu, odciętego od życie zwykłych ludzi. Ale pewnego dnia Siddhartha kazał swemu woźnicy zabrać go na przejażdżkę po parku. Zobaczył tam starożytnego mężczyznę, "ze połamanymi zębami, siwowłosego, krzywego i zgiętego tułowia, opartego na lasce i drżącego". Wstrząśnięty tą skrajną starością wrócił do swojego pałacu: "Wstyd po narodzinach", pomyślał sobie, "ponieważ każdemu, kto się rodzi, starość musi nadejść". Odepchnął tę myśl, ale podczas następnej podróży do parku zobaczył człowieka podziurawionego chorobą, a potem zwłoki. To wpędzało go w jeszcze większe kłopoty. Ale ukoronowanie objawienia nastąpiło jakiś czas później na przyjęciu. Był zabawiany tańcem i śpiewem pięknych kobiet, ale w miarę upływu wieczoru one zmęczyły się, usiadły i zasnęły. Książę, rozglądając się po pokoju, spostrzegł te śpiące kobiety z rozrzuconymi na podłodze instrumentami muzycznymi - niektóre z ciałami mokrymi od kapiącej flegmy i śliny; niektórzy zgrzytają zębami, mamroczą i rozmawiają przez sen; niektórzy z otwartymi ustami; a niektórym z nich ubiór rozleciał się tak, by wyraźnie odsłaniać ich wstrętną nagość. Ta wielka zmiana w ich wyglądzie jeszcze bardziej zwiększyła jego niechęć do zmysłowych przyjemności. To wspaniałe mieszkanie zaczęło mu się wydawać cmentarzem wypełnionym martwymi ciałami nadzianymi i pozostawionymi do gnicia. W odpowiedzi na to, że wyruszył na narzucone sobie przez siebie wygnanie. Według tradycji był to rok 534 p.n.e. Siddhartha spędził lata wędrując, próbując pogodzić się z nieuchronnością rozkładu i zepsucia. Próbował medytacji, ale kiedy jego okres medytacji dobiegł końca, wciąż miał do czynienia z rzeczywistością zbliżającego się cierpienia i śmierci. Próbował dżinowskiej metody ascezy, głodując się, by osłabić swoje więzy z ziemią, aż, jak mówi nam późniejszy tekst, jego "kręgosłup wyróżniał się jak sznurek", a żebra jak "wystające krokwie starej obory bez dachu, ", a jego oczy były tak zagłębione w oczodołach, że wydawały się "jak blask wody zatopiony w głębokiej studni". Jednak to samozaparcie nie przeniosło go ani o cal poza zwykłą ludzką kondycję. W końcu doszedł do odpowiedzi, której szukał. Nie tylko pragnienia łapią mężczyzn i kobiety, ale sama egzystencja, która jest "związana z namiętnym apetytem" i która zawsze pragnie: "pragnienia zmysłowych przyjemności, pragnienia istnienia, pragnienia nieistnienia". Jedyną wolnością od pragnienia była wolność od samej egzystencji. Urzeczywistnienie tej prawdy było oświeceniem Siddharthy i od tego momentu nie był on znany jako Siddhartha Gautama, ale jako Budda: oświecony, który osiągnął nirwanę, wiedzę o prawdzie, która nie jest spowodowana niczym, nie zależy od niczego, i nie prowadzi do niczego, sposób istnienia, którego nie da się określić słowami. Nie było to jedynie odkrycie duchowe, ale (pomimo twierdzeń o dystansie) stanowisko polityczne. To było zarówno przeciw braminom, jak i przeciw kaście. Nacisk w bramińskim hinduizmie na odradzanie się oznaczał, że większość Hindusów czekała w przyszłości znużone życie za znużonym życiem za znużonym życiem, bez nadziei na opuszczenie ściśle ograniczonego życia, z wyjątkiem odrodzenia, które mogłoby im stawić czoła kolejnemu długiemu życiu podobnemu lub gorszemu cierpieniu. Była to egzystencja, która, jak powiedziała Karen Armstrong, nie tyle obiecywała nadzieję na odrodzenie, ile groziła "horrorem powtórnej śmierci… [B]ad wystarczająco, by znosić proces starzenia się lub chronicznej choroby i przechodzenia przerażającego , raz bolesna śmierć, ale bycie zmuszonym do przechodzenia przez to wszystko raz za razem wydawało się nie do zniesienia i całkowicie bezcelowe." W świecie, w którym śmierć nie była wyzwoleniem, trzeba znaleźć inny rodzaj ucieczki. Równie antybrahminem (i antyksatriyą) było nauczanie Buddy, że każdy człowiek musi polegać na sobie, a nie na sile jednego silnego przywódcy, który rozwiąże wszystkie jego problemy. Dużo później pewien mistrz buddyjski z IX wieku ukuł polecenie "Jeśli spotkasz Buddę, zabij Buddę!" aby podkreślić swoim uczniom, jak ważne było, aby nie poddawać się ani jednemu autorytetowi - nawet temu, który rości sobie boski mandat, czy to króla, czy kapłana . Wkrótce także Budda miał swoich zwolenników, uczniów pochodzących ze wszystkich kast. Podczas gdy Mahavira i Buddha nauczali o wyrzeczeniu się dóbr materialnych, królowie mahajanapadów walczyli o zdobycie jak największego terytorium. Kashi i Kosal na północ od Gangi i Magadha na południu byli głównymi wrogami w wojnach o ziemię. Walczyli o dolinę Gangi, a do rywalizacji dołączyła ganasangha Vrijji, domowa konfederacja Mahaviry. Kashi i Kosal wymienili się władzą, nie utrzymując dominacji na długo. Ale Magadha poniżej Gangesu rosła w siłę. Król Bimbisara wstąpił na tron Magadhy w 544 r. p.n.e. i stał się pierwszym budowniczym imperium indyjskiego, choć w niewielkim stopniu. Gdy Budda osiągał oświecenie, Bimbisara gromadził swoje armie przeciwko królestwu delty Anga, które kontrolowało dostęp rzeki do oceanu (poprzez Zatokę Bengalską) i które zawierało ważne miasto Campa, główny port z które statki wypływały w celach handlowych i wzdłuż wybrzeża na południe. Maszerował przeciwko niemu, podbił je i zachował. To nie był wielki podbój. Ale Anga była pierwszym z szesnastu królestw, które zostało na stałe wchłonięte przez inne, co było zapowiedzią rzeczy, które miały nadejść. A kampanie wojskowe nie były jedynym zwycięstwem Bimbisary. Traktował swoją drogę, poprzez małżeństwo, do kontroli nad częścią Kosolu, a przez kolejne małżeństwo do przyjaźni z gana-sangha na jego zachodniej granicy. Zbudował drogi w całym swoim królestwie, aby z łatwością jeździć po nim i zwoływać przywódców wiosek na konferencję. Drogi te umożliwiły mu również ściąganie (i nadzorowanie) płacenia podatków. Powitał Buddę, który zszedł z północy; każda doktryna, która zmniejszyła moc braminów, musiała zwiększyć moc króla. Był na dobrej drodze, aby uczynić Magadha nie zestawem wojowniczych klanów, które trzymały się razem niewygodnie, ale małym imperium. Indie, które tak długo znajdowały się na zupełnie innej ścieżce rozwoju niż imperia na zachodzie, zbliżały się do nich.

Z POCZĄTKIEM WSCHODNICH RZĄDÓW ZHOU, krainę Zhou otaczał kwadrat potężnych państw - Jin, Qi, Chu, Ch′in. Dołączyło do nich piąte państwo: Yueh, na południowo-wschodnim wybrzeżu. Późniejsze historie nazywają to czasem Pięciu Hegemonii, ale w rzeczywistości były jeszcze cztery państwa, które wciągnęły w swoje granice wystarczająco dużo mniejszych terytoriów, by stać się głównymi mocarstwami: Lu i Wu, oba z granicami na wybrzeżu; Cheng, graniczący z ziemią Zhou; a Sung po ich wschodniej stronie. Zhou siedział pośrodku, trzymając się mocy, która stała się prawie całkowicie ceremonialna. Państwami rządzili sami książęta, a ich armie walczyły z wrogami na granicach. Szczególnie Jinowie toczyli nieustanną walkę z północnymi plemionami barbarzyńców, znanymi pod wspólną nazwą Ti. Wojna trwała przez dziesięciolecia i stopniowo poszerzała granicę Jin coraz dalej na północ. Przez pewien czas w tym mozaikowym kraju panował niełatwy spokój wewnętrzny. Król Hsiang zmarł po długim okresie zasiadania na ceremonialnym tronie, a jego następcą został jego syn (który rządził przez sześć lat), a następnie jego wnuk (który rządził przez siedem). Wnuk, zbyt młody na własnych synów, został zastąpiony przez swojego młodszego brata Tinga w 606 r. p.n.e. Te krótkie rządy zdają się wskazywać na jakieś kłopoty w stolicy, a panem, który to wykorzystał, był książę Chu. Południowy stan Chu nie był częścią pierwotnych "środkowych Chin" i nadal był uważany za półbarbarzyński przez stany Jin i Cheng. Barbarzyński czy nie, Chu był silny. W ciągu dwóch i pół wieku od przeprowadzki Zhou żołnierze Chu maszerowali stale na północ i wschód, najeżdżając i obejmując stan po stanie. "W starożytnych pokoleniach", napisał osiemnastowieczny historyk Gai Shiqi, "istniało wiele stanów enfeoffed, które były gęsto rozmieszczone jak figury szachowe lub gwiazdy". Wymienia kilka z nich, które teraz zniknęły na zawsze z mapy, która kiedyś leżała między granicami Chu i Zhou. "Po upadku Denga", wyjaśnia, oddziały Chu dały odczuć Shen i Xi swoją obecność, a po upadku Shen i Xi oddziały Chu dały odczuć swoją obecność Jiangowi i Huangowi, a po upadku Jianga i Żołnierze Huang i Chu sprawili, że Chen i Cai odczuli swoją obecność. Kiedy Chen i Cai nie mogli już dłużej wytrzymać, żołnierze Chu dotarli bezpośrednio na dwór. Ta inwazja Chu na ziemię Zhou miała miejsce, gdy tylko król Ting objął tron Zhou. Nie był to bezpośredni atak na pałac; Domniemanym celem Chu była banda Junga, północnych barbarzyńców, którzy sprzymierzyli się z przyrodnim bratem króla Hsianga przeciwko tronowi osiemdziesiąt lat wcześniej. Od tamtej pory rykoszetują po Chinach. Armie Jin zepchnęły ich do krainy Ch′in, armia Ch′in wkrótce wypędziła ich dalej na południe, a teraz znajdowali się na zachodniej granicy Zhou. Chu nie atakowali tych barbarzyńców w celu ochrony suwerena; kiedy książę Chu maszerował przeciwko nim, Jung nie grozili Zhou. W zapisach Sima Qiana jest wskazówka, że książę Chu nie miał na myśli dobra monarchy: "W pierwszym roku króla Tinga", pisze, "król Chu zaatakował Junga". Nigdy wcześniej książę nie otrzymał tytułu królewskiego. W rzeczywistości prawdopodobnie nielegalne było, aby władca Chu nazywał siebie "królem", ale władca Zhou wydaje się nie mieć możliwości sprzeciwu. Kampania króla Chu przeciwko barbarzyńcom była w najlepszym razie połowiczna. Gdy tylko dotarł na północ, wysłał posłańca, nie do Junga z żądaniem poddania się, ale raczej do pałacu Zhou z nieco złowrogą prośbą: "Wysłał kogoś, aby zapytał Zhou o Dziewięć Trójnogów", pisze. Sima Qian - Dziewięć Kotłów Zhou, które przez pół tysiąclecia służyły jako symbol władzy królewskiej. Nie wiemy, dlaczego król Chu dopytywał się o Dziewięć Kotłów, ale prawdopodobnie nie kierował nim bezczynna ciekawość. Według Simy Qiana, król Ting wysłał urzędnika sądowego, aby przemówił do odpowiedzi na pytanie; a król Chu po krótkim czasie wrócił na południe. Nie wiadomo, co powstrzymało narastający kryzys. Być może król Zhou zgodził się nie sprzeciwiać się używaniu przez księcia słowa "król", ponieważ król Chu zaczął słusznie nazywać się tytułem królewskim. Sam Chu nadal się rozwijał. Tso chuan (dodatkowe notatki do Roczników Wiosen i Jesieni Konfucjusza) zauważają, że kiedy Chu opanowali małe państwo Ts′ai, król Chu kazał spalić następcę tronu żywcem. Dziesięć lat po ataku na Zhou król Chu również najechał Cheng. Prawdopodobnie pragnąc uniknąć spalenia, książę Cheng zaproponował, że zostanie wiernym wasalem: "Nie gaś naszych ołtarzy", błaga w Tso chuan, "ale pozwól mi zmienić swój kurs, abym mógł służyć twej wysokości ". Król Chu zgodził się. Teraz jego domena otoczyła Zhou przez dużą i groźną obecność z dwóch stron. Tymczasem KRÓL TING został zastąpiony przez syna, wnuka i prawnuka. Prawnuk, król Ching, objął tron w 544 roku i miał mniej lub bardziej spokojne dwudziestoletnie panowanie. Ale chociaż zamierzał wyznaczyć swojego ulubionego syna (młodszego księcia) na swojego następcę, zmarł, zanim dokonał formalnej nominacji. Był rok 521. Natychmiast tron objął najstarszy syn Ching. Młodszy książę, rozwścieczony, zaatakował i zabił swojego starszego brata i sam objął tron, stając się królem Tao. Pozostali bracia uciekli ze stolicy. Jeden z nich, książę Kai, udał się do stanu Jin na północy i zaapelował o pomoc. Książę Jin zgodził się przerzucić ciężar dużej i doświadczonej armii Jin za Kaia. Zorganizował ceremonię koronacyjną i ogłosił Kaia prawowitym królem na wygnaniu; Kai przyjął imię Ching II (jakby chciał nalegać na swoje prawowite roszczenia do tronu, które wydaje się rzeczywiście bardzo niepewne). A potem, mając za sobą armię Jin, Ching II maszerowała z powrotem w kierunku otoczonego murami miasta Zhou. Król Tao zabarykadował się. Przez trzy lata bracia toczyli wojnę domową; w czwartym roku Ching II włamał się do stolicy i zredukował króla Tao do rangi wasala, zmuszony do złożenia mu przysięgi wierności. Zanim to wszystko się skończyło, władza Wschodniego Zhou prawie całkowicie rozpadła się na anarchię i rozlew krwi. Mandat Niebios rozpadł się i wydawało się, że nastąpi jeszcze większa wojna między sąsiednimi stanami, gdy przepychają się, by przejąć odrzuconą władzę Zhou. W odpowiedzi na nieporządne czasy w państwie Lu pojawił się reformator. Nazywał się Kong Fuzi i jako nauczyciel zyskał zwolenników przez tysiąclecia. Misjonarze jezuiccy, którzy przybyli do Chin dwa tysiące lat później, zapisali Kong Fuzi jako Konfucjusz, zlatynizowaną wersję jego imienia, dzięki której stał się znany na całym świecie. Podobnie jak indyjscy filozofowie, którzy byli mu współcześni, Konfucjusz pochodził z niejasno arystokratycznej rodziny; był pośrednim potomkiem starszego przyrodniego brata ostatniego króla Shang. W przeciwieństwie do tych filozofów wychowywał się w przyzwoitej nędzy. W wieku dwudziestu jeden lat ożenił się, spłodził syna i dostał pracę polegającą na śledzeniu państwowych przesyłek zboża. Była to praca wymagająca precyzji, dbałości o szczegóły i perfekcyjnego prowadzenia dokumentacji, do czego młody Konfucjusz w naturalny sposób się nadawał. Od dzieciństwa był precyzyjnym i uporządkowanym chłopcem; w miarę dorastania był coraz bardziej zafascynowany rytuałami odprawianymi na cześć przodków i boskich istot, rytuałami otaczającymi narodziny, zgony i małżeństwa, ceremoniami odprawianymi na dworach władców państwowych i na dworze samego króla Zhou. Rytuałom tym towarzyszyły wiersze i pieśni opisujące ich prawidłowe wykonanie; wiersze, które przekazywane ustnie z czasów przed pisaniem były żywym podręcznikiem właściwej ceremonii. Konfucjusz, urodzony z naturalną pamięcią żałobną, znał ich setki na pamięć. Przez mniej więcej dziesięć lat Konfucjusz pozostawał rekordzistą rządowym. Ale zyskiwał też coraz większą reputację jako rodzaj chodzącego repozytorium rytualnego wykonania. Sąd Lu wezwał go, kiedy było konieczne, aby upewnić się, że odwiedzający dwór zostali przyjęci z należytymi obrzędami. I zaczął pozyskiwać uczniów, którzy pragnęli uczyć się z biblioteki w jego głowie. Kiedy miał trzydzieści kilka lat, książę Lu regularnie konsultował się z nim. Został również zatrudniony z dala od jego ewidencji jako nauczyciel dla synów co najmniej jednego wysokiego urzędnika Lu. Gdy tylko wszedł w ten nowy etap swojego życia zawodowego, w którym jego znajomość ceremonii, rytuałów i właściwego wykonywania obowiązków miała kluczowe znaczenie dla całego jego życia zawodowego, na ziemiach Zhou wybuchła wojna domowa. Brak siły Zhou został częściowo zamaskowany przez ogólną zgodę panów okolicznych stanów, że król nadal ma jakieś rytualne znaczenie; że nawet jeśli tak naprawdę nie rządził, stał w centrum jakiegoś kosmicznego porządku, którego woleliby nie zakłócać. Żądanie Chu dotyczące dziewięciu kotłów było być może pierwszym widocznym pęknięciem w tej umowie. Krwawe bitwy pomiędzy dwoma koronowanymi królami, z których każdy szczycił się władzą nadaną przez rytuał i ceremonię, pokazały, że pęknięcie sięga teraz całej powierzchni mocy Zhou. Konfucjusz był człowiekiem, który cenił porządek; i zaczął uczyć swoich uczniów, jak znaleźć zarówno porządek, jak i stabilność w świecie, w którym żaden z nich nie był widoczny. Jego nauki próbowały zachować najlepsze aspekty przeszłości - a przynajmniej przeszłości, o której wierzył, że kiedyś istniała. Zebrał najstarsze wiersze i pieśni chińskie w Shi jing, Klasyku Poezji, antologii do wykorzystania w przyszłości. ("Od nich", zauważył Konfucjusz, "uczysz się bardziej bezpośredniego obowiązku służenia swojemu ojcu, a odległego służenia swojemu księciu.") Przypisuje się mu również zebranie całej ławicy rytuałów i ceremonii w tekst pierwotnie nazwany Li ching, która reguluje wszystko od właściwej postawy żałobników ("Kiedy ktoś złożył wizytę kondolencyjną, nie powinien tego samego dnia okazywać przejawów radości") po uporządkowaną kolejność comiesięcznych zadań ("W drugim miesiącu Jesieni dozwolone jest wznoszenie murów miejskich i podmiejskich, zakładanie miast i miasteczek, kopanie podziemnych przejść i dołów zbożowych oraz naprawianie spichlerzy". Lub w Analektach. Konfucjusz nie był wynalazcą filozofii przedstawionej w Analektach, podobnie jak Mahavira nie był twórcą dżinizmu. Jego innowacja polegała na cofnięciu się do przeszłości w celu znalezienia drogi naprzód. "Nie jestem tym, który urodził się w posiadaniu wiedzy", powiedział swoim naśladowcom, "jestem tym, który lubi starożytność i szczerze ją tam widzi". Jego studium przeszłości powiedziało mu, że w kruchych Chinach zarówno spokój, jak i cnota leżą w uporządkowanym wykonywaniu obowiązków. "To dzięki zasadom przyzwoitości postać jest ustalana" - powiedział podobno. "Bez zasad przyzwoitości szacunek staje się mozolną krzątaniną; ostrożność, nieśmiałość; śmiałość, niesubordynacja; i prostolinijność, niegrzeczność". W świecie, w którym siła zbrojna wydawała się jedynym spoiwem spajającym państwo, Konfucjusz oferował ludziom inny sposób kontrolowania otaczającego ich społeczeństwa. Człowiek, który rozumiał swoje obowiązki wobec innych i wypełniał je, stał się kotwicą państwa - w miejsce króla, generała lub arystokraty. "Ten, kto sprawuje rządy dzięki swej cnocie", mówią Analekty, "można porównać do północnej gwiazdy polarnej, która zachowuje swoje miejsce i wszystkie gwiazdy zwracają się ku niej. Jeśli ludzie będą kierowani cnotą staną się dobrzy". Zanim Konfucjusz miał czterdzieści lat, został zmuszony do ucieczki z Lu, kiedy jego książę został wygnany przez rywalizującą rodzinę arystokratyczną. Konfucjusz podążył za wygnanym władcą Lu do sąsiedniego stanu Qi, gdzie obaj musieli rzucić się na łaskę władcy Qi, który nie zawsze był szczególnie przyjazny dla swojego południowego kolegi. Na razie jednak księciu Qi pasowało do pełnienia roli gospodarza; ofiarował swoją gościnność wygnanemu władcy Lu. Konfucjusz natomiast znalazł własne powitanie na dworze zrujnowane przez zazdrosnych dworzan Qi, którzy zjednoczyli się, by zablokować mu dostęp do księcia Qi. Znajdując się bez pracy, Konfucjusz opuścił Qi i wrócił do Lu, gdzie dał jasno do zrozumienia, że zamierza nie angażować się w politykę. Było to mądre, ponieważ Lu został podzielony między trzy kłócące się rodziny, z których żadna nie miała wyraźnej przewagi. (W końcu Konfucjusz miał wrócić na pewien czas do służby cywilnej, ale większość późniejszych lat poświęcił na spisanie historii Lu, relacji znanej obecnie jako Kronika Wiosen i Jesieni). Nieco dalej na zachód, Ching II , który teraz nominalnie kontrolował pałac Zhou, miał mieć własne kłopoty. Jego brat-wasal niegdysiejszy król Tao, przez dwanaście lat pozostawał w gotującej się uległości; a następnie powstał wraz ze swoimi zwolennikami (którym być może nie podobało się Jinowe manipulowanie ich sprawami), ponownie zaatakowali stolicę i odepchnęli jego brata. Ching II wróciła do Jina i poprosiła księcia o pomoc. W następnym roku armia Jin ponownie "z powodzeniem eskortowała króla Ching [II] z powrotem do Zhou". To było ostatnie wielkie zwycięstwo Jina. Wkrótce książę Jin zaczął znajdować się w tarapatach. W nieustannej kampanii przeciwko barbarzyńcom kilka dużych rodzin Jin stale się bogaciło: jedna rodzina rościła sobie pretensje do dziedzicznego prawa do dowodzenia armią; inny nie tylko zagarnął ogromne ilości ziemi barbarzyńskiej, ale także zawarł sojusze i traktaty z plemieniem barbarzyńców. Mężczyźni z tych rodzin i kilku innych zaczęli naciskać na siebie, aby uzyskać większą kontrolę nad dworem Jin. W 505 dywizje były na tyle poważne, że utrudniały trwającą walkę Jinów z barbarzyńcami; według Kronik Wiosennych i Jesiennych armia Jin, najwyraźniej podzielona wewnętrznymi kłótniami, musiała bez powodzenia wycofać się z oblężenia barbarzyńskiego miasta. W 493 Cheng i Jin prowadzili ze sobą krótką, zaciekłą wojnę; w 492, Qi, Lu i Wey zgodzili się dołączyć do jednego z arystokratów Jin i wkroczyli do samego Jin, aby wypchnąć inną rodzinę Jin z mapy, w połączeniu wojny domowej i inwazji. Teraz Lu był podzielony, Jin był krnąbrny, a Zhou słabi. Chu, który przez stulecie dominował na południu, walczył z inwazją Wu i Yueh na południowo-wschodnim skrzydle; Wu, chwilowo zdobywając przewagę, ogłosił się panującym stanem całego południa, w którym Yueh zwrócił się przeciwko swojemu sojusznikowi i zaatakował go. Monarcha Zhou przestał być nawet punkcikiem na politycznym ekranie. Lata między 481 a 403 były tak pogmatwane, że wielu historyków dzieliło okres okupacji wschodniej stolicy przez Zhou (okres wschodniego Zhou 771-221) na dwie połowy (okres wiosenny i jesienny 771-481 oraz Okres Walczących, 403-221), nawet nie próbuj nazwać kłębowiska lat między połówkami. To rodzaj bezkrólewia. W ciągu tych lat inny filozof (swego rodzaju) podjął kolejną próbę określenia zasad, dzięki którym Chiny mogą znaleźć jedność (swego rodzaju). Sun-Tzu, generał, który walczył po stronie księcia Wu, nie miał złudzeń co do tego, co ciągłe działania wojenne wyrządzają jego krajowi: "Nie ma żadnego przypadku, aby kraj odniósł korzyści z długotrwałych działań wojennych" - ostrzegł. Sztuka wojny polega na podbijaniu wrogów przy jednoczesnym unikaniu jak największej liczby rzeczywistych walk. "Najwyższa doskonałość polega na przełamaniu oporu wroga bez walki", napisał Sun-Tzu, i "Kiedy angażujesz się w rzeczywistą walkę, jeśli zwycięstwo jest długie, wtedy broń mężczyzn stępi się, a ich zapał osłabnie. Spryt nigdy nie był związany z dużymi opóźnieniami." Oblężenia, które są podstawą działań wojennych na Bliskim Wschodzie, nie były zalecane: "Nie oblegaj miasta", rozkazał Sun-Tzu. "Jeśli przystąpisz do oblężenia miasta, wyczerpiesz swoje siły. Inni wodzowie pojawią się, aby wykorzystać twoją skrajność. Wtedy żaden człowiek, choćby najmądrzejszy, nie będzie w stanie odwrócić konsekwencji". To są słowa człowieka, który wiedział, że wrogowie z twojego własnego stanu są tak samo niebezpieczni, jak wrogowie z następnego stanu. W kraju, w którym twoi przyjaciele byli równie skłonni knuć przeciwko tobie, co twoi wrogowie, oszustwo stało się sposobem na życie: "Wszelka wojna opiera się na oszustwie" - napisał Sun-Tzu. "Kiedy jesteśmy w stanie zaatakować, musimy wydawać się niezdolni; używając naszych sił musimy sprawiać wrażenie nieaktywnych; kiedy jesteśmy blisko, musimy sprawić, by wróg uwierzył, że jesteśmy daleko; kiedy jesteśmy daleko, musimy sprawić, by uwierzył, że jesteśmy blisko". Dobry generał nie tylko sam oszukuje wroga, ale zakłada, że wróg zawsze go oszukuje: "Skromne słowa i wzmożone przygotowania są oznaką, że wróg ma zamiar iść naprzód", wyjaśnia Sun-Tzu. "Gwałtowny język i pójście naprzód, jakby do ataku, są oznakami, że się wycofa… Propozycje pokojowe wraz z zaprzysiężonym przymierzem wskazują na spisek". Zarówno Konfucjusz, jak i Sun-Tzu, choć z grubsza współczesne, proponują filozofię porządku, sposób radzenia sobie z niezjednoczonym krajem; stabilność poprzez właściwe wykonywanie obowiązków społecznych lub stabilność poprzez zastraszanie. Metoda Sun-Tzu jest nie mniej systematyczna i wszechstronna niż metoda Konfucjusza. I przez pewien czas zyskał przewagę. Państwa wschodniego Zhou były, jak napisał chiński historyk z I wieku Liu Xiang, "chciwe i bezwstydne. Rywalizowali bez sytości. W górze nie było Syna Niebios, a na dole nie było miejscowych lordów. Wszystko zostało osiągnięte siłą fizyczną, a zwycięzcą był szlachcic. Działania wojskowe były nieustanne, a oszustwa i fałsz szły ręka w rękę". Rząd Chin stał się konstelacją władców wojskowych, z których każdy utrzymywał swoją władzę poprzez nieustanną wojnę. Bez wojny, która przesunęła granice stanów na zewnątrz w kierunku granic następnego stanu, stany rozpadłyby się do wewnątrz jak przekłute balony; musieli pozostać napompowani gorącym powietrzem bitwy.

PO PODBOJU BABILONU Cyrus Wielki rządził swoim imperium przez nieco mniej niż dziewięć lat, po czym wdał się w potyczkę z nieznany, królestwem. Walczył na północ, na zupełnie nowe terytorium, przez rzekę Oxus i w głąb dzikiej Azji Środkowej, na wschód od Morza Aralskiego. Plemiona górskie zamieszkujące ten obszar były odgałęzieniem Scytów: Herodot nazywa je Massagetami, zaciekłymi wojownikami, którzy używali łuków i włóczni z brązowymi grotami, czcili słońce i "nie uprawiali ziemi, ale żywili się bydłem i rybami". Cyrus po raz pierwszy próbował podbić Massagetae na mocy traktatu. Wysłał wiadomość do ich królowej Tomyris, proponując jej poślubienie. Nie tylko odmówiła, ale wysłała syna, aby poprowadził atak na tylne skrzydło armii perskiej. Atak się nie powiódł i syn Tomyrisa został wzięty do niewoli. Nie mogąc znieść wstydu, zabił się. W tym momencie Tomyris wysłała Cyrusowi wiadomość, przysięgając: "Przysięgam na słońce, że zaspokoję twoje pragnienie krwi". Następnie poprowadziła resztę swojego ludu przeciwko nacierającym Persom. Dwie armie spotkały się w 530 r. p.n.e., niewielkie starcie o epickich rozmiarach: "Uważam, że jest to najbardziej zaciekła bitwa między nie-Grekami, jaka kiedykolwiek miała miejsce", mówi Herodot, co (biorąc pod uwagę jego stosunek do nie-Greków) może oznaczać, że była to najbardziej zaciekła walka, jaką kiedykolwiek widziano. Walczyli łukami i strzałami, potem włóczniami, a potem sztyletami. Massagetae zrobili to, czego Asyryjczycy nie mogli: wymordowali większość wojsk perskich. Sam Cyrus, walcząc na ziemi wśród swoich ludzi, poległ. Kiedy Massagetae zdobyli dominację nad polem, Tomyris przeszukiwała perskie ciała leżące w ich krwi, aż znalazła zwłoki króla. Uniosła jego głowę i wsunęła ją do bukłaka wypełnionego krwią: "Ostrzegałam cię, że zaspokoję twoje pragnienie krwi", powiedziała ciału. Mszczac syna, Tomyris pozwoliła perskim ocalałym zabrać ciało Wielkiego Króla z pola bitwy. Umyli krew z jego twarzy i zabrali zwłoki w pokonanej procesji pogrzebowej z powrotem do Pasargadae. Cyrus już zbudował sobie grobowiec: dwuspadowy kamienny dom, wyrzeźbiony tak, by wyglądał jak drewno, który stał na najwyższym poziomie siedmiopiętrowego zigguratu schodków. Jego ciało było ubrane w królewskie szaty i ozdoby, zaopatrzone w broń i umieszczone na złotej kanapie. Grobowiec został zapieczętowany, a kadra perskich kapłanów otrzymała zadanie zamieszkania w małym domu w pobliżu jako strażnicy ostatniego miejsca spoczynku Cyrusa. Na jego następcę koronowany został Cambyzes II, najstarszy syn króla. Przez kilka lat działał jako dowódca ojca; w rzeczywistości był z Cyrusem tuż przed przekroczeniem Oxusu, ale król wysłał syna z powrotem do Pasargadae, aby zajął się tam sprawami, podczas gdy on walczył, co musiało wydawać się bardzo drobnym zaręczynem. Przyglądając się imperium swojego ojca, Cambyzes wydaje się cierpieć z powodu dokładnie tego samego impulsu, co wielu innych synów wielkich ludzi: chciał prześcignąć swojego ojca. Nie była to kwestia zemsty, ponieważ opuścił północno- wschodnią granicę, gdzie zginął Cyrus. Zamiast tego najpierw przeniósł swój pałac i centrum administracyjne imperium ze stolicy swojego ojca, Pasargadae, do nowego miasta: starej elamickiej stolicy Suzy, bliżej środka imperium. A potem skierował swój wzrok na Egipt.

W EGIPCIE faraon Apries poprowadził swoje armie prosto do wielkiej katastrofy. Na zachód od Delty, po prawie sześćdziesięciu latach przetrwania, grecka osada Cyrene - kolonia założona na wybrzeżu Afryki Północnej przez lud Thera - zaczęła się w końcu rozwijać. Jej trzeci król, Battus Zamożny, rozesłał wszystkie informacje do każdego greckiego miasta, prosząc o dodatkowych osadników i obiecując każdemu, kto przybędzie działkę. Wkrótce "znaczna masa" ludzi zebrała się w Cyrenie, głównie z Grecji kontynentalnej i zajęła ziemie wokół miasta. Nie spodobało się to rdzennym mieszkańcom Afryki Północnej, których Herodot zna jako "Libijczyków". Wysłali wiadomość do Egiptu, prosząc o pomoc, i "oddali się pod opiekę egipskiego króla Apriesa". Tak0 więc Apries wysłał armię egipską, aby pomogła swoim towarzyszom z Afryki Północnej w walce z greckimi najeźdźcami. Niestety, armia egipska została zdziesiątkowana przez Greków: byli, według słów Herodota, "tak całkowicie unicestwieni, że mało kto z nich trafił z powrotem do Egiptu". Ta katastrofa zwróciła Egipcjan przeciwko Apriesowi, który najwyraźniej już cierpiał z powodu ogromnej niepopularności: "Wierzyli, że Apries celowo posłał ich na pewną śmierć", pisze Herodot, aby po ich zniszczeniu, gdy pozostało mniej poddanych do rządzenia, jego panowanie byłby bezpieczniejszy. Ci, którzy przeżyli, którzy wrócili do domu z Cyreny, mocno to przejęli: "połączyli się z przyjaciółmi tych, którzy ponieśli śmierć i powstali w otwartym buncie". Apries wysłał swojego głównego egipskiego generała, Amazisa, aby stłumił bunt. Okazało się to błędem. Faraon odziedziczył Amazisa po swoim ojcu, Psammetichu II, co oznaczało, że Amazis był w pobliżu i był u władzy dłużej niż Apries był królem. Stając twarzą w twarz z egipskim zbrojnym powstaniem, które chciało pozbyć się Apriesa, Amazis uległ pokusie i dał do zrozumienia, że jeśli buntownicy będą zadowoleni, mogą zamiast tego obwołać go królem. Ktoś zaniósł wiadomość o tej zdradzie do Apriesa, który wysłał urzędnika ze swojego dworu, żądając, aby Amasis natychmiast wrócił do pałacu w Sais i zdał sprawozdanie ze swoich działań. "Amazis", zauważa Herodot, "był w tym czasie konno; podniósł się w siodle, puścił bąka i kazał mu zanieść to z powrotem do Apriesa." Apries, odbierając wiadomość, odciął posłańcowi nos i uszy, co spowodowało, że jeszcze więcej Egipcjan zwróciło się przeciwko niemu. Było jasne, że będzie musiał walczyć o swój tron, ale prawie wszystko, co mu pozostało, to siły najemników, z których miał około trzydziestu tysięcy, zarówno Greków jońskich, jak i Karian (najemników pochodzenia greckiego, z południowo-zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej). Dwie armie spotkały się w połowie drogi między Memphis i Sais, na polu bitwy zwanym Momemphis. Siły egipskie przewyższały liczebnie najemników, a Amazis był sprytnym generałem; Egipcjanie wygrali dzień, a Apries został schwytany. Został zabrany do pałacu w Sais jako więzień, ale nie zabity. Najwyraźniej Apries uciekł, ponieważ trzy lata później fragmentaryczna inskrypcja z Elefantyny mówi, że Amazis przebywał w swoim pałacu w Sais, kiedy otrzymał wiadomość, że Apries spływa na niego z północy z "Grekami bez liczby", którzy "marnują wszystko". Apries udał się na północ, by wynająć posiłki. Inskrypcja jest zbyt zniszczona, aby dokładnie wiedzieć, jak przebiegła bitwa, ale kończy się na niej: "Jego wysokość [Amazis] walczył jak lew, dokonał wśród nich rzezi, pochwyciły ich liczne biodra, wpadając do wody, którą widzieli, jak toną ryby". Wśród złapanych na tonących greckich statkach był Apries, który zginął podczas rzezi. Tak więc Amazis zasiadł na tronie w Sais, gdy do Egiptu dotarła wiadomość, że Kambyzes, nowy król Persów, przygotowuje się do ataku. Kambyzes musiał zacząć od wstąpienia do marynarki wojennej. Persowie nie mieli własnej tradycji żeglarskiej; ale Cyrus zapewnił swemu synowi imperium, które rozciągało się wzdłuż całego wybrzeża Morza Śródziemnego, a Kambyzes uważał za swoich poddanych jońskich żeglarzy z wybrzeży Azji Mniejszej. Wymagał od nich budowania statków i obsługiwania ich; i to samo zażądał od miast fenickich pod jego kontrolą. Nowopowstała marynarka perska połączyła umiejętności Greków i Fenicjan, dwóch kultur, które żyły na wodzie od początku swojej cywilizacji. Cztery lata po koronacji Kambyzes rozpoczął atak na Egipt. Jego flota rozpoczęła podróż wzdłuż wybrzeża, podczas gdy armia perska maszerowała przez pustynię. Kambyzes, w towarzystwie swojego włócznika Dariusza, prowadził; Dariusz, członek jego osobistej straży przybocznej, był synem perskiego szlachcica, który dowodził podbitym obszarem zwanym Partią, w północno-wschodniej części imperium. Amasis przygotował własne siły na spotkanie z Persami. Ale miał już ponad siedemdziesiąt lat i wiódł już długie i bardzo pracowite życie. Zanim Kambyzes mógł przybyć, Amazis zmarł ze starości. Było to trochę szczęścia dla Kambyzesa, ponieważ zadanie obrony Egiptu spadło teraz na syna Amazysa, Psammeticha III, który nie był utalentowanym generałem. Psammetichus III ustawił swoje siły na północno-wschodniej granicy Egiptu, skupiając swoją obronę w granicznej fortecy Pelusium, zbudowanej przez Necho II w celu ochrony jego kanału. Nie było w tym nic złego; ale kiedy bitwa zaczęła obracać się przeciwko siłom egipskim, pociągnął je z powrotem aż do Memfisu. Dało to Persom prawie swobodny dostęp do dróg wodnych Delty i pozwolił im oblegać Memfis zarówno drogą lądową, jak i morską. Nie znamy szczegółów wojny, która nastąpiła, ale Psammetichus III został wkrótce zmuszony do poddania się. Był faraonem Egiptu niecały rok. Kambyzes nazwał się teraz faraonem Egiptu, "Królem Górnego i Dolnego Egiptu, Kambyzes, ukochany bogini Wajet" - była to bogini-kobra z Dolnego Egiptu, której podobizna pojawiła się na Czerwonej Koronie w dawnych czasach zjednoczenia. Najwyraźniej nakazał również ekshumację i poćwiartowanie ciała Amazisa, ale mumifikacja uczyniła to tak trudnym, że zamiast tego musiał je spalić. Herodot (który nie lubi Kambyzesa) mówi, że był to akt nieuzasadnionego świętokradztwa. Bardziej prawdopodobne, że Kambyzes próbował utożsamiać się z następcą obalonego Apriesa, a zbezczeszczenie zwłok Amazisa było próbą przedstawienia starego generała jako uzurpatora, którego rządy zostały szczęśliwie zakończone. Powiedział ludziom w Egipcie, że jest "ukochanym Wajet" i że przybył, aby ich wyzwolić, co jest już znaną strategią. "Ukochany Wajet" nie spędził dużo czasu w swoim nowym kraju; Kambyzes postawił gubernatora Egiptu i wrócił do swojego imperium, aby zająć się innymi sprawami. Ale jego kadencja jako Wielkiego Króla była krótka. Trzy lata po podboju Egiptu, osiem lat po śmierci Cyrusa, panowanie Kambyzesa zakończyło się nagle i tajemniczo. Herodot, który najbardziej szczegółowo opisuje panowanie Kambyzesa, wydaje się, że zebrał i powtórzył każdą opowiedzianą historię anty-Kambizesa: jeśli wierzyć, Kambyzes był szaleńcem, który przypadkowo zabił swoich urzędników, gdy go przekroczyli, zabił brata, poślubił dwie swoje siostry i zamordował jedną z nich, i wyruszył na podbój Etiopii w humorze, nie zawracając sobie głowy pakowaniem jedzenia dla swoich ludzi. Jeśli się uwzględni ,że Kambyzesowi udało się przemaszerować z całą armię przez pustynię arabską i bezpiecznie do Egiptu, wydaje się to mało prawdopodobne. Odręczna uwaga Herodota, że jego źródła tych opowieści są w większości egipskie, prawdopodobnie wyjaśnia wrogość. Najwyraźniej próba Kambyzesa, by przedstawić siebie jako wyzwoliciela, nie zakończyła się sukcesem; nie był popularnym faraonem. Ale Kambyzes rzeczywiście zmarł nagle, dziwnie i bez spadkobierców. Najstarsze źródła podają, że Kambyzes, rozpoczynając kampanię w Egipcie, pozostawił swój dom pod kierownictwem człowieka, którego Herodot nazywa Patizeitesem. Kambyzes zabrał ze sobą na kampanię swojego młodszego brata Bardiję, ale po podboju odesłał go z powrotem do Persji, aby sprawdzić, jak się sprawy mają w stolicy. Gdzieś między Egiptem a Persją Bardiya zniknął. Tak się złożyło, że steward, Patizeites, miał młodszego brata imieniem Smerdis, który był tak podobny do Bardiyi, że można ich było pomylić ze sobą. nowości w tajemnicy. Przekonał młodszego brata, by pozował na zaginionego księcia, osadził go na tronie, a następnie wysłał posłańców ogłaszających Bardiję, pełnoprawnego syna Cyrusa, króla w miejsce Kambyzesa. Kambyzes przebywał w Syrii, sprawdzając zachodnie rubieże swojego imperium. Według Herodota, kiedy Kambyzes dowiedział się, że jego tron został skradziony, pobiegł do konia, wskoczył na niego, a przy okazji zrzucił pochwę z miecza i przeciął sobie udo. Rana obróciła się; trzy tygodnie później Wielki Król zmarł na skutek gangreny. Po śmierci Kambyzesa oszustowi udało się utrzymać perski tron przez siedem miesięcy; wystarczająco długo, aby dokumenty babilońskie datowały się na rok jego wstąpienia na tron. Przez cały ten czas uniknął wykrycia, nigdy nie opuszczając pałacowego kompleksu w Suzie ani nie wzywając do swojej obecności perskich szlachciców, którzy dobrze znali tę rodzinę. Ta szarada nie mogła jednak trwać wiecznie i wkrótce niejeden perski arystokrata pytał, dlaczego nigdy nie został wezwany do sali tronowej. Wśród nich był Othanes, doświadczony żołnierz i ojciec jednej z żon Kambyzesa; a także Dariusza, włócznika Kambyzesa podczas podboju Egiptu, który powrócił do Persji po wyprawie do Egiptu i przebywał teraz w Suzie (z nieznanych powodów). W sumie siedmiu perskich lordów zgodziło się przeprowadzić zamach na pretendenta i jego starszego brata. Wydaje się, że Othanes był przywódcą konspiracji, ale Dariusz zaoferował, że przeprowadzi grupę mężczyzn z bronią ukrytą pod szatami przez straż pałacową; mógł, zaznaczył, twierdzić, że właśnie przybył od swojego ojca, namiestnika Partii, z przesłaniem dla króla. Plan zadziałał, dopóki siódemka nie znalazła się prawie u drzwi królewskich komnat, kiedy królewscy eunuchowie odmówili im wpuszczenia. Potem wyciągnęli broń, zabili eunuchów, odcięli głowy oszustowi i jego bratu i pokazali pozostałym perskim arystokratom, aby udowodnić, że człowiek, który podawał się za Bardiję, w rzeczywistości nie był wcale synem Cyrusa. Teraz imperium perskie balansowało na ostrzu noża. Nie miao króla, a obaj synowie Cyrusa byli poza sceną. Każdy z siedmiu konspiratorów mógł mieć własne ambicje (Herodot pisze, że siódemka miała rozsądną, grecko brzmiącą i bardzo nieprawdopodobną debatę na temat sprawiedliwego sposobu wybrania jednego z siedmiu lub czy Persja powinna stać się demokracją). Ale Dariusz był naturalnym wyborem. Był młody i energiczny, prawdopodobnie około trzydziestki w czasie spisku; był zaufanym doradcą Kambyzesa, z urodzenia pochodził z plemienia Achemenidów, a jego ojciec miał już władzę nad żołnierzami w dużej części imperium. W 521 został okrzyknięty królem Persji przez swoich sześciu konspiratorów i zaczął wygładzać zmarszczki spowodowane śmiercią spadkobierców Cyrusa. W tej historii jest wiele znaków zapytania. Wygodna śmierć Kambyzesa jest prawdopodobnie pierwszą. Co właściwie stało się z Wielkim Królem? Opowieść Herodota nie jest niemożliwa, ale pokazuje nietypową beztroskę człowieka, który większość życia spędził wokół ostrych przedmiotów; Grecki historyk Ctesias, który rzadko jest wiarygodny, mówi, że strugał się z nudów i skaleczył się w udo. Egipski papirus po prostu zauważa, że Kambyzes zmarł "na macie" (dziwne zdanie, które sugeruje, że przez jakiś czas leżał na łożu chorym), zanim dotarł do własnego kraju, i że Dariusz został wtedy królem. Inskrypcja akcesyjna Dariusza, Inskrypcja Bisituna, mówi bez wyjaśnienia, że Kambyzes umarł własną śmiercią, zdanie, które zwykle sugeruje naturalne przyczyny. Oczywiście jest możliwe, że śmierć z powodu gangreny była naturalna, ale pierwotna rana nie była; Powściągliwość Dariusza w tej sprawie niekoniecznie jest na jego korzyść. Było to na jego korzyść, że Cambyzes umrze śmiercią naturalną, podobnie jak na jego korzyść odkrycie, że człowiek na tronie Suzy był oszustem. Co prowadzi nas do drugiej tajemnicy: jaka była prawdziwa tożsamość "Bardii", który zginął z rąk perskiej siódemki? I czy naprawdę jest prawdopodobne, że oszust zdołałby utrzymać władzę przez prawie rok w mieście, w którym wszyscy znali twarz króla? Być może prawdziwy Bardiya nie zniknęła na pustyni; może dotarł bezpiecznie do Suzy, a potem dokonał zamachu stanu przeciwko swemu bratu, co jeszcze bardziej zrozumiałoby wściekłość Kambyzesa na tę wiadomość. W tym przypadku złoczyńcą jest Darius. Człowiek, którego zabił w Suzie, wcale nie był oszustem, lecz ostatnim prawowitym synem Cyrusa Wielkiego. Odcięta głowa nie jest łatwa do zidentyfikowania z pewnością, zwłaszcza jeśli została złamana podczas usuwania. Postać Dariusza jest wielkim znakiem zapytania w tym scenariuszu. Jego sprawie nie pomaga to, że historię Bardiji oszusta znamy głównie z własnej Inskrypcji Bizytuńskiej Dariusza, która stawia Dariusza w najlepszym możliwym świetle: "Ludzie bardzo się bali [oszusta]", podkreśla, "ponieważ zabił wielu ludzi, którzy wcześniej znali Bardiyę. Nikt nie odważył się nic powiedzie dopóki nie przyszedłem.Potem z kilkoma ludźmi go porzuciłem. Przywróciłem Persję, Medię i inne ziemie". Z drugiej strony opowieść Dariusa o fałszywym Bardiji może być rzeczywiście prawdziwa. Nie jest wcale nieprawdopodobne, że młody człowiek, który dorastał na dworze Cyrusa, może być zdumiewająco podobny do jednego z prawowitych synów Cyrusa, a jeśli Bardija w Suzie rzeczywiście była oszustem, jak twierdzi Dariusz, prawdziwy Bardiya zniknął. To prowadzi nas do trzeciej tajemnicy: co się stało z młodszym bratem Kambyzesa? Sam Dariusz pisze o śmierci Bardiji Kambyzesowi: "Kambyzes zabił Bardiję", pisze, "i wyszło na jaw, że Bardija został zabity". Ale w najlepszym interesie Dariusza jest uczynienie z Kambyzesa złoczyńcy, ponieważ to daje dynastii Cyrusa niezłą implozję i kończy linię, aby mógł rozpocząć nową dynastię. Jeśli opowieść o podobieństwie jest prawdziwa, a Bardiya w Suzie był oszustem, to prawdopodobnie łotrem w tej historii nie jest ani Kambyzes, ani Dariusz. Cui bono: zarządca Patizeithes najlepiej poradził sobie ze zniknięciem Bardiyi. Przypadek podobieństwa jego brata do Bardiyi mógł być genezą spisku mającego na celu pozbycie się młodszego syna Cyrusa. Ale teraz Patizeithes nie żył. I tacy byli jego zwolennicy (Dariusz kazał ich rozstrzelać), tak samo Kambyzes i Bardiya. Sam Dariusz poślubił wdowę po Kambyzesie i nic więcej od niej nie słyszało się o śmierci jej pierwszego męża. Podejrzani w większości nie żyli, reszta milczała, a tajemnica pozostała nierozwiązana. W międzyczasie więcej niż jedno odległe terytorium imperium zaczęło planować bunt. Darius natychmiast wyruszył na wojnę, aby zabezpieczyć swoje nowe imperium. Sądząc z inskrypcji Bisitun, bunty wybuchły wśród Babilończyków, Scytów na północy, Medów na wschodzie, a nawet Partii, gdzie własny ojciec Dariusza stracił kontrolę nad armią. W całym imperium wybuchło między nimi kilka mniejszych buntów. Ale w zadziwiająco krótkim czasie Darius ściągnął ich z powrotem do imperium. Jakkolwiek osiągnął pozycję władzy, Darius okazał się niezwykle zdolny do trzymania się jej: nie poprzez sympatyczną tyranię, jak przed nim Cyrus, ale przez miażdżenie swoich wrogów. Armia Kambyzesa składała się z dużej liczby poborowych, żołnierzy wysłanych do niego jako trybut. W armii złożonej głównie z poborowych większość żołnierzy była do dyspozycji, liczbami, które można było rzucić przed przeciwną linię bojową w nadziei na pokonanie opozycji samymi rozmiarami. Była to strategia, która zadziałała dla Kambyzesa z powodu braku doświadczenia jego przeciwnika i wcale nie pomogła Cyrusowi w jego walce z plemionami scytyjskimi. Darius miał inną wizję swojej armii. Zamiast uzupełniać swoje szeregi najemnikami i trybutami, Darius zaplanował profesjonalną armię, mniejszą, ale lepiej odżywioną, lepiej wyszkoloną i bardziej lojalną. Miałby profesjonalny stały rdzeń składający się z dziesięciu tysięcy piechoty i dziesięciu tysięcy kawalerii, wszystkich Persów lub Medów, i poruszałby się znacznie szybciej niż ogromne i nieporęczne armie jego poprzedników. "Armia perska i medyjska, która była pod moją kontrolą, była niewielką siłą" - pisze Darius we własnym inskrypcji. Żołnierzy połączyło poczucie narodowe, lojalność tak silna, że dziesięć tysięcy żołnierzy piechoty nazywało siebie Towarzyszami i zazdrośnie strzegło wejścia do swoich szeregów. Jedna z dywizji tej nowej armii stłumiła wschodnią rebelię w Medii, podczas gdy Dariusz dowodzący inną małą siłą rozprawił się z powstaniem babilońskim, a jeszcze inny oddział udał się do Azji Mniejszej. Podstawowe oddziały - małe, szybkie, elastyczne, dobrze wyszkolone - odniosły sukces. W niespełna rok rewolty się skończyły. Ogromna, uroczysta płaskorzeźba Dariusza, wyrzeźbiona na klifie z widokiem na drogę do Suzy (gdzie nikt nie mógł jej przegapić), pokazuje go ze stopą na piersi leżącej na ziemi oszusta do tronu, fałszywej Bardiji, z królami Babilonu, Scytii , Media i sześć innych krain przykutych przed nim sznurami i łańcuchami. Dariusz był równie błyskotliwym administratorem jak generał (rzadkie połączenie). Zorganizował odzyskane imperium w bardziej uporządkowany zestaw prowincji lub satrapii, z których każda była zarządzana przez godnego zaufania satrapę, i przydzielił każdemu satrapę daninę, którą co roku trzeba było wysyłać do Suzy. Satrapowie, którzy nie przysłali odpowiedniej kwoty lub nie zdołali utrzymać swoich satrapii w porządku, podlegali egzekucji. Wydaje się, że to zadziałało całkiem dobrze dla Dariusza; przeniósł zadanie zastraszania podbitych ludów z króla na gubernatorów, którzy byli zmuszeni do pilniejszego pilnowania swoich terytoriów niż jakiekolwiek Oko czy Ucho Cyrusa. Dowiadujemy się o tym w biblijnej księdze Ezdrasza. Satrap, który pilnował Jerozolimy, zauważył, że budowa świątyni (i jej murów obronnych) posunęła się do niepokojącego stopnia. Wznoszący się budynek musiał podejrzanie wyglądać jak środek fortecy, ponieważ satrapa, mężczyzna o imieniu Tattenai, odbył specjalną podróż w dół, aby zapytać budowniczych, co myślą, że robią. Żydzi protestowali, że Cyrus dał im pozwolenie na budowę, ale Tattenai nie chciał uwierzyć im na słowo. Kazał im przestać budować, dopóki nie będzie mógł zgłosić tej działalności Dariusowi. "Król powinien wiedzieć", czytamy w raporcie, "że ludzie budują go z dużych kamieni i umieszczają belki w ścianach; praca postępuje szybko". Dariusz nakazał przeszukać archiwa królewskie. W końcu kopia dekretu Cyrusa znajdował się w (ze wszystkich miejscach) starej bibliotece w Ecbatana, a Dariusz dał satrapę pozwolenie na uruchomienie budynku. Relacja biblijna nie jest przychylna Tattenaiowi, ale ten człowiek niewątpliwie martwił się, czy nie przegapi nasion buntu i nie straci głowy. Dzięki istniejącej stajni imperium, Dariusz mógł zwrócić oczy na nowe granice. Miał nadzieję pomaszerować swoją armię w kierunku Indii.

INDIE NIE BYŁY dla Persów dziwną i nieznaną krainą, jak Aleksander Macedoński uznałby je półtora wieku później. Hindusi z północy byli przecież potomkami tych samych Aryjczyków, którzy również stali w perskim drzewie genealogicznym. W języku Persów imiona szlachciców Dariusza są rozpoznawalnie spokrewnione z imionami indyjskich książąt, którzy rządzili mahajanapadami: Utana, syn Thukry; Vidafarnah, syn Vayaspara; Bagabuxsa, syn Datuvahyi. Podczas gdy Persowie rozszerzali swój zasięg na wschód i zachód, indyjskie królestwo Magadha próbowało połknąć swoich sąsiadów. Ambitny Bimbisara, który podbił Angę i zagarnął część Kosal jako posag swojej żony, spłodził równie ambitnego syna. Nie chcąc czekać na własną szansę na władzę, ten syn Adżataśatru wszczął bunt przeciwko ojcu, uwięził go i pozwolił mu umrzeć z głodu: "Bimbisara został uwięziony przez syna w wieży", mówi opowieść. Zazdrość o Devadatta. Jego matka tak bardzo rozpaczała po stracie męża, że zmarła. W tym momencie jej brat, teraz król Kosal, odzyskał ziemię, która była w jej posagu, a Ajatasatru wyruszył na wojnę, aby ją odzyskać. Początkowo jego żołnierze zostali odepchnięci przez siły obronne Kosala, ale Kosal miał własne kłopoty wewnętrzne. Książę koronny, równie ambitny jak sam Adżataśatru, wykorzystał konflikt, aby podjąć własną próbę zdobycia tronu i wypędził ojca z Kosal. Potem rozpoczął własną wojnę przeciwko gana-sangha Siakji, plemiennemu sojuszowi, który zrodził Buddę. Wymazał je; od tego momentu znikają z historii. Tymczasem jego zdetronizowany ojciec uciekł do stolicy Adżataśatru, Radżagrihy (miasta szczególnie dobrze ufortyfikowanego dzięki naturalnym murom utworzonym przez pięć otaczających je wzgórz). Kiedy dotarł do miasta, błagał o schronienie. Może się to wydawać niemądrą decyzją, ale był wujem Adżataśatru i mógł domagać się pewnego przywileju pokrewieństwa. Był także starszym mężczyzną i zanim dotarł do muru, był tak zmęczony podróżą, że zmarł, zanim bramy mogły zostać otwarte. W tym momencie Adźataśatru miał kolejną wymówkę, by rozpocząć wojnę z Kosal. Zebrał swoje siły, przysięgając głośno (i publicznie), że pomści śmierć swojego wuja (nieważne, że jego własny atak na ziemię wuja spowodował pierwotną sytuację). Ale zanim mógł dostać się do Kosal, musiał zawrócić i zająć się własną rodziną. Jego brat, który służył mu jako wiceregent podbitego królestwa Anga, złożył starania, by zostać samodzielnym królem. Przygotowywał sojusz z gana-sanghą z jego północy, Licchavi, przeciwko Ajatashatru. Adżataśatru zbudował fort na granicy między dwoma terytoriami, fort Pataliputra na brzegu Gangi i rozpoczął wojnę. To była wojna, która trwała dwanaście lat. Przynajmniej Ajatashatru został oszczędzony przed koniecznością jednoczesnej walki ze swoim kuzynem w Kosolu. Błyskawiczna powódź zniszczyła większość armii Kosola, która nierozsądnie rozbiła obóz w korycie rzeki (później podobna katastrofa zatopiła wielu zwolenników obozu Aleksandra podczas jednej z jego kampanii na wschód). Kiedy armia odeszła, Adżataśatru po prostu wkroczył i przejął Kosol. Dwunastoletnia wojna z jego bratem, której kilka szczegółów przetrwało w buddyjskich opowieściach, zmusiła Adżataśatru do wprowadzenia innowacji. Po pierwsze, przypisuje mu się wynalezienie kilku nowych broni ofensywnych, w tym ogromnej katapulty do rzucania kamieniami i nowego rodzaju rydwanu wojennego. Dwanaście lat wojny wymagało również armii zawodowej, za którą płacono tylko za walkę: pierwszą stałą siłę militarną Indii. Jego armia nie była jedyną bronią Adżataśatru. Kiedy Budda umarł, podczas podróży na północ do królestwa Malla, Adżataśatru od razu stwierdził, że Magadha ma prawo strzec świętego dziedzictwa Buddy. Nakazał zwołanie rady w jego stolicy, Radżagriha, w celu zebrania i spisania powiedzeń Buddy, sutt. Ten pierwszy sobór buddyjski przewodniczył pierwszemu składowi tych zebranych powiedzeń, które miały stać się kanonem palijskim, i odbył się pod czujnym okiem Adżataśatru. Budowanie imperium, przejmowanie tradycji religijnej dla korzyści politycznych, wrogość rodzin w linii królewskiej, armia zawodowa: północne Indie połączyły świat z Zachodem.

DO RZEKI INDUS prawdopodobnie dotarli kiedyś perscy żołnierze pod dowództwem Cyrusa, chociaż to wszystko, co możemy przypuszczać. Cyrus z pewnością nie spotkał żadnego z plemion hinduskich ani nie przebił się do doliny rzeki Indus. Ale Dariusz wiedział, że jest tam Indus. Po prostu nie miał pojęcia, dokąd to poszło. Wynajął więc kariańskiego żeglarza o imieniu Skylax, Greka z południowo-zachodniej Azji Mniejszej, aby towarzyszył wyprawie w dół rzeki i sporządził mapę tego, co zobaczył. Według Herodota, punktem wyjścia podróży była kraina, którą nazywa Paktyice, która znajduje się na północnym Indusie: przypuszczalnie zarówno Cyrus, jak i Dariusz dotarli do Indusu, przechodząc przez przełęcz Khyber. Po przejściu przez przełęcz ekspedycja Dariusza musiała zbudować łodzie na brzegu rzeki Indus, a następnie popłynąć nią, przez terytorium mahajanapada zwanego Gandhara. Minęli pustynię Thar, zanim dotarli do morza. Następnie popłynęli na zachód, okrążyli całe południowe wybrzeże Półwyspu Arabskiego i wrócili w górę Morza Czerwonego. Darius kazał wykopać kanał od Nilu do Morza Czerwonego, gdy zaczął się zamulać, aby statki mogły następnie przejść przez Deltę do Morza Śródziemnego. "Po tej udanej żegludze" - mówi Herodot, opisując trzyletnią podróż - "Dariusz podbił Hindusów". Podbój z pewnością nie dotyczył "wszystkich Hindusów", ale Dariusz dostał się do Pendżabu, być może zdominował królestwa Gandhara i Kamboja: w inskrypcji w Suzie wymienia złoto z Egiptu, kamień lidyjski i drewno z Gandhary jako materiały przywiezione z odległych miejsc jego imperium do budowy nowego pałacu. Inna inskrypcja nazywa jego dalekowschodnie podboje "hinduską satrapią". Stała się dwudziestą satrapią w jego królestwie, z obowiązkiem corocznego wysyłania Suzy daniny w postaci złotego pyłu. W tych latach niektórzy skrybowie w Babilonie narysowali najwcześniej zachowaną mapę świata. Gliniana tabliczka przedstawia Babilon nad Eufratem, Asyrię na wschodzie i inne miasta otoczone "gorzkimi wodami" - Zatoką Perską. Za nimi leży osiem krain, niemożliwie odległych, ale jednak na tyle blisko, by po raz pierwszy umieścić je na mapie. Również w tych latach babilońska inskrypcja wspomina o kobiecie z Indii, Busasie, która prowadziła gospodę w mieście Kisz. Przypuszczalnie przebyła Indus i Zatokę Perską drogą morską: nie przeniosła się z Indii do Babilonu, ale raczej przeniosła się z jednej części imperium Dariusza do drugiej. Persja stała się pomostem między Indiami a narodami na zachodzie.

Wojny perskie

IMPERIUM PERSKIE, rozpościerające się niemal we wszystkich kierunkach, nie posuwało się zbytnio na północny zachód, gdzie mieszkali Scytowie. "Scytia", którą Herodot i inni starożytni historycy nazywają tak, jakby łatwo ją było zlokalizować na mapie, jak New Jersey, nie była czymś takim. Scytowie mieli dwadzieścia plemion i garstkę królów i byli w ruchu od ponad dwustu lat. W 516 r. p.n.e. centrum ich ojczyzny leżało między dwiema wielkimi rzekami, które wpadały do Morza Czarnego: Dunajem na zachodzie i Donem na wschodzie. Ci Scytowie byli nomadami, kiedy po raz pierwszy pojawili się w zapisach Asyryjczyków, przed 700 p.n.e., i nadal byli nomadami w 516. "Gdybyśmy mieli miasta, moglibyśmy się martwić, że zostaną zdobyte", jeden z królów scytyjskich powiedział Dariuszowi, kiedy po raz pierwszy zagroził perską inwazją, "a gdybyśmy mieli pola uprawne, moglibyśmy się martwić, że zostaną spustoszone, ale nie mamy ani jednego ani drugiego". Ich obyczaje były surowe. Robili kubki z czaszek poległych wrogów i oskórowali swoje prawe ręce ("paznokcie i wszystko", zauważa Herodot), aby użyć ich jako osłony dla kołczanów ze strzałami; ciągnęli trupy swoich krewnych na uczty przez czterdzieści dni po śmierci, ofiarowując trupom jedzenie i picie; rzucali nasionami konopi na świecące kamienie i wdychali dym, "krzycząc z zachwytu z powodu oparów" (wyjątek od powszechnej opinii, że nałóg marihuany nieuchronnie czyni człowieka marzycielskim i nieagresywnym). Do 516 r. Dariusz zaczął planować swoją kampanię przeciwko Scytom. Zwrócił już sporo uwagi na północno-zachodnią granicę. Sardes w Azji Mniejszej stało się jego drugorzędnym ośrodkiem administracyjnym. Aby zapewnić sobie łatwy dostęp do Sardes, Dariusz zbudował nową drogę z Suzy do Azji Mniejszej. Ta Królewska Droga była usiana stacjami pocztowymi do zmiany koni, dzięki czemu posłaniec mógł szybko przedostać się z zachodu do stolicy i z powrotem. Teraz sam Dariusz jechał Królewską Drogą do Sardes, a następnie z Sardes na skraj swojego terytorium. Aby zaatakować Scytów, skierował swoją flotę na wybrzeże Azji Mniejszej, przez przełęcz znaną jako Hellespont i do Cieśniny Bosfor. Stamtąd popłyną do Morza Czarnego, a następnie w górę Dunaju (którą Herodot znał jako Ister), wzdłuż południowego krańca terytorium Scytów. Tymczasem jego siły lądowe musiałyby przeprawić się przez cieśninę, która oddzielała Azję Mniejszą od ziemi, którą teraz nazywamy Europą. Nie była to szczególnie imponująca przestrzeń wodna, ale nie przekroczyło jej jeszcze żadne wschodnie imperium. Dariusz powierzył zadanie budowy mostu przez Cieśninę Bosfor jednemu ze swoich greckich inżynierów, Jończykowi o imieniu Mandrokles. Potem posłał po swoich ludzi. Armia perska rozpoczęła długi marsz Drogą Królewską w kierunku Sardes, siła tak skoncentrowana, że wstrząsnęła ziemią, gdy mijała ujarzmione miasto po ujarzmionym mieście. Tymczasem inżynier Mandrocles zmierzył cieśninę. W najwęższym miejscu ma około 650 metrów szerokości (długość siedmiu boisk do futbolu amerykańskiego), o wiele za szeroki dla tradycyjnego mostu. Zamiast tego Mandrocles zaprojektował most zbudowany w poprzek galer: niskie statki o płaskim pokładzie, połączone linami, tworzące pływający fundament dla drogi z desek, pokrytej ziemią i kamieniami. Był to pierwszy w historii most pontonowy: "Droga ryglowana, obszyta lnem", jak powiedział grecki poeta Ajschylos. Jeszcze wieki później służył jako wzór dla budowniczych mostów wojskowych. Tysiące perskich żołnierzy piechoty i kawalerii przemaszerowało przez most, kierując się do wąskiego miejsca na Dunaju. Tam spotkają oddział morski i zbudują kolejny most pontonowy na terytorium Scytów. Miasta Tracji po drugiej stronie nie próbowały blokować natarcia. Większość Traków bała się Scytów, a armia perska mogła służyć jako ochrona przed nimi. Scytowie nie ustawili się w opozycji. Zamiast tego plemiona nieustannie wycofywały się przed Persów, zatruwając studnie i źródła oraz podpalając drzewa i łąki po drodze. Persowie, idąc dalej, znaleźli się w marszu przez nierówne pustkowia, nieustannie żerując w poszukiwaniu żywności i wody, a konie i ludzie byli coraz bardziej głodni. Nigdy nie byli w stanie zorganizować i stoczyć zaciętej bitwy, więc nigdy nie byli w stanie wykorzystać umiejętności, w których zostali wyszkoleni. "Cała sprawa ciągnęła się w nieskończoność", pisze Herodot, "… i sprawy zaczęły się źle układać dla Dariusza". Wystarczająco źle, że w końcu Wielki Król zawrócił. Całe siły perskie pomaszerowały z powrotem na południe, z powrotem przez most pontonowy na Dunaju, pozostawiając za sobą niepokonanych Scytów. Perscy historycy dworscy, a później perscy królowie, zajęli się tym problemem, pisząc jedynie historię ziem na południe od Dunaju. Ze względów praktycznych ziemia po drugiej stronie rzeki po prostu przestała istnieć. Jeśli Persowie nie mogli tego znieść, to najwyraźniej nie było to ważne. Ale Dariusz nie wyjechał bez łupów. Wrócił do Sardes i zostawił armię pod dowództwem swojego najbardziej zaufanego generała, perskiego Megabazusa, z rozkazem podbicia Tracji. Trackie miasta, które liczyły na wyzwolenie od scytyjskiego zagrożenia, teraz, jeden po drugim, padały pod perską dominacją. Megabazus był kompetentnym generałem, a perscy żołnierze wyszkolonymi wojownikami, ale ich zadanie ułatwiała podzielona natura Tracji: każde miasto miało własnego wodza wojowników i własną armię. "Gdyby Trakowie byli rządzeni przez jedną osobę lub mieli wspólny cel", zauważa Herodot, "byliby niezwyciężeni i byliby zdecydowanie najpotężniejszym narodem na świecie. Nie ma mowy, żeby to się kiedykolwiek wydarzyło i dlatego są słabi". Megabazus zmienił Trację w nową perską satrapię, Skudrę. Następnie skierował się na południe i skierował wzrok na następne królestwo: Macedonię.

MACEDONIA, która znajdowała się między Tracją a miastami-państwami kontynentalnej Grecji, różniła się zarówno od Traków na górze, jak i od Greków na dole. Miasta Macedonii należały do jednego królestwa, rządzonego przez jednego króla. Pierwsi królowie macedońscy pochodzili z klanu wojowników zwanego Argead. Argead pochodzili pierwotnie z południa i prawdopodobnie byli głównie Grekami; poeta Hezjod zapewnia Macedończykom mitologiczne pochodzenie, które czyni ich kuzynami greckich bohaterów i potomków Zeusa, prawdopodobnie odzwierciedlając jakiś prawdziwy starożytny związek. Idąc na północ, Argead podbił ziemie wokół Zatoki Termajskiej i nieco dalej na północ, zbudował stolicę (Aegae, w pobliżu starożytnej fortecy Edessy), zorganizował armię i zebrał podatki. Macedonia była pierwszym państwem w Europie, które osiągnęło ten poziom organizacji. Ale to było dość szorstkie i upadające królestwo. Królowie Macedonii nie wywodzili się ze wschodniej tradycji boskiej władzy królewskiej. Byli wojownikami, którzy siłą trzymali swoje trony. I chociaż centrum Macedonii było mocno pod ich kontrolą, ich wpływ na północną część Macedonii był znacznie bardziej chwiejny. Na zachodzie leżał luźny sojusz plemion zwanych Ilirami (prawdopodobnie migranci z północnego zachodu, ponieważ pozostawione przez nich ślady archeologiczne są bardzo podobne do śladów celtyckiego zachodniego Hallstatt, rozciągającego się na północ od Włoch); na północy plemiona trackie znane pod wspólną nazwą Paeonians. W roku, w którym Megabazos i jego Persowie pojawili się na horyzoncie, a za nimi dobrze podbita Tracja, królem Macedonii był Amyntas I (według tradycji dziewiąty król Argead). Persowie ruszyli w kierunku serca Macedonii, paląc miasta Paeonów. Amyntas, widząc dym na horyzoncie, uznał od razu, że opór jest daremny. Kiedy siedmiu perskich delegatów, dowodzonych przez własnego syna Megabazusa, przekroczyło macedońską granicę z przesłaniem, Amyntas przyjął ich z honorem w swoim pałacu w Egei. "Żądali ziemi i wody dla króla Dariusza", mówi nam Herodot, perski zwyczaj symbolizujący dominację nad lądem i morzem zdobytego kraju. Amyntas zgodził się od razu. Zaproponował także swoją córkę za żonę synowi Megabazusa, czyniąc go szczególnie mile widzianym. Sojusz ten okazał się rzeczywiście bardzo dobry dla Macedonii; ani Iliryjczycy, ani pozostali Paeonowie nie będą niepokoić swojej północnej granicy, ponieważ mogłoby to oznaczać ryzyko gniewu Persów. Tymczasem Grecy na południu szybko zbliżali się do stanu paniki. Kiedy Megabazos szturmował na północ, a Amyntas z Macedonii był teraz sojusznikiem Persów, bariera między perskimi ambicjami a półwyspem greckim była teraz niewielka. Niestety greckie miasta były od dawna podzielone jak plemiona trackie, a dwa najpotężniejsze, Ateny i Sparta, cierpiały na wewnętrzne konwulsje.

REFORMY SOLONA nie wprowadziły pokoju w Atenach. Słynny kodeks zreorganizował władze miasta. Najwyżsi urzędnicy w Atenach nadal byli archontami, ale poniżej istniały dwa inne szczeble władzy. Sobór Czterystu, wylosowany spośród średniej i wyższej klasy obywateli Aten, debatował nad prawami i decydował, które z nich należy poddać pod głosowanie. Głosująca ludność Aten składała się z ostatniego szczebla rządu, Zgromadzenia. Każdy obywatel Aten należał do Zgromadzenia, które nie było tak demokratyczne, jak się wydaje; aby być obywatelem ateńskim, trzeba było posiadać majątek. Ale Solon ustanowił również, że synowie obywateli dziedziczą obywatelstwo, nawet jeśli ich ojcowie zubożeli i stracili ziemię. Miało to zapobiec koncentracji siły głosu w rękach coraz mniejszej grupy zamożnych monopolistów. Podobnie jak same reformy prawne, nie zadowoliło to dwóch trzecich obywateli ateńskich. Bogaci ludzie pragnęli większego wpływu, niż dało im Zgromadzenie; najbiedniejsi Ateńczycy byli ograniczeni do członkostwa w najniższej gałęzi ateńskiego rządu. Ateńczycy podzielili się na trzy kłócące się grupy w sprawie reform Solona, każda z własnym pseudonimem. Ludzie Wybrzeża chcieli zachować reformy Solona, Ludzie Równiny (najstarsze rodziny, główna linia Aten) chcieli przywrócić całą władzę w ręce najbogatszych Ateńczyków, a Ludzie Wzgórz chcieli pełnej demokracji, ubogim i bezrolnym przyznano dokładnie takie same przywileje jak wszystkim innym. Byli najdziksi z całej trójki, a ich przywódca, Peisistratus, był, według słów Arystotelesa, "skrajnym demokratą". Z jednej strony został ranny w walce z wrogami Aten, co dało mu duży oddźwięk w społeczeństwie (służba wojskowa zawsze była zaletą dla człowieka, który pragnął pospólstwa po swojej stronie), a z drugiej wydaje się być bardzo magnetyczna osobowość: "Było coś subtelnie czarującego w sposobie, w jaki mówił" - zauważa Plutarch. "Był tak dobry w symulowaniu zdolności, w które nie był naturalnie obdarzony, że przypisywano mu je bardziej niż tych, którzy naprawdę je mieli". Skarżył się również, że jest w ciągłym niebezpieczeństwie, że zostanie zamordowany przez swoich wrogów, co nie było paranoiczne, ale raczej niezmiernie sprytne; to dało mu powód do zebrania wokół siebie coraz silniejszego ochroniarza. Jego rosnący motłoch uzbrojonych ludzi niepokoił najbardziej konserwatywnych Ateńczyków, a nawet Solon, wracając z podróży po dzikich ziemiach, był zaniepokojony. Ale Solon był już bardzo stary, jego głos drżał, a jego władcza prezencja słabła. Nie mógł zrobić większej różnicy w rozwoju wydarzeń. W 560 r. p.n.e. Peisistratus i jego uzbrojeni w maczugi ochroniarze wdarli się na Akropol, a Peisistratus ogłosił, że przejmie kontrolę nad miastem. Rewolta była prawie tak samo udana jak ta Cylona. Przecenił siłę swoich zwolenników, a Ludzie Wybrzeża i Ludzie Równiny zapomnieli o swoich różnicach, połączyli się i wypędzili ludzi ze wzgórz z Aten. Peisistratus powrócił na wygnanie. Próbował czystej siły; teraz spróbuje strategii. Zawarł tajny sojusz z arystokratycznym Megaklesem, przywódcą Ludzi Wybrzeża, obiecując poślubić mu swoją córkę w zamian za pomoc w pozbyciu się Ludzi z Równiny (najwyraźniej obie strony zaczęły się teraz sprzeczać ze sobą). że nie byli już zjednoczeni przeciwko biednemu motłochowi) i wrócili. Tym razem Peisistratus, przy połączonym wsparciu własnych zwolenników i Megaklesa, zdołał utrzymać się przy władzy trochę dłużej. Ale wkrótce znowu znalazł się w tarapatach. Tym razem zdenerwował swoją żonę, "nie uprawiając z nią seksu w zwykły sposób", jak to ujął Herodot, a "później powiedziała matce, która mogła ją o to zapytać lub nie". Megakles, poinformowany o tym wydarzeniu (i prawdopodobnie już żałuje swojego sojuszu z szorstkimi i gotowymi Ludźmi Wzgórz), postanowił ponownie zmienić strony i dołączył do Ludzi Równiny w wypędzeniu Peisistratusa. Peisistratus próbował buntu; próbował sojuszu politycznego; jedyną jego drogą do władzy było ją kupić i tą drogą wybrał. Spędził około dziesięciu lat pracując w kopalniach srebra, a następnie, w 546 r. p.n.e. , wynajął armię najemników i wrócił do Aten z uzbrojonymi ludźmi za plecami. Nakazał im zabrać wszelką broń obywatelom ateńskim (prawo do noszenia broni nie było najwyraźniej jednym z demokratycznych przywilejów w jego programie) i odtąd rządził jako tyran. We własnych oczach dominował nad Ateńczykami dla ich własnego dobra. I faktycznie stał się dość popularny; obniżył podatki dla biednych, "zaliczył pieniądze dla biedniejszych ludzi, aby pomóc im w ich pracy" i ogólnie zachowywał się jak łagodny i pokorny dobroczyńca, dopóki nikt mu nie przeszkadzał. Kiedy zmarł w 528 roku, jego najstarszy syn Hippiasz (z poprzedniego małżeństwa, przed nieregularną zabawą z córką Megaklesa) odziedziczył posadę tyrana, w dość królewski sposób. Nie spowodowało to zgagi, dopóki nie nastąpił kryzys rodzinny. Według Arystotelesa młodszy brat Hippiasza, Hipparch, zakochał się szaleńczo w przystojnym młodym mężczyźnie imieniem Harmodius, który nie chciał mieć z nim nic wspólnego. Odtrącony Hipparch publicznie zauważył, że Harmodius był degeneratem. Harmodius był wściekły. Zwerbował przyjaciela i obaj rzucili się na Hipparcha w szczytowym momencie święta religijnego i zamordowali go. Mieli nadzieję, że hałas i świętowanie zamaskują ich działania, ale gwardia królewska zabiła Harmodiusa i aresztowała jego wspólnika. Morderstwo jego brata wprawiło Hippiasza w szał wściekłości. Nakazał torturować młodego wspólnika przez niewypowiedzianie długi czas, aż oszalały z bólu młody człowiek oskarżył wszelkiego rodzaju obywateli ateńskich o spisek przeciwko Hippiaszowi i jego domostwu, po czym w końcu został uwolniony przez śmierć. "W wyniku zemsty za brata", pisze Arystoteles, "oraz egzekucji i wygnania dużej liczby osób Hippiasz stał się człowiekiem nieufnym i rozgoryczonym". Rozpoczął czystkę wszystkich wymienionych przez młodego wspólnika i każdego, kto stanął mu na drodze. Ateńczycy zostali wyrwani z tego bałaganu przez nieprawdopodobnego zbawiciela: starszego króla Sparty. Temu królowi, Kleomenesowi, prorokini w Delfach wielokrotnie powtarzała, że jego boskim obowiązkiem jest obalenie tyranii Aten. W 508 obudził się i pomaszerował w kierunku Aten na czele armii spartańskiej. Wyrocznia delficka raczej nie była bezstronna (arystokraci ateńscy, uciekając przed paranoją Hippiasza, zapłacili za budowę wspaniałej marmurowej świątyni w miejscu starego mieszkania wyroczni z gładkiego kamienia), a Kleomenes prawdopodobnie nie był przytłoczony pragnieniem równości w Atenach. W rzeczywistości ekspansja Spartan w centrum Peloponezu stworzyła bardzo nierówne społeczeństwo. Na szczycie byli rdzenni obywatele spartańscy. Pod nimi leżała ogromna podklasa podbitych, którym nie można było ufać jako obywatele: heloci, niewolnicy i robotnicy. Spartanie to lubili. Jedyna równość w Sparcie dotyczyła mężczyzn powyżej trzydziestki, którym pozwolono głosować w zgromadzeniu ogólnomiejskim. Nawet tam Spartanie nie mogli dyskutować. Emisja pomysłów nie była uważana za pożyteczną w rządzie. Plutarch mówi nam, że młodzi mężczyźni spędzili dzieciństwo, ćwiczeni w cichym i gotowym posłuszeństwie. Argument nie był częścią tego treningu, dlatego stara grecka nazwa Spartan - Likończycy - dała początek angielskiemu słowu laconic. Marsz Kleomenesa do Aten był spowodowany nie umiłowaniem równości, ale strachem przed zbliżającym się perskim molochem. Gdyby Ateny rozpadły się całkowicie na skłócone frakcje, prawie nie byłyby w stanie oprzeć się perskiemu marszowi na południe, a Ateny były największą pozostałą barierą między Spartą a Persją. Kleomenes miał nadzieję, że wypędzi Hippiasza, powstrzyma kłótnie i przywróci Ateńskie siły. Armia spartańska wypędziła Hippiasza i pomogła Ateńczykom przeprowadzić wybory. Nie chcieli jednak trzymać palców z dala od ateńskich spraw wewnętrznych i rzucili się na jednego z kandydatów. Ateńczycy, którzy widzieli w tym spartańską próbę wrzucenia Aten na własną orbitę jako podległego miasta, szukali potężnego sojusznika, który pomógłby im w walce z dominującym miastem południa. Ktoś w Zgromadzeniu (Herodot nie mówi kto) zasugerował, że spartańską arogancję można powstrzymać tylko wtedy, gdy Ateńczycy zawarli sojusz z jakąś przytłaczającą armią… taką jak Persowie. Tak więc delegacja udała się do Sardes, by poprosić tamtejszego gubernatora (przyrodniego brata Dariusza, Artafranesa, którego pozostawiono na czele, gdy Dariusz wracał do Persepolis) o sojusz przeciwko Spartanom. Wydaje się, że Ateńczycy przecenili swoje miejsce na scenie międzynarodowej; wydawało im się to całkiem rozsądną propozycją, ale Herodot pisze, że delegacja "była w trakcie przekazywania swojego przesłania, gdy Artafrenes zapytał Ateńczyków, kim są i skąd pochodzą". Niewątpliwie znał już odpowiedź na to pytanie, ale było to pięknie przygnębiające zapytanie, po którym nastąpiło zwięzłe ultimatum: Persowie przyszliby z pomocą Ateńczykom tylko wtedy, gdyby zgodzili się wysłać Dariuszowi ziemię i wodę jako symbol całkowitego poddania się . Delegaci, otoczeni przez Persów, zgodzili się, co przynajmniej pozwoliło im bezpiecznie wydostać się z Sardes, chociaż musieli stawić czoła muzyce w Atenach: "To wpędziło ich w wiele kłopotów po powrocie do domu", zauważa Herodot. Ateńczycy nie mieli zamiaru rezygnować ze swoich swobód. Zamiast tego odwrócili się, by samodzielnie rozwiązać problem Spartan i stoczyli niszcząco zaciekłe potyczki, aby wydostać pozostałych uzbrojonych Spartan z ich miasta. Gdy Spartanie w końcu zniknęli z pola widzenia, trochę czasu zajęło Ateńczykom ponowne uporządkowanie swojego zdominowanego przez tyranów rządu. Kiedy opadł kurz, populacja została podzielona na dziesięć "plemion", z liniami plemiennymi przecinającymi stare sojusze rodzinne w celu zniszczenia pradawnej sieci wysoko urodzonych mocy. Rada Czterystu stała się Radą Pięciuset, składającą się z pięćdziesięciu przedstawicieli każdego plemienia. W ostatniej próbie pozbycia się dominacji rodów arystokratycznych, samo miasto zostało następnie podzielone na trzydzieści jednostek geograficznych zwanych demiami, a Ateńczykom w każdym demie nakazano używać nazwy demu zamiast swoich nazwisk. To był ciekawy pomysł, ale nie działał szczególnie dobrze; większość Ateńczyków w końcu powróciła do swoich starych przydomków. Wprowadzono również nowy zwyczaj. Każdy obywatel Aten mógłby zostać wygnany z miasta, gdyby sześć tysięcy jego rodaków wypisało jego nazwisko na kawałkach ceramiki, które służyły jako karty do głosowania. Odłamki ceramiki nazwano ostraką i stąd zwyczaj dziesięcioletniego wygnania stał się znany jako "ostracyzm". Było to jeszcze jedno zabezpieczenie przed tyranią: "Kiedy ktoś staje się silniejszy, niż jest to właściwe", pisze Arystoteles, "taka nadmierna wyższość zwykle prowadzi do rządów jednego człowieka. Z tego powodu w niektórych stanach obowiązuje ostracyzm". Według Arystotelesa pierwszymi Ateńczykami, którzy doświadczyli ostracyzmu, byli przyjaciele Hippiasza, którzy zostali zmuszeni do podążania za byłym tyranem na wygnanie.

W TYM CZASIE inne greckie miasto również postanowiło poprosić o pomoc armie perskie. Było to jońskie miasto Milet, leżące na skraju rządzonej przez Persów Azji Mniejszej. Przywódcą Miletu był ambitny wojownik imieniem Aristagorus, który przez lata dominował nad swoim miastem jako tyran. Teraz planował zarzucić swoją sieć szerzej. Udał się do gubernatora Sardes i zaproponował, że podbije sobie drogę przez greckie wyspy zwane Cykladami, wszystko w imieniu Persji, jeśli Persowie tylko dadzą mu statki i żołnierzy. Artafranes zgodził się na ten plan, a Aristagorus, zachwycony możliwością zostania tyranem całego mini-imperium wysp, zebrał najeźdźców i popłynął do swojego pierwszego celu, Naxos. Niestety greckie miasto na Naxos okazało się niemożliwe do złamania. Mieszkańcy, zamiast walczyć, po prostu wciągnęli wszystkie swoje zapasy do miasta i przygotowali się do przeczekania. Po czteromiesięcznym oblężeniu Arystagorusowi skończyły się perskie pieniądze, a Artafranes, niezadowolony z umiejętności podboju tyrana, odmówił rzucenia więcej na projekt. Arystagorus został zmuszony do powrotu do Miletu z błotem na twarzy, jego ambicje zostały udaremnione. Nauczył się jednak, obserwując grecką politykę zza wody; i, jak każdy dobry polityk ateński, zmienił stanowisko. Postanowił zmienić swój sojusz z pro-perskiego na antyperski, z czystej potrzeby. Poprowadziłby greckie miasta Azji Mniejszej w buncie przeciwko perskim władcom; i być może w końcu zjednoczy ich pod swoim przywództwem. Kilka delikatnych dochodzeń pokazało mu, że inni tyrani jońscy niewątpliwie byliby skłonni przyłączyć się do buntu. Ale po katastrofie na Naxos dowiedział się, że wojny są drogie. Potrzebował jeszcze większego wsparcia, aby rozpocząć wojnę z Persami. Oczywistym pierwszym sojusznikiem takiego projektu była wojownicza Sparta. Sparta była głównym i najpotężniejszym miastem w luźnym sojuszu greckich miast-państw zwanym Ligą Peloponeską - stowarzyszeniem utworzonym w celu wzajemnej obrony przed wrogami. Gdyby Sparta przyłączyła się do wojny przeciwko Persji, inne miasta w Lidze również. Więc Arystagorus pojechał do Sparty i wezwał Kleomenesa. Kleomenes nie tylko odmówił szturchnięcia perskiej bestii szpilką; najpierw śmiał się z Arystagorusa, a potem siłą wyrzucił Arystagorusa ze swojego miasta. "Po wyrzuceniu ze Sparty", pisze Herodot, Arystagorus "postanowił przybyć do Aten, ponieważ po Sparcie było to najpotężniejsze państwo greckie". Tutaj znalazł bardziej chłonne uszy. Hippiasz, wygnany tyran ateński, groził powrotem. Uciekł z Grecji, przekroczył Hellespont i udał się do Persów w nadziei, że armie perskie pomogą mu w odbiciu Aten. Artafranes, słuchając planu, mógł zobaczyć, że Hippiasz byłby idealnym perskim klinem w Grecji. Wysłał wiadomość do Aten, prosząc ich, aby odebrali Hippiasza lub doznali inwazji; ta wiadomość właśnie nadeszła, gdy pojawił się Arystagorus, proponując bunt. Ateny, oburzone tym perskim ultimatum, zgodziły się wysłać dwadzieścia statków, aby pomóc w buncie Arystagorusa; jego sojusznik Eretria na wybrzeżu wysłał pięć. I tak w 500 r. p.n.e. rozpoczęła się wojna.

WOJNA MIĘDZY Persami i Grekami, która trwała nieco ponad dwadzieścia lat, jest ledwie wzmiankowana w perskich historiach. Ale w Grecji przez ponad dwie dekady znajdowała się w centrum życia każdego mężczyzny i na skraju życia każdej kobiety. Wszystkie nasze relacje pochodzą od Greków: Herodota, który miał pięć lat, gdy wojna się skończyła, ale który przesłuchiwał naocznych świadków, aby zrekonstruować wydarzenia; Tukidydes, urodzony mniej więcej dwadzieścia lat później, który skorzystał z relacji Herodota, ale poprawił niektóre jego interpretacje oparte na innych źródłach; i grecki dramaturg Ajschylos, który był starszy od obu historyków i sam walczył na wojnie. Jego sztuka Persowie jest dziełem naocznego świadka, ale jej uwaga skupia się na greckiej odwadze, a nie na kampaniach. W oczach tych ludzi, bitwy wojen perskich mają kluczowe znaczenie dla rozwoju ludzkości. Z perskiego punktu widzenia były to małe zaręczyny, które, gdy wypadły źle, najlepiej ignorować. Miasta jońskie, które przyłączyły się do buntu, rozpoczęły się od przejęcia trzystu statków z floty Dariusza i obsadzenia ich Grekami. Dariusz natychmiast wysłał swoją szybką i dobrze wyszkoloną armię, by stłumiła bunt joński. Zanim mogli przybyć, Arystagorus i jego sojusznicy zdołali zaskoczyć Sardes i wejść do środka. Królewski gubernator Artafranes zamknął się bezpiecznie w cytadeli, ale Ionianie rozprzestrzenili się po całym Sardes, zamierzając ją splądrować. Niestety, prawie od razu miasto zaczęło płonąć. Żołnierz podpalił jeden dom, a ponieważ budynki Sardes były w większości zbudowane z trzciny, ogień rozprzestrzenił się na całe miasto. "Pożoga Sardes", jak nazywa ją Herodot, wywołała nieuleczalny gniew Persów. Kiedy armie perskie i jońskie spotkały się w Efezie, Jonowie zostali zmiażdżeni. Rozproszyli się, a Ateńczycy, widząc, że z tego szczególnego zaręczyn nic dobrego nie wyniknie, postanowili wrócić do domu. Ale Iończycy nie mieli teraz wyboru i musieli dalej walczyć. Spalenie Sardis było punktem bez powrotu. Nie mogli teraz po prostu wycofać się bez najbardziej przerażających konsekwencji. Zabrali jednak walkę na morze. Połączona flota jońska przeszła przez Hellespont i wypędziła z miasta perski garnizon stacjonujący w Bizancjum. Następnie statki popłynęły z powrotem wzdłuż wybrzeża, zbierając po drodze sprzymierzeńców. Rebelia urosła na tyle silna, że przez lata zmęczonej walki zablokowała Persów. Sytuacja zmieniła się przeciwko miastom jońskim w 494 r., kiedy perska flota składająca się z sześciuset statków natknęła się na statki jońskie na otwartym morzu, tuż przy wybrzeżu w pobliżu Miletu. Persowie zbierali się na wielkie spotkanie i dobrze znali flotę jońską; 300 z 353 statków greckiej floty zostało porwanych z floty Dariusza na początku wojny. Zatopiono dziesiątki statków z załogą Jońską. Gdy bitwa obróciła się przeciwko Grekom, dziesiątki po prostu opustoszały. Admirał floty jońskiej odpłynął na Sycylię i został piratem (chociaż napadał tylko na statki Kartaginy i Etrusków i "zostawił w spokoju grecką żeglugę"). Sam Aristagorus całkowicie uciekł z Azji Mniejszej i udał się do Tracji, gdzie został zabity podczas próby zdobycia trackiego miasta. Zwycięscy Persowie wylądowali na wybrzeżu w Milecie, mieście Arystagorusa wichrzyciela. Odcięli miasto od wszelkiej pomocy z zewnątrz, przekopali mury i zniszczyli je. "Większość męskiej populacji została zabita", mówi Herodot, "ich kobiety i dzieci zredukowane do niewoli. Tych, którzy pozostali przy życiu, zabrano do Suzy". Dariusz przesiedlił ich na bagna u ujścia Tygrysu, dawnego domu Chaldejczyków. Ateńczycy, obserwujący z daleka, byli zrozpaczeni, pomimo swojej pozycji jako niekombatantów. Milet był kiedyś miastem-córką Aten, a jego zniszczenie było raną dla ateńskiego ciała. Gorsze miało nadejść. Dariusz nie zapomniał o pierwotnym udziale Ateńczyków i Eretrian w buncie. W 492 postawił swojego generała i syna Mardoniusza na czele dwutorowych sił inwazyjnych: sił lądowych, które przemaszerowały przez Azję Mniejszą, przez Bosfor na moście pontonowym i w dół przez Trację i Macedonię, oraz siły morskie, które przepłynie przez Morze Egejskie i spotka siły lądowe do ataku na miasta północnej Grecji. Ta pierwsza perska wyprawa do Grecji została przerwana. Perska marynarka wojenna prawie osiągnęła swój cel, gdy wybuchła burza i zniszczyła prawie każdy statek na skałach w pobliżu góry Athos. Bez planowanych posiłków wojska lądowe wycofały się. Odbudowa zajęła perskiej marynarce dwa lata. Ale w 490 nowa flota była gotowa do drogi, a Mardoniusz (który został wezwany z powrotem do Suzy w celu upomnienia) wrócił do pracy. Herodot mówi, że ta druga siła inwazyjna miała sześćset statków; nawet jeśli to przesada, inwazja morska była tak ogromna, że Persowie nie zawracali sobie głowy marszem sił lądowych, aby ją wzmocnić. Na jednym ze statków był Hippiasz, któremu obiecano, że ponownie stanie się tyranem Aten, gdy Persowie zniszczą opozycję. Perscy żołnierze rozpoczęli swój marsz w głąb lądu, niszcząc Naxos (Aristagorus rzeczywiście był niekompetentnym generałem; siły perskie zajęły Naxos w ciągu kilku dni), a następnie oblegając Eretrię. Następnym celem były Ateny: królowa Attyki, klucz do dominacji nad Grekami. Obrona Eretrian zniknęła. Ateńczycy, gotowi stawić czoła perskiemu kataklizmowi, wysłali posłańca na południe do Sparty, by błagać o pomoc. Tym posłańcem był Pheidippides, "wyszkolony biegacz" z zawodu, który podobno przebył 140 mil między Spartą a Atenami w zaledwie dwadzieścia cztery godziny, niesamowity wyczyn siły. (Prawdopodobnie Herodot mierzy czas podróży, ale nie ma powodu wątpić w przebytą odległość.) Ale Spartanie odmówili odpowiedzi na wezwanie. Obchodzili święto religijne i nie mogli rozpocząć marszu przed pełnią księżyca. Spartanie byli narodem religijnym (by nie powiedzieć przesądnym), ale bardzo możliwe, że próbowali uniknąć wojny z Persją. Persowie przybywali, by ukarać Ateny; ich gniew był skierowany na te greckie miasta, które przyłączyły się do buntu jońskiego, a Spartanie upadli. Tymczasem Ateńczycy nie mieli innego wyjścia, jak stawić czoła Persom bez pomocy. Herodot mówi nam, że ich dowódca, Miltiades, ustawił żołnierzy piechoty - ateńskich hoplitów - w nieco nietypowy szyk, z cienką linią środkową i zmasowanymi oddziałami na obu skrzydłach. Hoplici zostali nazwani na cześć ich tarcz, hoplonów ateńskich, które miały uchwyty z boku, a nie pośrodku. Hoplon został zaprojektowany tak, aby prawe ramię było wolne do użycia włóczni, co oznaczało, że odsłaniał część prawej strony użytkownika, ale wystawał na tyle daleko, aby zakryć prawą stronę następnego hoplity. Innymi słowy, był to rodzaj zbroi, który zmuszał użytkowników do pozostania w ciasnej formacji: falangi. Sam hoplita był strasznie bezbronny. Tylko hoplici, którzy pozostali zablokowani w falandze, mieli szansę na przeżycie. Ta przymusowa dyscyplina i desperacja rekompensowały mniejszą liczbę Ateńczyków. "Ateńczycy", mówi nam Herodot, "oskarżyli ,że najeźdźcy uciekają", co sprawiło, że Persowie pomyśleli, że być może wszyscy oszaleli. I faktycznie ateńskie centrum pękło niemal natychmiast. Jednak zmasowane skrzydła wepchnęły Persów między siebie, dopóki najeźdźcy nie zaczęli wycofywać się ze śmiercionośnej przestrzeni między falangami. Gdy cofali się w kierunku swoich statków, natknęli się na bagnisty grunt, wielu z nich ugrzęzło w pułapce ciężaru zbroi. Wielu Persów wróciło na statki i uciekło. Ale Ateńczycy zdobyli siedem statków i zabili ogromną liczbę najeźdźców; Liczba 6400 zabitych według Herodota Persów, w przeciwieństwie do 192 ofiar Ateńczyków, jest (podobnie jak liczby Henryka V w bitwie pod Agincourt) patriotyczną przesadą. Ale bitwa pod Maratonem była oszałamiającym zwycięstwem Aten. Zwalczyli potwora. Spartanie przybyli na czas, aby pomóc policzyć zmarłych. MĘŻCZYŹNI, którzy walczyli w Maratonie, byli później znani pod imieniem Marathonomachoi, uhonorowanymi w Atenach jako weterani II wojny światowej w Stanach Zjednoczonych za swoją rolę w wolności. Ich zwycięski generał Miltiades doszedł jednak do niewdzięcznego końca, pozbawiony dowództwa za niepowodzenie w zdobyciu wyspy Paros (która była lojalna wobec Persów). Został doprowadzony do procesu, cierpiąc z powodu rany gangrenowej otrzymanej podczas nieudanej kampanii, i zmarł na nią wkrótce potem. Tymczasem Dariusz rozważał sposoby wznowienia wojny z Grecją. W 486, cztery lata po Maratonie, podniósł podatki, prawdopodobnie w celu odbudowy armii. Egipt zbuntował się niemal natychmiast, prawdopodobnie w reakcji, ale Dariusz nie miał czasu się tym zająć. Zachorował jesienią 486 roku i zmarł przed nadejściem zimy. Jego miejsce zajął jego najstarszy syn, Kserkses. Kserkses robił notatki z kariery ojca. Podobnie jak Dariusz, najpierw wysłał swoją armię, by stłumiła oportunistyczne bunty, które zawsze towarzyszyły zmianom w domu królewskim. Z nieuniknionym buntem w Babilonie uporał się, dzieląc miasto na dwie mniejsze satrapie, tym samym ograniczając część jego frakcyjności. Egipt odbił czystą siłą zbrojną, a następnie miał swój własny tytuł "Pana Podwójnego Kraju" wyryty w inskrypcjach zarówno w Egipcie, jak i Persji. Potem zwrócił wzrok z powrotem na Grecję. Do 484 r. porty w całym jego imperium budowały statki. Trzystu dwudziestu było obsadzonych przez najemników greckich; dwustu przybyło z Egiptu. Egipcjanie pomogli także Kserksesowi zbudować kolejny most pontonowy, tym razem nieco dalej na południe niż most Dariusza; rozciągał się w poprzek Hellespontu i był spięty egipskimi linami lnianymi. Tymczasem Ateny budowały flotę trirem, długich, cienkich statków (około 120 stóp długości i tylko 15 stóp szerokości) z miejscem dla 170 wioślarzy, co oznaczało, że mogli przebijać się przez wodę i taranować inne statki z dużą prędkością. W 481 Ateny i trzydzieści innych miast połączyły się w nową ligę, Ligę Grecką, utworzoną specjalnie do obrony Grecji przed Persami. Spartanie, którzy ponownie przyłączyli się do sprawy antyperskiej, byli najbardziej doświadczoną częścią połączonej armii antyperskiej. Jesienią tego samego roku Kserkses osobiście poprowadził swoje wojska do Sardes, gdzie zimowali, budując siły i odzyskując siły po podróży. Następnie wiosną 480 r. poprowadził ich przez Hellespont. Grecy nie wierzyli, że północ przetrwa bardzo długo. Ustanowili swoją linię frontu tuż pod Zatoką Malijską, a armia zgromadziła się pod Termopilami, gdzie góry podzieliły się, aby umożliwić przejście. Był to jedyny przyzwoity sposób, aby Kserkses mógł dotrzeć do południowej części półwyspu (choć była tam ukryta górska droga, której raczej nie odkrył). Marynarka została stworzona na północnym krańcu Eubei. Tam czekali. Tymczasem za nimi Grecja w pełni przygotowywała się do katastrofy. Ateńczycy postanowili spodziewać się najgorszego; zachowała się kopia dekretu uchwalonego przez Radę pięciuset osób: Uchwała Rady i Ludu. Powierzyć miasto Atenie,Pani Aten. Sami Ateńczycy i cudzoziemcy mieszkający w Atenach mają wysłać swoje dzieci i kobiety do bezpiecznego Troezen. Mają wysłać starców i ich dobytek ruchomy w bezpieczne miejsce na Salaminę. Skarbnicy i kapłanki mają pozostać na Akropolu strzegąc posiadłości bogów. Wszyscy pozostali Ateńczycy i cudzoziemcy w wieku wojskowym mają zaokrętować się na 200 gotowych okrętach i bronić przed barbarzyńcami w imię własnej i reszty Greków wolności. A potem spadł Kserkses. Na oczach najeźdźców Tracja poddał się; a potem kolejno miasta Macedonii. Kserkses maszerował w głąb lądu greckiego i gdyby udało mu się przedostać przez góry, miasta na południu byłyby zgubione. Oddział z Attyki otrzymał zadanie pilnowania ukrytej górskiej drogi, tak na wszelki wypadek. Ale najważniejsza przełęcz pod Termopilami została powierzona oddziałom spartańskim, siedmiu tysiącom ludzi pod dowództwem spartańskiego króla Leonidasa (następcy Kleomenesa). To wystarczyłoby na wąski teren, na którym Persowie i Grecy spotkaliby się, gdyby grecki zdrajca nie podszedł do Kserksesa i nie narysował mu mapy górskiej drogi. Kserkses wysłał dowódcę, aby wspiął się przez nią z najlepiej wyszkolonymi spośród Dziesięciu Tysięcy, elitarnymi wojownikami, których Herodot nazywa "Nieśmiertelnymi". Kiedy zeszli po drugiej stronie gór, zaczęli okrążać tyły Spartan. Leonidas, widząc, że jego siły mają zostać przerzucone, zdał sobie sprawę, że bitwa została już przegrana. Rozkazał wszystkim swoim ludziom oprócz trzystu wycofać się z powrotem na południe. Z tymi ostatnimi trzystoma, wraz z kilkoma oddziałami z greckich miast Teb i Thespia, które odmówiły wyjazdu, walczył z Kserksesem w akcji opóźniającej. Attyka była skazana na zagładę, ale gdyby jego wycofujący się Spartanie zdołali dotrzeć do Zatoki Korynckiej, mogliby nadal utrzymać Peloponez, wraz z Troezen, gdzie przebywały kobiety i dzieci, oraz Salaminą: wszystko, co pozostało z Grecji. Spartanie walczyli, dopóki nie zostali zgładzeni. W bitwie Nieśmiertelni upadli również; zginęło dwóch braci Kserksesa. Później bohaterstwo żołnierzy poległych w bitwie pod Termopilami stało się jednym z najsłynniejszych aktów heroizmu w historii. Kserkses nie był pod wrażeniem. Nakazał ściąć ciało Leonidasa i przybić gwoździami do krzyża, jak straconego przestępcy. Plutarch mówi nam, że Grecy, nękani i zdesperowani, mieli krótką i gwałtowną wewnętrzną kłótnię o to, co dalej. Wojska ateńskie w połączonej armii greckiej błagały resztę, aby stanęła w Attyce, aby chronić Ateny; ale inni nie mieli pewności, że zdołają utrzymać szeroki północny front przeciwko ogromnej armii perskiej. Wygrali dzień. Całe siły wycofały się z powrotem na Peloponez, gdzie mogły zebrać swoje statki na wodach wokół wyspy Salamina, a także wznieść linię obronną przez wąski most lądowy - Przesmyk Koryncki - łączący Peloponez z Attyką. Ateńczycy zrobili to w ramach protestu: "wściekli się na tę zdradę", pisze Plutarch, "a także przerażeni i przygnębieni, że zostali opuszczeni przez sojuszników". Na czele swoich żołnierzy Kserkses triumfalnie pomaszerował do wielkich Aten i opanował je. Perscy żołnierze spalili Akropol; z drugiej strony wody Ateńczycy byli zmuszeni usiąść i patrzeć, jak unosi się dym ich miasta. Kolejne wydarzenia opisuje przebywający tam dramaturg Ajschylos. W swojej sztuce Persowie perski herold wraca do stolicy Suzy, by donieść królowej matce, że jej syn Kserkses postanowił od razu zaatakować Greków na Peloponezie:

Z obozu wroga wyszedł Grek,
szepcząc swojemu synowi, że pod
osłona nocy każdego Greka dla mężczyzny
skakałby do wiosła i szaleńczo wiosłował w każdym
kierunek, aby uratować swoją skórę.

Posłaniec został wysłany przez greckiego przywódcę Temistoklesa, który wiedział, że czas jest po stronie perskiej. Grecy, zamknięci na Peloponezie bez sojuszników, najłatwiej mogli zostać pokonani w powolnej i niszczycielskiej wojnie na wyniszczenie. Najlepszą możliwą strategią dla Kserksesa było siedzenie cierpliwie, wysłanie swojej floty, by objęła Peloponez, tak aby żadna z odległych wysp nie mogła udzielić pomocy, i zebranie się do ataku. Dlatego Temistokles wysłał wiadomość do Wielkiego Króla, proponując zmianę stron i mówiąc mu, że jeśli zaatakuje od razu, znużeni i przygnębieni Grecy się rozproszą. Przekonany Kserkses nie zadał sobie trudu, aby zajrzeć na wyspę. Zamiast tego wysłał statki bezpośrednio w przesmyki, by zaatakować zgromadzone tam ateńskie triremy.

Twój syn, od razu,
oszukani przez grecką zdradę, a bogowie
zazdrość niech będzie znana wszystkim jego
kapitanowie, że kiedy
słońce zstąpiło za horyzont i
ciemność zakryła kopułę nieba,
mieli podzielić flotę na trzy dywizje
i zablokować Grekom ucieczkę na otwarte morze,
podczas gdy inne statki otoczyły i okrążyły wyspę.

Tego właśnie chciał Temistokles. Triremy, szybkie i zwrotne, mogły skutecznie walczyć w ciasnych przesmykach wokół Salaminy, podczas gdy potężniejsze perskie okręty nie były w stanie zejść z pola taranującego frontu.

Statek uderzył w statek,
taranowanie łukami mosiężnymi,
odrywanie całych dziobów. Zaczęli to Grecy. Mężczyźni na przeciwnych pokładach wypuszczają włócznie.
Na początku stawialiśmy opór, trzymając się swoich;
ale wkrótce nasze statki, tak zbite razem,
bili się czołowo w wąskiej cieśninie,
dziób z brązu ubijający dziób z brązu,
niszczenie wioseł i ławek.
Grecy krążyli wtedy w perfekcji
rozkaz i uderzył, a kadłuby spadły
złą stroną do góry, a morze już nie było
widoczne dla wszystkich wraków i pływających ciał.
I wszystkie brzegi i rafy kołyszą się trupami.

Persowie, wychowani w głębi lądu, nie byli pływakami. Ci, którzy wypadli za burtę, utonęli, prawie do człowieka. Kserkses, który usiadł na złotym stołku na wysokim terenie, by oglądać bitwę, wpadał w coraz większy wściekłość. Ta porażka nie musiała być końcem Kserksesa, ale jego wściekłość zrujnowała go. Rozkazał kapitanom swojej floty - wszystkim Fenicjanom, z miast fenickich, które teraz znajdowały się pod kontrolą Persów - skazać na śmierć za tchórzostwo. To zwróciło przeciwko niemu każdego fenickiego marynarza. Fenicjanie, doświadczeni na morzu, dokładnie wiedzieli, dlaczego ich atak się nie powiódł. Tymczasem Babilon znów się zbuntował, a Temistokles zrealizował swoje zwykłe plany. Uwolnił perskiego jeńca wojennego, który wrócił do Kserksesa, uzbrojony w informację, że grecka flota zamierza podpłynąć do Hellespontu i rozerwać most pontonowy, zanim Kserkses i jego armia będą mogli do niego wrócić. Na tę wiadomość Kserkses postanowił wrócić do domu. Ogłosił, że każdy, kto schwyta Temistoklesa (bezużyteczny gest), a następnie pomaszeruje przez Macedonię i Trację z większością swojej armii, otrzyma znaczną nagrodę, pozostawiając za sobą siły żołnierzy dowodzonych przez jego zięcia Mardoniusz. W efekcie Kserkses zostawiał Mardoniusza na śmierć, by ratować się przed kłopotliwym odwrotem. Ateńczycy przemaszerowali przez Przesmyk Koryncki i spotkali Mardoniusza i jego zredukowane siły w Plataea. Pauzaniasz, bratanek bohaterskiego Leonidasa, odziedziczył stanowisko generała (a także służył jako regent dla młodego syna Leonidasa, obecnie króla Sparty). Poprowadził szturm; Grecy zwyciężyli, a Mardoniusz zginął na polu bitwy. "Jego zwłoki zniknęły dzień po bitwie" - pisze Herodot i nikt nie wie, gdzie je pochowano. To był dwukierunkowy atak. Marynarka została jednocześnie wysłana, by stawić czoła pozostałościom floty perskiej, która wycofała się przez Morze Egejskie aż do wybrzeży Azji Mniejszej. Persowie, widząc za sobą greckie statki, postanowili nie ryzykować kolejnej bitwy morskiej; wysadzili swoje statki na brzegach Azji Mniejszej, na zachód od góry w pobliżu Mycale, i ustawili się do walki na lądzie. Tradycja głosiła, że obie bitwy, Plataea i Mycale, miały miejsce tego samego dnia w 479 roku. W Mycale Persowie polegali na wojownikach jońskich w swoich szeregach, aby ich wesprzeć. Ale kiedy Grecy się zbliżyli, Iończycy rozpłynęli się z powrotem w kierunku swoich miast i zostawili Persów samotnie. Połączone siły ateńskie i spartańskie odepchnęły Persów z powrotem do Sardes, zabijając ich po drodze. Tylko nieliczni dotarli do bezpiecznych murów Sardes. Greckie zwycięstwa pod Plataea i Mycale zakończyły wojny perskie. Strata nie wpłynęła na perską psychikę, chociaż Persowie pozwolili, aby ich flota zmniejszyła się, zamiast ją odbudować. Ale greckie miasta, od Sparty aż po wybrzeże jońskie, połączyły się w dobrowolny sojusz, by pokonać wspólnego wroga. Była to pierwsza wspólna akcja podjęta przez cały świat grecki, świat utrzymywany razem nie przez granice polityczne, ale przez wspólne zwyczaje i język.

Wojny peloponeskie Kiedy Persowie zostali odepchnięci, nowo zjednoczeni Grecy musieli zdecydować, co zrobić z miastami jońskimi. Łącząc się z Grekami, Jonowie publicznie ogłosili sprzeciw wobec imperium perskiego. Poeta Ajschylos świętował ich nową wolność:

A ci, którzy mieszkają na rozległej ziemi Azji
nie będzie długo rządzony
przez prawo perskie
ani już nie płacić daniny
pod dowództwem imperium
ani nie rzucają się na ziemię,
w podziwie królewskości
którego siła jest martwa.

Ale siła perska była daleka od śmierci, a wojska perskie nadal okupowały "szeroką ziemię" Azji. Morze Egejskie leżało między Persami a kontynentem greckim, ale dla Ionian maltretowany tyran stał tuż po drugiej stronie ich murów miejskich. Spartanie zasugerowali, aby po prostu ewakuowali jońskie miasta i pozostawili kraj Persom, ponieważ nie mogli "stać na straży Ionii wiecznie". Żołnierze ateńscy od razu zrobili wyjątek. Były to w większości kolonie ateńskie, które Spartanie beztrosko proponowali porzucić (podobnie jak porzucili same Ateny podczas inwazji, zadowalając się jedynie ratowaniem Peloponezu). "Zdecydowanie wyrazili swój sprzeciw" - mówi Herodot. Po zaciekłej kłótni między miastami Ateńczycy zdołali przekonać większość innych greckich kontyngentów, by przyłączyli się do nich w wypchnięciu Persów z wybrzeża jońskiego. Spartanie, przestraszeni, zgodzili się zostać; nie chcieli walczyć z Persami, ale nie chcieli też, aby Ateny zyskały władzę jako przywódca Ligi Greckiej. Pozostając, gwarantowali, że ich własny dowódca - Pauzaniasz, zwycięzca bitwy pod Plataea i nadal służąc jako regent młodego syna Leonidas, który zginął pod Termopilami - pozostanie najwyższym dowódcą sił Ligi Greckiej. I tak Pauzaniasz i jego flota popłynęli, by oblegać Bizancjum, które zostało ponownie zajęte przez żołnierzy perskich. Ateńczycy przegrupowali się pod dowództwem własnego rodzimego generała, Ksanthippusa, i udali się nad Bosfor, aby pomóc. Oblężenie zakończyło się sukcesem, a następnie perskie Bizancjum ponownie przeszło z rąk do rąk i ponownie stało się greckim Bizancjum. To był ostatni raz, kiedy Ateny i Sparta działały jako sojusznicy.

PONADTO Herodot nie odchodzi; jego historia kończy się zaraz po Mycale. Dla następnej sekwencji wydarzeń musimy się udać do Tukidydesa, który spisał swoją historię jakieś siedemdziesiąt lat później, i Plutarcha, którego Życie Temistoklesa dodaje kilka szczegółów. Według Tukidydesa, gdy żołnierze ateńscy i spartańscy oblegali Bizancjum, Ateńczycy i Spartanie kłócili się w domu. Po klęsce Mardoniusza pod Platejami żołnierze ateńscy pod dowództwem Temistoklesa powrócili do Aten. Ich miasto zostało spustoszone; mury zostały zburzone, świątynie na Akropolu wyrąbane i spalone, a święte drzewo oliwne, które rosło w świątyni Ateny, wycięte, a jego kikut zwęglony. Ale w ciągu zaledwie kilku dni z kikuta pojawił się zielony pęd. Ateny nadal żyły, a powracający Ateńczycy przystąpili do długiego zadania odbudowy miasta. Wiadomość o odbudowie poleciała do Sparty. W ciągu zaledwie kilku dni delegacja spartańska przybyła do Aten i zażądała nie tylko zaprzestania budowy, ale także by Ateńczycy "dołączyli do nich w zburzeniu pozostałych murów miast poza Peloponezem". Była to rażąca spartańska próba objęcia panowania nad Grecją. Ateńczycy, którzy mieli niewielu uzbrojonych ludzi i nie mieli muru, nie byli w stanie oprzeć się żądaniu. Ale Temistokles, który nigdy nie mówił prawdy w trudnej sytuacji, miał plan. Powiedział Spartanom, że oczywiście natychmiast przybędzie do Sparty wraz z grupą ateńskich urzędników, aby omówić problem. Następnie wyruszył do Sparty, podróżując w ślimaczym tempie, i powiedział innym ateńskim urzędnikom, aby pozostali w Atenach, dopóki mury nie zostaną zbudowane przynajmniej do minimalnej wysokości. W międzyczasie każdy Ateńczyk, który mógł chodzić, miał rzucić wszystko inne i pracować przy ścianach, burząc w razie potrzeby domy, aby służyły jako materiał budowlany. "Do dziś", pisze Tukidydes, "[mur] wykazuje oznaki pośpiechu jego wykonania; fundamenty są ułożone z wszelkiego rodzaju kamieni, a w niektórych miejscach nie są kute ani dopasowane, ale układane dokładnie w kolejności, w jakiej zostały przyniesione przez różne ręce; a wraz z resztą włożono też wiele kolumn z grobowców i rzeźbionych kamieni". Wykopaliska ujawniły te niedopasowane kamienie i kolumny wbudowane w mury Aten. W Sparcie Temistokles siedział i zastanawiał się głośno, dlaczego jego koledzy jeszcze nie przybyli i mając pobożną nadzieję, że nie wpadli w nieszczęście. Zanim tam dotarli, mur był już wzniesiony, a Temistokles był w stanie powiedzieć Spartanom, że Ateny mają teraz obronę i nie zamierzają uzyskać spartańskiego pozwolenia na prowadzenie własnych spraw. Spartanie przełknęli ten opór, nie będąc w stanie walczyć z otoczonym murami miastem, i Temistokles wrócił do domu. W Bizancjum Jonowie zaczęli narzekać na to, że są pod dowództwem Spartan. Przybyli do ateńskiego dowódcy Ksanthippusa i skarżyli się, że spartański generał Pauzaniasz zachowuje się jak tyran - i, mówiąc poważniej, prowadzi tajne negocjacje z Kserksesem. Było to oskarżenie, którego nie można było zignorować, a kiedy spartańskie zgromadzenie się o tym dowiedziało, wezwano Pauzaniasza do domu, by stanął przed sądem. Ksanthippus objął w jego miejsce najwyższe dowództwo, które było jednym z najwyższych dla Ateńczyków. Po powrocie do Sparty Pauzaniasz został uniewinniony. Ale jego kariera legła w gruzach; Dokonał tego powiew skandalu. Spartanie wysłali zastępcę dowódcy do Bizancjum, ale Ksanthippus odmówił poddania się jego dowództwu. Teraz na czele połączonych sił stały Ateny, a nie Sparta. Spartanie, podekscytowani, spakowali się i wrócili do domu, podobnie jak wszyscy inni żołnierze z miast Peloponezu. To był dzwon śmierci dla starej ligi greckiej. Ale Ateńczycy po prostu zadeklarowali utworzenie nowego sojuszu, Ligi Deliańskiej, z Atenami na czele. Po powrocie do kraju Sparta objęła kierownictwo Ligi Peloponeskiej, która obejmowała miasta Peloponezu i nikogo więcej. Sam Pauzaniasz, pod rosnącym podejrzeniem i celem bardziej nieudowodnionych oskarżeń o zdradę (w dużej mierze podsycanych faktem, że czasami widywano go w Bizancjum w perskiej odzieży), w końcu zdał sobie sprawę, że nieuchronnie zostanie ponownie aresztowany i osądzony ponownie. Schronił się w wewnętrznej komnacie jednej ze świątyń Sparty. W tym momencie spartańscy urzędnicy zamurowali go, zdjęli dach izby i pozwolili mu umrzeć z głodu. Człowiek, który ocalił Peloponez, zginął, podczas gdy jego rodacy patrzyli. I to nie był koniec sprawy. Po powrocie do Aten Temistokles zaczął forsować własne plany bezpieczeństwa ateńskiego (obejmowały one spalenie statków innych greckich miast i żeglowanie, aby wyrzucić pieniądze z mniejszych greckich wysp). Temistokles był przede wszystkim pragmatykiem, zawsze gotowym poświęcić godność osobistą, by postawić na swoim. Kiedy inni żołnierze skrytykowali jego sugestie, Temistokles zaczął wygłaszać publiczne przemówienia na temat wielkiego długu, jaki miały u niego Ateny, i tego, jak Ateńczycy powinni zrobić wszystko, o co prosił. Po całym ich przebiegu zdołał zdenerwować wystarczająco dużo Ateńczyków (którzy przecież walczyli też pod Mycale), by poddać się ostracyzmowi. "To", zauważa Plutarch, "było ich zwyczajową praktyką. Ostracyzm nie był środkiem karania zbrodni, ale sposobem łagodzenia i łagodzenia zawiści - emocji, która znajduje przyjemność w poniżaniu wybitnych ludzi". To była ciemna strona greckiej demokracji. Grecy nie byli dobrzy dla swoich wielkich ludzi, chyba że ci ludzie mieli szczęście usunąć się ze sceny politycznej przez śmierć. Maraton nie uratował Miltiadesa; Plataea nie zrobił nic dla Pauzaniasza; a Salamina nie uratuje Temistoklesa. Po jego ostracyzmie Spartanie wysłali wiadomości do Aten, informując ich, że śledztwo Pauzaniasza znalazło "w trakcie śledztwa" nieokreślony dowód na to, że Temistokles również ma sympatie properskie. Ateńczycy wysłali zabójcę za wygnanym generałem, ale Temistoklesa nie dało się tak łatwo złapać. Udał się w daleką podróż, zawsze omijając greckie statki i greckie porty, aż wreszcie (jak zawsze pragmatyczny) dotarł na dwór perski i zaproponował się jako doradca do spraw greckich, pod warunkiem, że Kserkses zgodzi się zapłacić nagrodę za jego własne przechwytywanie. Na szczęście wydaje się, że Kserkses bawił się tym poziomem policzka. Zrobił Temistoklesowi prezent z nagrody i kazał mu "wypowiedzieć, co myśli o stanie rzeczy w Grecji". Temistokles to zrobił, ale jego rozmowa wydaje się być głównie sztuką bez materii. Jego rewelacje, jak zauważa Plutarch, nie dawały Persom żadnej przewagi militarnej, ale głównie dotyczyły greckiego ubioru, literatury i jedzenia. Zmarł na wygnaniu w wieku sześćdziesięciu pięciu lat, z powodu choroby lub dawki trucizny, którą zażył, gdy nie mógł już znieść wygnania. Tymczasem żołnierze Ligi Deliańskiej pod dowództwem ateńskich dowódców przystąpili do odbicia od Persów różnych wysp i miast. Persowie walczyli, ale nie z wielkim przekonaniem. Imperium perskie zaczęło podupadać z powodu wewnętrznego raka. Stanowcza odmowa wzięcia odpowiedzialności za klęskę pod Salaminą przez Kserksesa była tylko przejawem osobowości, która nie znosiła żadnych ograniczeń, a relacje z kilku różnych źródeł sugerują, że człowiek coraz bardziej pogrąża się w sybaryckiej korupcji. Biblijna księga Estery mówi o tygodniowej orgii organizowanej przez Kserksesa w jego pałacu w Suzie, na zakończenie której Kserkses (który, podobnie jak jego goście, był od wielu dni pijany) kazał swojej ulubionej żonie wyjść i paradować przed całą grupą mężczyzn, aby mogli podziwiać jej urodę. Ona odmówiła; Kserkses, wściekły, wysłał jej wiadomość, że nigdy więcej nie pojawi się w jego obecności i postanowił ją zastąpić. Wysłał wiadomość do wszystkich swoich satrapów, aby wysłali na dwór najpiękniejsze dziewczyny w ich satrapiach. Kiedy znaleźli się w sądzie, spędził kilka przyjemnych miesięcy, wzywając ich do swojej sypialni, po jednej na noc, aby móc ich skosztować, zanim wybierze swoją ulubioną. O apetycie Kserksesa na kobiety wspomina też Herodot, który mówi, że wielką pasją objął najpierw żonę brata, a potem jego córkę. Te historie nie są pisane przez przyjaciół. Jednak Kserkses najwyraźniej nie był popularny ani na dworze, ani na rodzinie, zanim umarł. Grecki historyk Ctesias, który spędził trochę czasu na perskim dworze jakieś pięćdziesiąt lat później, mówi, że Kserkses spał, kiedy główny eunuch, zaufany człowiek, który strzegł jego sypialni, pozwolił dowódcy armii perskiej o imieniu Artabanos (chiliarcha, co oznaczało, że dowodził tysiącem elitarnych bojowników perskich), zobaczyć się z królem. Kilka minut później Kserkses nie żył. Był rok 465. Kiedy ciało zostało odkryte, Artabanos oskarżył o czyn najstarszego syna, Dariusza, i zwrócił się do najmłodszego syna, osiemnastoletniego, porywczego Artakserksesa, wzywając go do pomszczenia morderstwa ojca. "Z wielkim krzykiem", mówi Ctesias, "Dariusz zaprotestował, że nie zabił swojego ojca, ale został skazany na śmierć". To pozostawiło Artakserksesa jako następcę tronu, ponieważ środkowy brat, Hystaspes, został wysłany jako satrapa północnej prowincji Baktria i nie było go nigdzie w pobliżu. Didorus Siculus podejmuje opowieść: gdy tylko Artabanos znalazł się sam na sam z nowym królem, porzucił wszelkie pozory i zaatakował Artakserksesa. Młody człowiek walczył jednak i choć ranny, zdołał zabić zdradzieckiego kapitana. Gdy tylko wieści dotarły do Baktrii, Hystaspes przybył, aby spróbować zdobyć tron dla siebie, ale Artakserkses spotkał go w walce i miał szczęście. Podczas bitwy nadeszła burza piaskowa, a za jej ekranem Artakserkses zabił swojego drugiego brata i zwyciężył. Jak zwykle chaos w domu królewskim wywołał bunt w całym imperium. Najpoważniejsza była w Egipcie, gdzie wiadomość o śmierci Kserksesa przekonała jednego z ocalałych synów Psammeticha III, Inarosa (już dobrze przeszłego wieku średniego i mieszkającego w Heliopolis), do wyciągnięcia z ukrycia swego królewskiego dziedzictwa. Inaros wysłał do Ateńczyków, którzy byli bardzo szczęśliwi mogąc wypłynąć w dół i pomóc mu w buncie. Pokonanie tej połączonej partyzantki zajęło Artakserksesowi jedenaście lat. Kiedy siły perskie w końcu zdołały schwytać Inarosa, który przez ponad dekadę zachowywał się jak starszy egipski Zorro, Artakserkses kazał go ukrzyżować. W Grecji więcej wojsk ateńskich prowadziło własne bitwy. Liga Deliańska nie była łatwa do utrzymania razem i Ateny, być może nie zdając sobie z tego sprawy, zaczęły używać coraz większej siły przeciwko własnym sojusznikom. W 460 roku wyspa Naxos oświadczyła, że nie chce już brać udziału w Lidze (co oznaczało "podążać za rozkazami Ateńczyków"), po czym nastąpiła wojna: "Musiała wrócić [do Ligi] po oblężeniu", pisze Tukidydes. . "To był pierwszy przypadek, w którym konfederacja została zmuszona do podporządkowania sobie sojuszniczego miasta". Nie był to jednak ostatni. Inne miasta Ligi Deliańskiej protestowały przeciwko żądaniom ateńskich danin i statków, a Ateny odpowiedziały siłą. Wkroczyli do Tracji; marynarka ateńska walczyła z miastem Egina i zdobyła siedemdziesiąt okrętów; kiedy miasto Megara, członek Ligi Peloponeskiej, głośno narzekało na spór graniczny z Koryntem (innym miastem Peloponezu), Ateńczycy nie tylko przyjęli Megarę do Ligi Deliańskiej, ale pomogli Megaranom zbudować nowe mury obronne i (bez pytania) Wojska ateńskie zajmują miasto. "Stanęli się obraźliwi" - podsumowuje Tukidydes. "… Ateńczycy nie byli starymi ludowymi władcami, którymi byli na początku". Wydawało się, że Ateny i Sparta zamieniły się miejscami; Ateńczycy stali się prześladowcami Morza Egejskiego. Liga Deliańska wciąż nazywana była Ligą Deliańską, ale stała się czymś bliższym imperium ateńskim. Piękne miasto też coraz bardziej przypominało fortecę. Syn Ksanthippusa, Perykles, został wybrany na dowódcę wojskowego i zaproponował, by Ateńczycy zbudowali mury od Aten do portu Pireus, oddalonego o osiem mil, aby towary i żołnierze mogli dostać się do wody bez obawy przed atakiem. W 457 roku rozpoczęto budowę tych "Długich Murów". Tuż po ukończeniu murów starły się same armie ateńska i spartańska. W 457 roku spartańska armia wkroczyła na obszar zwany Beocja, na północny zachód od Attyki, pod pretekstem, że zostali zaproszeni przez ludność Doris, jeszcze dalej na północny zachód. To nie była ich jedyna motywacja: "Tajną zachętę udzieliła im partia w Atenach", mówi Tukidydes, "która miała nadzieję położyć kres panowaniu demokracji i budowie długich murów". Ateńczycy również wkroczyli do Beocji z czternastoma tysiącami żołnierzy. Kiedy opadł kurz, Spartanie ogłosili zwycięstwo. Z pewnością wycięli wszystkie drzewa owocowe, jakie mogli znaleźć, zanim pomaszerowali do domu; ale ponieważ Ateńczycy wrócili do Beocji i zajęli ten obszar tylko dwa miesiące później, nie mogło to być decydujące zwycięstwo. W rzeczywistości te dwie siły były mniej więcej równe. Ateny, które zaczęły się od przewagi, straciły w nieudanej walce w Egipcie wystarczająco dużo ludzi, by wyrównać równowagę. W 446 Ateńczycy zaproponowali pokój. Sam traktat nie przetrwał, ale uwagi różnych greckich polityków sugerują, że Ateńczycy byli gotowi oddać część ziem, które zajęli na Przesmyku Korynckim i wzdłuż wybrzeża Peloponezu, aby zakończyć walki. Oba miasta zgodziły się nie ingerować w sojuszników drugiego. Ten układ miał obowiązywać przez trzydzieści lat; i tak traktat stał się znany jako pokój trzydziestoletni. Wkrótce potem Herodot opuścił Ateny. Uznał ciągłe szaleństwo polityki za nieprzyjemne i wolał udać się do Turii, nowej panhelleńskiej kolonii, która przyciągała obywateli z całej Grecji. Mimo szaleństwa Ateny kwitły. Dowódca Perykles, który zdobywał coraz większą popularność jako mówca publiczny, nadzorował budowę nowej świątyni Ateny na szczycie Akropolu. Ta świątynia, Partenon, została ozdobiona rzeźbionymi kamiennymi fryzami przedstawiającymi legendarne greckie zwycięstwa nad półludzkimi centaurami: świętowanie greckiego triumfu nad nie-greckimi wrogami. Czterdziestometrowy siedzący posąg Zeusa został wyrzeźbiony z kości słoniowej i umieszczony w świątyni w Olimpii, gdzie stał się tak dobrze znany, że późniejsi twórcy list nazwali go jednym z siedmiu cudów starożytnego świata. Filozof Sokrates spędzał całe dnie na rozmowach i nauczaniu, przyciągając dziesiątki zwolenników; podobnie jak Budda, rozwijając spójną i wpływową filozofię bez pisania ani słowa, ponieważ wszystkie jego nauki zostały spisane przez uczniów. Ale to piękno było zgniłe w głębi. Nienawiść między Atenami a Spartą nie zniknęła. Pokój trzydziestoletni trwał czternaście lat; a potem pękł.

PIERWSZA WALKA faktycznie wybuchła między Atenami a jednym z sojuszników Sparty, miastem Korynt. W 433 r. kolonia koryncka zwana Korkyra próbowała wyrwać się spod władzy korynckiej i poprosiła o pomoc Ateny. Sama Korkyra technicznie nie należała ani do Ligi Peloponeskiej, ani Delian, więc Ateńczycy mogli odpowiedzieć na wezwanie bez łamania pokoju. Z drugiej strony, ponieważ Korkyra była kolonią Koryntu, a Korynt był sojusznikiem Sparty, Spartanie bez wątpienia poczuliby się urażeni, gdyby Ateny przyłączyły się do bitwy z Koryntem. Ateńczycy nie byli w stanie oprzeć się tej szansie osłabienia potęgi Koryntu. Po dwóch pełnych dniach debaty publicznej Zgromadzenie zdecydowało o wysłaniu dziesięciu statków. Próbując mieć ciastko i je zjeść, Zgromadzenie ostrzegło również kapitana, któremu powierzono dowództwo tej małej floty, aby nie atakował, chyba że Koryntianie rzeczywiście wylądują w Korkyrze lub nie zagrożą własnym statkom Korkyry. Przybywające statki korynckie wpłynęły bezpośrednio na statki, które Korkyra zebrała na ich spotkanie. Ateński kapitan, próbując wykonać jego rozkazy, powstrzymywał się, dopóki korynckie statki nie odrzuciły Korkyrejczyków i parły naprzód, zadając straty. Mówiąc słowami Tukidydesa, "wyrżnęli" mężczyzn "podczas gdy przepłynęli, nie dbając tak bardzo o zrobienie jeńców". W tym momencie ateńskie statki nie tylko przyłączyły się do bitwy, ale wezwały posiłki. A Ateny toczyły wojnę z Koryntem, a Korynt był sojusznikiem Sparty. Skończył się pokój trzydziestoletni. Ta morska bitwa, bitwa pod Sybotą, była pierwszą z serii mniejszych bitew przez następne półtora roku. W 431 r. ciąg zakończył się, gdy miasto Teby (sprzymierzeniec Spartan) zaatakowało Plataea, miasto w Beocji, które było miejscem słynnej bitwy z Persami i które było teraz pod ochroną Ateńczyków. Był to pierwszy atak, który zagroził prawdziwym murom miasta, a Tukidydes mówi, że ten "otwarty akt" ostatecznie złamał traktat nie do naprawienia. "Ateny od razu przygotowały się do wojny", pisze, "podobnie jak Sparta i jej sojusznicy". Spartanie poderwali się do szału walki ("Ateńczycy dążą do panowania nad resztą świata!") i ustawili linię frontu na przesmyku, gotowi do wkroczenia na Attykę. Ateny zawarły pospieszny sojusz z królem Macedonii, wnukiem Amyntasa, Perdikkasem II, a Perykles nakazał wieśniakom Attyki wejść do murów Aten dla ochrony. Kiedy pierwsi Ateńczycy zginęli w bitwie, Perykles wygłosił na ich cześć przemówienie pogrzebowe, w którym wymienił wyższości ateńskiej cywilizacji: ateńska wolność, ateńska edukacja (która daje swoim ludziom "wiedzę bez zniewieściałości"), trwająca wojna ateńska przeciwko ubóstwu, zdolność obywateli do rozumienia spraw publicznych. Zakończył patriotycznym wezwaniem, jakiego do tej pory nie było w historii: "Musicie sobie uświadomić potęgę Aten" - powiedział im. "Karmujcie ją z dnia na dzień, aż miłość do niej napełni wasze serca; a potem, kiedy cała jej wielkość spadnie na ciebie, musisz pomyśleć, że to dzięki odwadze, poczuciu obowiązku i głębokiemu poczuciu honoru w działaniu ludzie mogli to wszystko wygrać". To było wezwanie do lojalności, a nie do króla, ale do koncepcji; identyfikować się jako Ateńczycy, nie na podstawie rasy, ale chęci i dobrowolnego skojarzenia z ideą. Było to poruszające wezwanie, ale większość Ateńczyków, którzy zginęli w pierwszych dwóch latach wojny peloponeskiej, spotkała mniej chwalebna, mniej patriotyczna śmierć. W 430 roku zaraza nawiedziła Ateny. Sam Tukidydes, mieszkający w mieście, przeżył ją i dał opis:

… Ludzie w dobrym zdrowiu zostali nagle zaatakowani przez gwałtowne upały w głowie, zaczerwienienie i zapalenie oczu, wewnętrzne części, takie jak gardło lub język, zaczęły krwawić i wydzielać nienaturalny i cuchnący oddech. Po tych objawach nastąpiło kichanie i chrypka, po których ból szybko dotarł do klatki piersiowej i wywołał twardy kaszel … Zewnętrznie ciało było czerwonawe, siwe i rozpadało się na małe krosty i wrzody. [Oni ulegli, jak w większości przypadków, siódmego roku lub ósmego dnia, do zapalenia wewnętrznego. Ale jeśli przeszli ten etap, a choroba zagłębiła się dalej w jelita, wywołując tam gwałtowne owrzodzenie, któremu towarzyszyła ciężka biegunka, wywołało to osłabienie, które było na ogół śmiertelne. Choroba osiadła w intymnych częściach, palcach u rąk i nóg, a wielu uciekło z ich utratą, niektórzy także z oczami.

Pomijając utratę zdolnych do walki ludzi ("Umarli jak owce"), był to nie do zniesienia cios dla miasta, które już obawiało się o swoją przyszłość. "Zdecydowanie najstraszliwszą cechą tej choroby było przygnębienie, które pojawiało się, gdy ktoś poczuł się chory", mówi Tukidydes, "ponieważ rozpacz, w którą natychmiast popadli, odebrała im siłę oporu i pozostawiła ich o wiele łatwiejszą ofiarą dla nieład." Rozpacz potęgował ponury stan miasta. Mieszkańcy wsi Attyki wciąż szukali schronienia w Atenach. Ale kiedy przybyli, prowizoryczne schrony zbudowane dla nich wzdłuż wewnętrznej strony murów okazały się dołami śmierci: "duszone chaty, w których śmiertelność szalała bez ograniczeń. Ciała umierających ludzi leżały jeden na drugich, święte miejsca, w których również się zakwaterowali, były pełne trupów zmarłych tam osób". Ciała płonęły w ogromnych stosach o każdej porze dnia i nocy; drobni złodzieje mieli wolny wybieg przez opuszczone domy; nikt nie zadał sobie trudu, aby składać ofiary ani przestrzegać żadnych rytuałów. Dystans między sacrum a profanum został zmniejszony przez potrzebę przetrwania. Wśród ofiar był Perykles, wielki ateński generał, na którym polegało miasto. Wojna, źle rozpoczęta, dalej szła źle. Tukidydes, raz odzyskany, został oddany dowództwu ateńskich sił, którym powierzono ochronę Tracji, ale jego żołnierze zostali zmuszeni do odwrotu, a Tukidydes został zesłany na wygnanie za karę. Greckie statki, zajęte w domu, nie były w stanie przyjść z pomocą greckim miastom na półwyspie włoskim, gdy plemiona z Apeninów (być może zepchnięte przez fale celtyckie z północy) zeszły ze zboczy i zaatakowały je. Greccy osadnicy zostali wypędzeni; Grecka obecność na półwyspie włoskim prawie zniknęła.

GRECY, rozrywając się na strzępy, w większości ignorowali imperialną potęgę na wschodzie. W 424 Artakserkses zmarł niejasną śmiercią po dość nieciekawych rządach. Jego żona zmarła tego samego dnia (szczegółów nie mamy, ale to podejrzany zbieg okoliczności), a ich jedyny syn, Kserkses II, panował łącznie czterdzieści pięć dni. Według Ctesiasa (który, jak wiadomo, na ogół w najbardziej interesujący sposób kręci perskie sprawy królewskie), Kserkses II upił się nieprzytomnie pewnej nocy, a chrapiąc w łóżku został zamordowany przez nieślubnego przyrodniego brata, który następnie ogłosił się królem. Ten przyrodni brat był gwałtowny, porywczy i niepopularny. Wiadomości musiały rozchodzić się gorączkowo z domu do jedynego możliwego rywala do tronu: innego nieślubnego przyrodniego brata, który był żonaty z własną nieślubną przyrodnią siostrą, ale przynajmniej była doświadczonym administratorem, który od jakiegoś czasu kompetentnie prowadził satrapię. Ten przyrodni brat, Ochus, był również w przyjaznych stosunkach z satrapą Egiptu, który wysłał mu wojska. Wkroczył do Suzy, złapał uzurpatora i skazał go na śmierć. On sam objął tron, nadając sobie właściwe królewskie imię, które zastąpiło to bękarta: Dariusz II. Jego panowanie rozpoczęło się pod koniec 424 roku, w którym zginęli zarówno jego ojciec, jak i przyrodni brat: rok, w którym imperium perskie miało trzech różnych wielkich królów.

DO 421 r. Ateńczycy i Spartanie znaleźli się z powrotem w tej samej sytuacji, w której znajdowali się, gdy zaprzysiężono pokój trzydziestoletni: stale tracąc żołnierzy, w obliczu głodu, jeśli regularne sadzenie i zbiory nie zostaną wkrótce wznowione, żaden z nich z jakąkolwiek nadzieją na decydujące zwycięstwo. Zgodzili się raz jeszcze na pokój, znany jako Pokój Niciasza, na cześć ateńskiego przywódcy, który pomógł go wynegocjować. Pokój trwał sześć lat. Kolega Niciasza w ateńskim rządzie, Alcybiades, nie był skłonny pozwolić, by pokój trwał długo; chciał sławy. Alcybiades był pijanym, ekstrawaganckim mężczyzną, którego reputacja urody przetrwała młodość, afektowanym libertynem, który prowadził romanse z obiema płciami: "[On] sieka wraz ze swoim płaszczem wlokącym się za nim, przechyla głowę na bok i rozmawia z wyraźnym seplenieniem" - zauważa Plutarch. Kierowała nim również obsesyjna potrzeba publicznego uznania, co sprawiło, że nie pasował do czasów. Ateny musiały odbudować swoją siłę i zignorować Spartę, ale Alcybiades wiedział, że nie ma w tym dla niego chwały. W 415 roku wykorzystał okazję, by zagrać bohatera. Grecka osada na Sycylii, zwana Egestą, zapytała ateńską marynarkę wojenną o wsparcie przeciwko dwóm innym greckim miastom na Sycylii, miastom Selinus i Syrakuzy. Syrakuzy, pierwotnie kolonia koryncka, były jednym z najbogatszych greckich miast na zachód od Adriatyku i zachowały więzi z miastem macierzystym. Gdyby Ateńczycy popłynęli na pomoc Egesta, mogliby powtórzyć walkę z Koryntem i być może triumfować. Alcybiades przekonał Ateńczyków do rzucenia na ten odległy i bezcelowy cel ogromną flotą: 25 000 żołnierzy, ponad 130 trirem i tyle samo łodzi przewożących zaopatrzenie. Dowcip tuż przed zaokrętowaniem floty (ktoś splamił całą serię świętych obrazów pod koniec długiego, pijackiego wieczoru) prawie utrzymał go na brzegu, ponieważ wielu Ateńczyków uważało to za zły omen. Ale w końcu statki zostały odesłane i popłynęły w kierunku Sycylii, ku totalnej katastrofie. Dowodzili Alcybiades i Nicias wraz z trzecim doświadczonym generałem. Niemal natychmiast trzej przywódcy pokłócili się o to, kiedy i jak zaatakować. Następnie otrzymali wiadomość z Aten: Alcybiades był podejrzany o zbezczeszczenie tych świętych wizerunków (prawdopodobnie był winny tego dziecięcego wandalizmu) i Ateńczycy postanowili zaciągnąć go z powrotem do Aten, aby stanął przed sądem. Z takiego wezwania nigdy nie wynikło nic dobrego, więc Alcybiades wziął statek i opuścił flotę. Popłynął do Sparty, gdzie zmienił strony i zaoferował pomoc Spartanom raz na zawsze zakończyć ich kłopoty z Atenami. Gdyby nie mógł zdobyć sławy w jeden sposób, spróbowałby innego. Wycofaj się z wybrzeży Sycylii, Nicias - który nie był człowiekiem zdecydowanym, chociaż dobrym rozjemcą - zwlekał i naradzał się, aż Syrakuzańczycy zebrali własne siły, w tym posiłki od ich sojuszników z Ligi Peloponeskiej. Do tego czasu było już za późno na zwycięstwo, chociaż Ateńczykom udało się przekonać Etrusków, by się do nich przyłączyli. Nicias odpisał do Aten, błagając o pozwolenie na wycofanie się; Powiedział, że biorąc pod uwagę liczebność syrakuskiej opozycji, tylko siła dwa razy większa niż ta, którą dowodził, może wygrać. Ateńczycy nie mieli pojęcia o swojej niepewnej sytuacji. Natychmiast podnieśli i wysłali wystarczającą liczbę ludzi, aby podwoić siły Niciasza. Nicias, przerażony widokiem posiłków pojawiających się na horyzoncie, planował zająć całą armię i wycofać się. Ale Syrakuzańczycy zwietrzyli ten plan i, mówiąc słowami Tukidydesa, "zaczęli bardziej niż kiedykolwiek naciskać na Ateńczyków, którzy teraz sami uznali, że nie są już ich przełożonymi ani na morzu, ani na lądzie, ponieważ w przeciwnym razie nigdy nie planowali odpłynąć". Statki syrakuzańskie zablokowały odwrót Ateńczyków, po czym czterdzieści tysięcy ateńskich żołnierzy próbowało uciec pieszo przez wyspę na drugą stronę. Ich straszliwy marsz, w letnim słońcu z wrogiem w tyle, zakończył się katastrofą: mieli nadzieję dotrzeć do rzeki Assinarus i uruchomić obronę po drugiej stronie, ale kiedy dotarli do brzegu, gnani wyczerpaniem i pragnieniem wody wpadli do środka i cały porządek był na koniec, każdy człowiek chce przejść pierwszy. Tymczasem przeciwległy brzeg, który był stromy, był otoczony przez Syrakuzańczyków, którzy zasypywali Ateńczyków pociskami, większość z nich piła łapczywie i spięła się razem w wydrążonym korycie rzeki. Peloponezyjczycy też schodzili na dół i mordowali ich, zwłaszcza tych znajdujących się w wodzie, która w ten sposób natychmiast się zepsuła, ale którą nadal pili tak samo, z błotem i wszystkim, chociaż była zakrwawiona, większość nawet walczyła o to. W końcu, kiedy wielu martwych leżało teraz jeden na drugim w strumieniu, a część armii została zniszczona nad rzeką, a nieliczni, którzy stamtąd uciekli, zostali odcięci przez kawalerię, Niciasz poddał się. Mimo zapewnień dowódcy Syrakuz, Nikiasz został zamordowany, gdy tylko złożył broń. Uwięzieni Ateńczycy zostali wysłani do kamieniołomów, gdzie ginęli w upale i nieczystościach lub żyli wśród stosów ciał tych, którzy zmarli wcześniej. Nieliczni ocaleni wrócili do domu i odkryli, że Spartanie, wspomagani przez Alcybiadesa, najechali już Attykę i rozprzestrzeniali się po jej obrzeżach. Ale Spartanie nadal nie mogli wymusić kapitulacji Ateńczyków, a po ośmiu latach wojna wciąż się przeciągała. Większość Greków była już bardzo zmęczona walką ze Spartanami. W tych latach dramaturg Arystofanes napisał komedię Lizystrata, w której ateńskie kobiety ogłaszają, że wszystkie powstrzymują się od seksu, dopóki ich mężowie nie zakończą wojny. "Musimy tylko siedzieć w domu z pomalowanymi policzkami", wykrzykuje ich przywódczyni Lizystrata, "i spotykać nasze koleżanki lekko odziane w przezroczyste suknie, podniosą swoje narzędzia i będą dziko leżeć z nami. To będzie czas na odmowę, a oni pospieszą zawrzeć pokój, jestem o tym przekonana!" Żadne takie rozwiązanie się nie pojawiło. Zamiast tego Persowie ponownie się zaangażowali, a kłopoty między dwoma miastami stały się jeszcze bardziej nierozwiązywalne. Persów wprowadził na scenę nikt inny jak Alcybiades, któremu udało się wyrzucić ze Sparty. Podczas gdy Agis, król młodszej linii, był poza miastem, walcząc w mieście, Alcybiades prowadził szaleńczy romans ze jego żoną tak rażący, że całe miasto o tym wiedziało: "Zaszła w ciążę z jego dzieckiem", zauważa Plutarch. I nawet temu nie zaprzeczył. Sam Agis, który potrafił liczyć, po powrocie do domu uświadomił sobie, że dziecko nie jest jego. Alcybiades, nie chcąc spotkać się z śmiertelnym wypadkiem, uciekł do Sardes. Tam przedstawił się satrapie, który teraz rządzi Azją Mniejszą, niejakiemu Tissafernesowi, i zaoferował pomoc Persom w opanowaniu trwającej wojny między Atenami i Spartą w sposób, który mógłby obalić oba miasta. Plan, zaplanowany przez Alkibiadesa i Tissafernesa (który nie konsultował się z królem w Suzie), częściowo się powiódł. Tissafernes wysłał wiadomość do Spartan, oferując finansowanie trwającej wojny pod warunkiem, że po upadku Aten Spartanie opuszczą miasta jońskie Persji. Spartanie zgodzili się, co grało bezpośrednio w ręce Tissaphernesa; Zachęcił ich do polegania na perskim bankrollu, a następnie wykonał marną robotę polegającą na spłacie. "Tissaphernes", mówi Tukidydes, "rujnował ich flotę przez nieregularne płatności, a nawet wtedy nie w całości". W międzyczasie Alcybiades napisał do Aten, proponując przybycie i przyłączenie się do nich (ponownie) z dużą ilością perskiego złota w ręku, pod warunkiem, że zgodzą się przywrócić go na poprzednie stanowisko. To, że Ateńczycy zgodzili się, było miarą ich desperacji. Miało to prawdopodobnie zakończyć się wielką bitwą morską, w której Ateńczycy i Spartanie teoretycznie zniszczyliby nawzajem swoje floty. Alcybiades z pewnością wrócił do Aten w 407 roku z wystarczającą ilością złota, aby pomóc im odnowić marynarkę wojenną; a jesienią tego samego roku poprowadził flotę stu ateńskich okrętów w kierunku floty spartańskiej. W międzyczasie miały miejsce dwie zmiany dowództwa. Dariusz II dowiedział się o nieautoryzowanych negocjacjach, wciągnął Tissafernesa z powrotem do Suzy i wysłał swojego młodszego syna Cyrusa do Sardes z instrukcjami, aby zdecydowanie postawić perskie posiłki po stronie Spartan. A spartańska flota została oddana pod dowództwo nowego admirała, niejakiego Lysandera. Plutarch mówi nam, że Lysander, wzmocniony perskimi posiłkami i pieniędzmi perskimi, płacił swoim siłom o jedną trzecią więcej, niż Ateńczycy otrzymali od Alcybiadesa i że Alcybiades "został ściągnięty, by zapłacić nawet dzienną dietę". Niefinansowana i pozbawiona obsady ateńska marynarka wojenna była skazana na zagładę. W serii bitew między jesienią 407 a 405 roku ateńskie statki zostały zatopione i schwytane, a marynarze zabici i utonęli. W sierpniu, w ostatecznej, wyniszczającej bitwie, marynarka ateńska straciła 171 okrętów w jednym starciu. Sam Alcybiades zniknął, roztropnie; Nieco później pojawił się na dworze satrapy Frygii i został potraktowany "jako zasłużony członek dworu". Jego szczęście skończyło się wkrótce później, kiedy Lysander (który pozostawał w dobrych stosunkach z Persami) poprosił satrapę, aby go zabił. Satrap zgodził się i wysłał ludzi, aby spalić dom Alcybiadesa; Alcybiades obudził się i wypadł przez płomienie tylko po to, by zostać oplutym przez oszczep. Lysander kontynuował zniszczenie floty ateńskiej, paląc każdy statek, jaki mógł, a następnie żeglując do Aten. Do miasta dotarł w październiku i oblegał je. Ateńczycy, widząc, że opór skończy się tylko głodem, poddali się: "Oblężeni przez ląd i morze", napisał grecki żołnierz i historyk Ksenofont, "nie mieli ani statków, ani sprzymierzeńców, ani żywności". Wojna się skończyła. Lysander nakazał Ateńczykom zburzenie Długich Murów, co zostało zrealizowane przy dźwiękach uroczystej muzyki fletowej. Ateny zostały również zmuszone do rezygnacji z wszelkich wpływów na miasta, które niegdyś należały do "cesarstwa ateńskiego". Nie była to kara tak surowa, jak mogłaby być; Ateny wciąż miały swoje główne mury miejskie, nie zostały splądrowane i miały swobodę przywrócenia własnego rządu. Niestety Ateńczycy od razu rozpoczęli ogromną wewnętrzną kłótnię o to, jak to zrobić. Ostatecznie Lysander został zmuszony do powrotu i założenia junty trzydziestu arystokratów, znanych później po prostu jako Trzydziestu. Zasłynęli z rozlewu krwi, który ustanowili, zabijając pod jakimkolwiek pretekstem Ateńczyków, których podejrzewali o chęć przywrócenia demokracji. Lysander, którego pierwsza reakcja na Ateny była łagodna, przymknął oko, a nawet wysłał spartańskich żołnierzy piechoty, aby pomogli nowemu reżimowi w pozbyciu się wszelkiej opozycji. Egzekucje wkrótce wykroczyły poza kwestie polityczne: "Miały na celu usunięcie wszystkich, których mieli powody do obaw", napisał później Arystoteles, "a także tych, których dobytek chcieli położyć w ręce. I w krótkim czasie zabili nie mniej niż półtora tysiąca osób". W desperacji pozostali Ateńczycy zebrali się razem, wysłano do pobliskich Teb po pomoc i zaatakowali trzydziestkę oraz garnizon spartański, który ich chronił. To mogło zacząć od nowa wojnę ze Spartą, ale król Sparty, widząc bałagan, uchylił Lysandera i wycofał garnizon. Dariusz II właśnie zmarł, a jego syn i następca Artakserkses II był niewiadomą; Sparta nie zamierzała ponownie polegać na perskim złocie. Trzydziestu, którzy nie zginęli w walce, uciekło. Następny rok, 403, został okrzyknięty przez Ateńczyków początkiem nowej ery, w której demokracja mogła wreszcie powrócić do Aten. Ale Ateny, które ją przyjęły, były zrujnowane i zbankrutowały.

PIERWSZY DYKTATOR RZYMU, wyznaczony do odpierania najeźdźców z murów miasta, wykonał swoje zadanie. Jego wysiłki nie przyniosły jednak prawdziwego pokoju. Na rzymskiej wsi, pisze Liwiusz, "nie było ani zapewnionego pokoju, ani otwartej wojny", a raczej trwającego impasu między wschodzącym i agresywnym mocarstwem a okolicznymi miastami, nie do końca pewnych, czy rzucić wyzwanie Rzymowi, czy zostawić go w spokoju. Ale chociaż Etruskowie nie stanowili już poważnego zmartwienia - podczas ataku na Sycylię zebrali swoje gasnące siły za Ateńczykami i cierpieli z tego powodu - Rzym miał własne kłopoty. "Kraj był tak głęboko podzielony przez różnice polityczne", mówi Liwiusz, "że ludzie, w przeciwieństwie do swoich ciemięzców z klasy rządzącej, z radością witali perspektywę inwazji". RZYM rzucił swoją sieć na ludy na zewnątrz, a gdy zaczął mutować w kierunku imperium, stanął przed takimi samymi trudnościami, jak Persowie czy Spartanie: jak połączyć ludzi o wielkiej mocy (pierwotni zdobywcy) i tych bez władzy ( podbitych, teraz wchłoniętych) w harmonijną całość. W Sparcie zdobywców nazywano obywatelami, a podbitych helotami. W Rzymie te dwie grupy miały nieco inne pochodzenie. Patrycjusze (od łacińskiego słowa pater, "ojciec") byli tradycyjnie potomkami rzymskiej rady doradców, która służyła dawnym królom. Plebejuszami byli wszyscy inni: termin, który jest notorycznie trudny do zdefiniowania, ponieważ jest negacją, "nie patrycjusze". Obejmowały one podbite ludy żyjące obecnie w Rzymie, ale także mężczyzn, których pochodzenie wywodziło się od skromnych mieszkańców pierwotnego miasta. Plebejusze mieli przewagę liczebną nad patrycjuszy, ale patrycjusze utrzymali nieproporcjonalną ilość ziemi i bogactwa. Nawet w początkach republiki plebejusze dość regularnie wybierali jednego ze swoich na konsula, ale rzymscy urzędnicy i księża, właściciele ziemscy i generałowie byli wszyscy patrycjuszami. Podobnie jak w Atenach, problem zadłużenia stał się dotkliwy. Plebejusz, który musiał pożyczać pieniądze w czasie głodu lub na wojnie, aby wyżywić swoją rodzinę, musiał zastawić się jako zabezpieczenie; jeśli pieniądze nie zostały zwrócone, on i jego podwładni stali się niewolnikami. W ten sposób patrycjusze zdobywali nie tylko ziemię i pieniądze, ale także własność nad samymi obywatelami Rzymu, w coraz większej liczbie. Plebejuszy szczególnie irytowało to, że często popadali w długi i niewolnictwo w wyniku wyjazdu na walkę o Rzym. W 495 r. ich nieszczęście wywołało publiczne zamieszki, gdy stary żołnierz, niegdyś słynący ze swoich wyczynów, kuśtykał na Forum. "Z jego brudnymi i wytartymi ubraniami", pisze Liwiusz, "jego okropną bladością i wychudzonym ciałem… jego rozczochranymi włosami i brodą… był żałosnym widokiem". Został rozpoznany i przez tłum przeszedł szmer; coraz więcej ludzi zbierało się, aby go słuchać. Rozdarł koszulę i pokazał klatkę piersiową pokrytą śladami cięć mieczem, których doznał w czasie służby w Rzymie, plecy pokryte pręgami po ciosach, które zadał mu jego bogaty pan. "Kiedy byłem w służbie", powiedział starzec, "podczas wojny Sabinów moje uprawy zostały zniszczone przez najazdy wroga, a mój domek został spalony. Zabrano mi wszystko, łącznie z moim bydłem. Potem, kiedy najmniej mogłem to zrobić, kazano mi płacić podatki i w konsekwencji popadałem w długi". W tym momencie niewolnicy zadłużeni (niektórzy wciąż w kajdanach) z całego miasta wyszli na ulice, krzycząc do Senatu, aby natychmiast zdecydował, jak uwolnić ich od niewoli. Senatorów w większości brakowało, bo ukrywali się przed motłochem. Konsulowie byli jednak zdeterminowani, aby uniknąć niepotrzebnej przemocy, więc krążyli wokół i wyciągali senatorów z ukrycia do Senatu, aby mogli rozpocząć obrady nad problemem niewolnictwa za długi. Gdy między senatorami zaczęły się debaty, rozwścieczeni niewolnicy długów tłoczyli się wokół Senatu, wpychając się do drzwi i wisząc przez okna, aby usłyszeć, jak Senat rozwiąże tę sytuację. Nie była to najlepsza sceneria do rozsądnej debaty na temat zadłużenia, i faktycznie Senat nigdzie nie szedł, gdy na horyzoncie pojawiła się jakaś pomoc: nadeszły wieści, że pobliskie plemię Volscii, mieszkające na południe od Rzymu, maszerowało na miasto. Senat uchwalił pospiesznie rezolucję, zgodnie z którą żaden człowiek nie może w przyszłości zostać sprowadzony do niewoli dłużnej, dopóki pełni czynną służbę wojskową. W tym momencie praktycznie wszyscy na ulicach wstąpili do wojska i poszli walczyć z Wolsjanami. Napastnicy zostali doszczętnie zmiażdżeni, ponieważ armia dłużników, która wyszła im na spotkanie, była, jak to ujmuje Liwiusz, "parła do walki". Ale większy problem braku równowagi sił nie został jeszcze rozwiązany. Rzym, pisze Liwiusz, musiał znaleźć "rozwiązanie sprzecznych interesów dwóch klas w państwie: za pomocą uczciwych środków lub plugastwa kraj musi odzyskać wewnętrzną harmonię". "Lub faul" nie jest szczególnie zachęcający; sugeruje, że nawet w czasach Liwiusza powiew "po prostu pozbądźmy się problemu" przetrwał z tych starożytnych obrad senatorskich. I faktycznie, gdy zagrożenie Volscian zostało odparte, plebejscy żołnierze, którzy wrócili do miasta (nie mogli pozostać w czynnej służbie wojskowej w nieskończoność) wkrótce przekonali się, że nie ma w ofercie żadnego trwałego rozwiązania. Ich jedyną siłą w Rzymie była liczba i używali jej. W 494 r. przystąpili do pierwszego zarejestrowanego strajku na świecie: "Zabrali się w ciele na Świętej Górze, trzy mile od miasta…", mówi Liwiusz, "i tam rozbili sobie obóz". znana jako Secesja Plebejska, a w Rzymie wpędziła w panikę zarówno patrycjuszy (którzy stracili niewolników i większość swojej armii), jak i pozostałych plebejuszy (którzy stracili większość sił). Miasto zamarło, podatne na atak, jego codzienna praca nie dobiegła końca. Wreszcie Senat i konsulowie zaproponowali rozwiązanie. Odtąd do rządu dołączyliby specjalni sędziowie zwani trybunami, którzy zawsze byliby powoływani z szeregów plebejuszy i którzy byliby "ponad prawem" (czyli nie podlegaliby naciskom Senatu i konsulów, ponieważ Rzym nie miał jeszcze prawa spisanego). Ich zadaniem byłaby ochrona plebsu przed niesprawiedliwością. Był to pierwszy rzymski urząd zablokowany dla patrycjuszy, tak jak wiele urzędów należało do plebsu. Pierwszych dwóch trybunów powołano w 494 r., w tym samym roku co Secesja Plebejska. Kryzys został tymczasowo zażegnany. W ciągu następnego półwiecza walka o władzę między konsulami, senatorami, książętami i trybunami rzuciła ostro na światło dzienne zapotrzebowanie Rzymu na prawo pisane, które działałoby jako jeszcze dalsza ochrona dla plebejuszy. Ambasadorowie rzymscy, którzy odwiedzili Ateny, powrócili, opowiadając o prawach Solona, które zostały napisane w celu zmniejszenia napięć między ateńską arystokracją a demokratami. Przywieźli ze sobą nawet kopię przepisów. Rzym był teraz zbyt duży i zbyt różnorodny, aby opierać się na niepisanej tradycji. Miasto potrzebowało praw, "które każdy obywatel mógł poczuć, że zgodził się zaakceptować". Tak więc w 451 r. powołano komisję dziesięciu prawodawców - decemwirów - w miejsce zwykłych rzymskich oficerów do służby w roku 450. Ich zadaniem było nie tylko kierowanie rządem, ale także opracowywanie praw rządzących Rzymem. Ich nominacja nie była pozbawiona kontrowersji: "Istniała pewna ilość sporu na temat tego, czy mężczyźni nie z urodzenia patrycjuszy powinni móc służyć" - mówi Liwiusz, ponieważ niektórzy Rzymianie nadal nie chcieli, aby plebejusze brali udział w rządzie. Ale kiedy ta sprawa została rozwiązana, decemwirowie spędzili cały rok pracując nad ustawami, a następnie przedstawili je ludziom do publicznej dyskusji. Kiedy ustawy zostały zmienione w wyniku dyskusji, odbyło się zgromadzenie wszystkich ludzi, aby je zatwierdzić. Panowało ogólne wrażenie, że trochę więcej regulacji jest jeszcze w porządku, więc decemwirów powołano na następny rok również do sporządzenia dwóch kolejnych tablic. Powstałe dwanaście tablic zostało wypisane na drewnie i ustawione na forum, gdzie wszyscy mogli je zobaczyć. Liwiusz mówi, że w jego czasach były one jeszcze fundamentem prawa rzymskiego. Niestety Tablice zaginęły; to, co o nich wiemy, składa się z cytatów z różnych rzymskich dokumentów. Złożone ponownie, niekompletne Tablice zawierają oczekiwane przepisy mające na celu utrzymanie pokoju między dwiema klasami rzymskimi. "Eris confessi rebusque iure iudicatis XXX dies iusti sunto" - czytamy w tabeli III: "Ty, którzy przyznajesz się do pieniędzy lub zostałeś osądzony, że jesteś winien pieniądze, masz trzydzieści dni na ich spłatę". Następnie dłużnik może zostać postawiony przed sądem, a jeśli nie ma poręczenia ani dochodów, można go zakuć w kajdany; ale jego oskarżyciel musi zapłacić za jedzenie (co może się okazać bardziej kosztowne niż umorzenie długu). Każdy, kto złoży fałszywe roszczenie, zgodnie z Tablicą XII, może zostać postawiony przed trzema sędziami; jeśli uznają, że skłamał, musi zapłacić wysoką karę. A potem jest Tabela IX, podstawa całego układu: "Privilegia ne iroganato", "Nie można proponować żadnych praw prywatnych". Patrycjusze nie mogli już po prostu narzucać swojej woli plebsowi bez ich zgody. Wraz z nimi są przepisy dotyczące krzywdy i krzywdy, które przypominają prawa Hammurabiego: człowiek, który złamie kość innej osoby, musi zapłacić grzywnę, ale grzywna jest zmniejszona o połowę, jeśli złamana kość należy do niewolnika; jeśli drogi nie są utrzymywane przez właścicieli nieruchomości, przez które przejeżdżają, użytkownicy mogą zamiast tego wkraczać na teren i prowadzić bydło wzdłuż drogi; syn, który trzy razy zostaje sprzedany w niewolę, może oświadczyć, że jest wyemancypowany od ojca. A wraz z nimi są wskazówki, że chociaż Prawa Dwunastu Tablic były krokiem we właściwym kierunku, w Rzymie wciąż było wiele niesprawiedliwości. Niektóre z niesprawiedliwości to standardowa starożytna praktyka: "Zdeformowane dziecko zostanie zabite", czytamy na Tablicy IV, a Tablica V wyjaśnia: "Kobiety, ze względu na ich lekkie usposobienie, zawsze powinny mieć opiekunów, nawet gdy dorosną". A inne są charakterystyczne dla samego Rzymu. "Nikt nie może organizować nocnych zebrań w mieście" - czytamy w Tablicy VIII, przepisie mającym chronić patrycjuszy przed kolejnym spiskiem plebejuszy; i, co najbardziej niesławne, tabela XI dekretuje: "Małżeństwo między patrycjuszem a plebejuszem jest zabronione". Ta konkretna ustawa została ostatecznie uchylona w 445 po brutalnej debacie w Senacie; nie wszyscy byli przekonani, że Rzym będzie prosperował, jeśli zmiesza się krew szlachetnych i pospolitych Rzymian. Trybuni i Tablice nie łagodziły całkowicie wewnętrznych bólów Rzymu, ale te reformy służyły utrzymywaniu ludności razem na tyle długo, by miasto mogło skierować wzrok na zewnątrz. W 437 r. Rzym rozpoczął długą wojnę ze swoim dawnym wrogiem Fidenae w górę rzeki Tybru. Fidenae po raz pierwszy zaatakowała łacińskie nowe miasto w czasach Romulusa; Romulus walczył zarówno z Fidenae, jak i Veii, etruskimi miastami, ale też ich nie zniszczył. Teraz wojna z Fidenae rozpoczęła się i przeciągnęła do 426. Następne dwie dekady były wypełnione drobnymi bitwami, aż do roku 405, kiedy Rzym przystąpił do oblężenia Wejów. Okazało się, że to kolejna przeciągająca się kampania; Rzymianie nadal obozowali wokół murów pięć lat później, kiedy z północy napłynęły wieści o kolejnym zagrożeniu. Celtowie, których Rzymianie znali jako "Galowie", od stulecia parli na południe. Zbliżali się coraz bardziej do Rzymu. Ale Rzymianie, zajęci przejmowaniem okolicznych terytoriów, najwyraźniej nie zwracali na to większej uwagi. Veii ostatecznie upadł, w 396; była to zaciekła walka po obu stronach, ponieważ Veii było najbogatszym i najbardziej zaradnym ze wszystkich etruskich miast. Liwiusz pisze, że miasto Weje "poniosło większe straty, niż poniosło", co oznacza, że oblężenie znacznie osłabiło armię rzymską. A Veii nie był jedyną rybą, którą smażyła armia; Żołnierze rzymscy krążyli po całej wsi, terroryzując rolników i przejmując wioski, aby dodać do powiększającego się terytorium rzymskiego. Przeciążona armia właśnie nabierała oddechu, gdy plebejusz imieniem Caedicius przybył do trybunów z upiornym ostrzeżeniem. Usłyszał "w nocnej ciszy" nieludzki głos mówiący: "Powiedz sędziom, że nadchodzą Galowie". Ostrzeżenie zostało "wyśmiane, częściowo dlatego, że Caedicius był osobą bez znaczenia" Rzym wciąż cierpiał z powodu swojego patrycjuszowskiego kompleksu. Ale po piętach tej wizji nadeszła wiadomość z miasta Clusium na północy, starej bazy domowej przerażającego Larsa Porsena. Tysiące Celtów pojawiło się nagle u bram miasta, wymachując bronią. "To była straszna sytuacja", mówi Liwiusz, "i pomimo faktu, że mieszkańcy Clusium nie mieli oficjalnych powiązań z Rzymem ani powodu, by oczekiwać jej przyjaźni, wysłali misję z prośbą o pomoc do Senatu". Niebezpieczeństwo musiało być ogromne, by Clusium wyobraziło sobie, że przesłoni dawną nienawiść między dwoma miastami. Ale Galowie byli wrogiem, który dążył do zjednoczenia półwyspu. Gdyby Rzym mógł wysłać wojska do walki z nimi, to by to zrobił. Ale po nieustannych walkach ostatnich trzydziestu lat Senat nie miał żadnej realnej pomocy. Zamiast tego wysłali ambasadorów, aby przekonać Galów do pokojowego osiedlenia się w okolicy, zamiast obalania Clusium siłą. Mogła to być owocna dyskusja, gdyby nie to, że wysłannicy rzymscy stracili panowanie nad sobą, gdy Galowie się im przeciwstawili. Rzymianie wyciągnęli miecze; Galowie, którzy nie potrzebowali zachęty, potraktowali to jako wyzwanie. "Wpadli w niekontrolowany gniew, który jest charakterystyczny dla ich rasy, i ze straszliwą szybkością ruszyli naprzód na ścieżce do Rzymu" - pisze Liwiusz. "… I z całego ogromnego zastępu, pokrywającego kilometry ziemi z rozdartymi masami koni i pieszych, podniósł się okrzyk: "Do Rzymu!". Dowódcy rzymscy pospiesznie ustawili swoje wojska nad Tybrem, ale linia była tak cienka że Galowie początkowo powstrzymywali się, podejrzewając pułapkę, ponieważ rzymskich żołnierzy było tak niewielu. Ale kiedy stało się jasne, że ci ludzie to wszystko, na co mogła zdobyć nadmiernie rozbudowana armia, Galowie wpadli do pierwszych szeregów Rzymian. Najpierw była rzeź, a potem pogrom. Uciekający żołnierze rzymscy utonęli w Tybrze, powaleni ciężarem zbroi. Połowa ocalałych dotarła do Veii i zamknęła się w środku. Reszta wróciła do Rzymu, ale ich liczba była tak wyraźnie niewystarczająca, by obronić miasto, że cała populacja wycofała się do Kapitolu, pozostawiając resztę miasta niestrzeżoną. Galowie wdarli się do niego, zabijając każdego, kto uciekł z tyłu w ucieczce do Kapitolu i bezkrytycznie paląc domy. Tymczasem Rzymianie "nie mogli uwierzyć własnym oczom i uszom, gdy patrzyli w dół na barbarzyńskiego wroga wędrującego hordami przez znajome ulice, teraz tam, wrzaski triumfu, krzyki kobiet lub płacz dzieci, ryk płomieni lub długi łoskot spadających murów, nie zamknięci w swoim mieście, ale wykluczeni z niego, widzieli wszystko, co kochali, w mocy swoich wrogów". Uwięzieni w Kapitolu nie mogli walczyć. Z drugiej strony wojownicy celtyccy na dole nie mogli się do nich dostać. Przypuszczalnie wystarczająco długie oblężenie mogło ich zagłodzić, ale Galowie nie mieli możliwości dowiedzieć się, ile jedzenia i wody znajduje się w Kapitolu. I chociaż warunki w Kapitolu były fatalne, wkrótce warunki w mieście również się pogorszyły. Jedzenie było ograniczone, a Galowie obozowali na niskim terenie, w miejscu o słabej wentylacji. Chmury popiołu i pyłu z pożarów płonącego Rzymu przeleciały nad nimi i osiadły na nizinnej miazmie, która powodowała kaszel i infekcje płuc. W końcu zatłoczone warunki doprowadziły do epidemii. Zaczęli umierać w dziesiątkach, a potem w setkach, aż było zbyt wiele ciał do pochowania; zamiast tego żywi spalili je na ogromnych stosach. Byli więc gotowi wysłuchać, kiedy Rzymianie złożyli propozycję: spłacą Galów złotem, jeśli oblegający wycofają się z rzymskich murów. W tym Rzymianie zostali zachęceni ofertą pomocy z nieoczekiwanego źródła. Massalianie ze starej greckiej kolonii na południowym wybrzeżu Europy mieli własne spotkanie z wędrownymi Celtami, którzy pojawili się i rozbili obóz wokół murów Massalii. Massalianie ich wykupili, a Celtowie odeszli. Według rzymskiego historyka Pompejusza Trogousa, Massalianie wysłali następnie posłów do sanktuarium w Delfach, aby podziękować Apollowi za ich wybawienie; Massalia utrzymywał odległe więzi z panhelleńskimi świątyniami ojczyzny. Wysłannicy byli w drodze powrotnej, gdy usłyszeli wieści o oblężeniu Kapitolu. Zabrali tę wiadomość z powrotem do Massalii, gdzie przywódcy miasta zdecydowali, że warto pielęgnować przyszłe dobre stosunki z Rzymem. Massalianie najechali ich własny skarbiec, przekonali bogatych obywateli do wpłacania prywatnych datków i dodali swoje złoto do okupu. Galowie wzięli całość i wycofali się z powrotem na północ, gdzie górski chłód był nieco bardziej przyjazny niż gorące południe półwyspu włoskiego. Rzymianie wyszli z Kapitolu, by pospiesznie odbudować, na wypadek powrotu wroga. "Cała praca przebiegała w pośpiechu", podsumowuje Liwiusz, "i nikt nie zadał sobie trudu, aby zobaczyć, że ulice są proste i budynki wznosiły się tam, gdzie było dla nich miejsce. To wyjaśnia, dlaczego ogólny układ Rzymu bardziej przypomina osiedle dzikich lokatorów niż odpowiednio zaplanowane miasto. Pierwsze barbarzyńskie splądrowanie Rzymu nie tylko zmazało cesarskie ambicje Rzymu, ale pozostawiło trwały ślad na samym mieście.

PO dziesiątkach niekończących się bitew z sąsiadami, barbarzyńcami i własną szlachtą północny stan Jin w końcu się rozpadł. Jego upadek opisuje Sima Qian w tajemniczych słowach: "W dwudziestym czwartym roku panowania króla Wei-lieha", pisze, roku, który obejmuje 403 r p.n.e., "dziewięć trójnogów zatrzęsło się. Król wyznaczył Han, Wei i Chao na panów feudalnych". Han, Wei i Chao byli trzema walczącymi rodzinami stanu Jin, z których każda przejęła dla siebie część terytorium Jin. Kiedy zażądali, by monarcha Wschodniego Zhou uznał ich za panów nad ich trzema nowo zdefiniowanymi ziemiami, nie miał prawa odmówić. Trzęsienie się dziewięciu statywów to naprawdę bardzo zła metafora; król Zhou ze Wschodu utracił teraz władzę nawet nad własną świętą sankcją. Państwo Jin jako takie przestało istnieć. Wstępna rekonstrukcja mapy Chin na początku czwartego wieku pokazuje, że trzynaście stanów z okresu wiosennego i jesiennego zmieniło się w dziewięć, a terytorium Zhou wciąż niespokojnie usadowiło się w centrum. Chu przejął dwa stany na wschodzie, prawie podwajając swój rozmiar. Sung i Qi przeżyli, podobnie jak stan Lu, chociaż Lu się skurczył. Trzy nowe stany Chao, Wei i Han przepełniły stare terytorium Jin, by połknąć stare stany Hsü, Cheng i stare Wey; Yen stracił część swojego zachodniego terytorium, ale nadrobił to, rozprzestrzeniając się na wschód wzdłuż wybrzeża. Jednak stanem, który okazał się największym zwycięzcą, był Ch′in, który co najmniej czterokrotnie zwiększył swój pierwotny rozmiar. Ostatecznie wschodnia granica Ch′in rozciągała się od rzeki Żółtej aż do Jangcy.

OKRES WALCZĄCYCH PAŃSTW, który rozpoczął się od tych dziewięciu stanów, trwał dalej, jak można się było spodziewać po nazwie: z ciągłymi wojnami. Byłoby nużące opisywanie ich wszystkich szczegółowo, ale między 403 a 361, niekończące się sprzeczki międzystanowe powoli wstrząsnęły dziewięcioma stanami w porządku dziobania. Do 361 roku najpotężniejsze stany na równinie leżały w linii trzech stanów, ze wschodu na zachód: Qi, Wei i Ch′in. Masywny Chu na południu był tymczasowo zajęty przez dwa wschodnie stany, które połknął, Wu i Yueh; obaj walczyli o oderwanie się. Stan Qi był najlepiej prosperujący; miał niezwykłą liczbę kompetentnych książąt, którzy w sposób uporządkowany pobierali podatki, a także zdołali opanować monopol solny. Wei mieli przewagę militarną. Ch′in, aż na zachód, posiadało ogromne terytorium, ale było to państwo zacofane, oddalone od centrum władzy, z grzbietem wyżyn oddzielających go od starszych państw chińskich. Ci nadal uważali Ch′in za półbarbarzyńców. "Władcy feudalni państw centralnych traktowali Ch′in jako niecywilizowany lud Yi lub Ti" -komentuje Sima Qian. Nawet sto lat później szlachcic z Wei mógł powąchać Ch′in: "Jest chciwy, niegodny zaufania i nieświadomy uprzejmych manier, właściwych relacji i prawego zachowania". Zaczęło się to zmieniać w 361 rpne, kiedy szlachcic imieniem Shang Yang przybył na dwór pana Ch′in, oferując pomoc w uczynieniu z Ch'in potęgi. Shang Yang urodził się w nowym stanie Wei, jako syn królewskiej konkubiny, a więc pozbawiony władzy. Czuł, że zasługuje na większą władzę, niż pozwalało na to jego urodzenie, więc kiedy wiadomość dotarła na wschód, że nowy władca Ch'in, książę Hsiao, wysłał zaproszenie do wszystkich zdolnych ludzi, aby przyłączyli się do niego w umacnianiu Ch′in. opuścił ojczyznę i udał się na zachód. Książę Hsiao był pod takim wrażeniem pomysłów Shang Yanga, że dał mu wolną rękę w dokonywaniu wszelkich zmian, które uważał za konieczne. Od razu Shang Yang rozpoczął nowy reżim, wprowadzając surowe kary za zdradę i waśnie; nawet prywatne kłótnie podlegały karze. Aby to wyegzekwować, nakazał podzielić Ch′in na całą sieć małych kwadratów, z których każdy zawiera nie więcej niż dziesięć gospodarstw domowych, przy czym każde gospodarstwo domowe ma obowiązek informowania o wszelkich wykroczeniach popełnionych przez inne. Według słów biografa Shang Yanga, mieszkańcy Ch′in mieli "wzajemnie się kontrolować i dzielić nawzajem kary. Kto nie ujawni winowajcy, zostanie przecięty na pół". Nikt też nie mógł uciec przed czujnym okiem urzędników i sąsiadów, znikając w oddali; karczmarzom zabroniono oferowania pokoi podróżnym, chyba że podróżni ci mieli oficjalne zezwolenia. Dzięki temu mechanizmowi kontroli Shang Yang postanowił uczynić z Ch′in merytokrację. Zamiast małpować szeregi i przywileje państw zdominowanych przez szlachtę na wschodzie, Ch'in zamieniłby swoją słabość - brak arystokracji, mieszaną tradycję chińską i niechińską - w siłę. Tytuły byłyby odtąd nadawane przez księcia wyłącznie na podstawie "zasług wojskowych", a arystokraci, którzy nie umieli walczyć, nie byliby już arystokratami: "Nie mogli być uważani za książęcego rodu, którzy nie mieli zasług wojskowych jako należący do klanu książęcego". Chcąc pokazać, że szlachetne urodzenie nie daje żadnych przywilejów, Shang Yang nalegał nawet, aby ukarać własnego syna księcia Huiwen za drobne naruszenie nowych praw. Wydaje się, że spowodowało to trochę kłopotów w pałacu; Shang Yang w końcu przyznał, że wymierzenie kary śmierci spadkobiercy księcia nie byłoby dobrym pomysłem, a zamiast tego zgodził się na egzekucję jednego z korepetytorów Huiwena i napiętnowanie drugiego (lub, według niektórych relacji, odcięcie mu nosa). Co więcej, od teraz żaden obywatel Ch'in nie będzie mógł uchylać się od wykonywania użytecznej pracy dla dobra państwa. Jeśli chodzi o Shang Yanga, kupcy byli pasożytami, którzy sprzedawali towary wykonane przez innych mężczyzn i zabierali część dochodów. "Wszyscy musieli pomagać w podstawowych zajęciach, takich jak uprawa roli i tkactwo", pisze Sima Qian o reformach Shang Yanga, "i tylko ci, którzy produkowali duże ilości zboża lub jedwabiu, byli zwolnieni z pracy przy robotach publicznych. Ci, którzy zajmowali się handlem, zostali zniewoleni, razem z biednymi i leniwymi". Z drugiej strony ci, którzy ciężko pracowali, mogli liczyć na nagrodę w postaci połaci ziemi. Był to nowy pomysł i prawdopodobnie pierwsza oficjalnie usankcjonowana prywatna własność ziemi w całych Chinach. Ta nowa własność prywatna była poparta własnym zestawem przepisów: nikt nie mógł teraz przenieść się do nowego domu bez oficjalnego pozwolenia, co oznaczało, że rolnicy nie mogli wyczerpać swojej ziemi, a następnie przenieść się do nowych gospodarstw. Musieli właściwie zarządzać swoimi ziemiami, bo inaczej umrą z głodu. Nie wszyscy byli zadowoleni z reform. Biograf Shang Yanga zauważa, że protestujących, którzy "przybyli do stolicy i początkowo mówili, że przepisy nie są odpowiednie, można było liczyć w tysiącach". Ale nowe znaczenie, jakie nadano rolnictwu, oznaczało, że znaczna część ziemi Ch′in, która obecnie leży w pustkowiach, może zostać przeznaczona na uprawy. I pomimo surowości kar nakładanych przez Shang Yanga, jego polityka (która pozwalała również skazanym przestępcom na zdobycie wolności poprzez uprawę wcześniej nieużytkowanej ziemi) przyciągała coraz więcej biednych chłopów z innych chińskich państw. W Ch′in mieli przynajmniej możliwość awansu w hierarchii poprzez służbę wojskową. Sto lat później filozof Xun Zi odwiedził Ch'′in i zauważył: "Człowiek, który wraca z bitwy z pięcioma głowami wroga", pisze, "zostaje panem pięciu rodzin w jego sąsiedztwie". Większość starożytnych historyków bardzo nie lubiła Shang Yanga, ale nawet Sima Qian musiał przyznać, że całe to prawodawstwo ustanowiło pewien rodzaj stabilności w państwie, które wcześniej było bezprawne. Pisze, że po dziesięciu latach nowego reżimu "nie było rabusiów w górach; rodziny były samowystarczalne, a ludzie mieli mnóstwo, na wsi i w miastach panował wielki porządek". Mimo to Sima Qian uważał despotyczne państwo Ch′in za nędzne miejsce do życia. Ludzie byli zniewoleni, jeśli dobrze prosperowali. Inne obawy zastąpiły strach przed złodziejami i zamieszkami: "Żaden z ludzi nie odważył się dyskutować o mandatach", zauważa, ponieważ Shang Yang nakazał wygnać malkontentów. Muzyka i poezja zostały odrzucone jako nieproduktywne; filozofia była pogardzana. W ramach swojej kampanii mającej na celu uczynienie Ch′in silnym, Shang Yang spalił wszystkie nauki Konfucjusza, jakie udało mu się znaleźć. DO 344 CH′IN urósł na tyle silny, że książę Hsiao mógł skorzystać z jednego z przywilejów Hegemona i wezwać do swojej obecności innych feudalnych lordów. Sima Qian, który rejestruje tę prośbę, nie mówi nam, jak zareagowali. Dodaje, że w 343 r. król wschodniego Zhou oficjalnie uznał księcia Hsiao z Ch′in za hegemona. Po raz pierwszy od stulecia książę mógł ubiegać się o tytuł i po raz pierwszy w historii zdobył go lord Ch′in. Teraz ostateczny cel wszystkich reform Shang Yanga stał się jasny. Nowe prawa stworzyły dobrze odżywioną i rosnącą populację i uczyniły służbę wojskową jedną z najbardziej atrakcyjnych karier dla nowej generacji młodych mężczyzn Ch′in. W 340, Ch′in zaczął walczyć o podbój swoich sąsiadów. Pierwszym celem Shang Yanga był Wei, a nowe państwo zostało podbite przez armie Ch′in bez większych walk. Ale to zwycięstwo było ostatnim triumfem Shang Yanga. Książę Hsiao zmarł, a jego następcą został jego syn Huiwen - Huiwen, który około dwadzieścia lat temu obserwował egzekucję i szpecenie jego nauczycieli za własne przewinienie. Od tamtej pory nienawidził Shang Yanga. Gdy tylko władza znalazła się w jego rękach, rozkazał aresztować Shang Yanga. Minister przebrał się i uciekł z dworu Ch′in, ale kiedy szukał schronienia w gospodzie, karczmarz odmówił przyjęcia go. Ani nikt inny. Nie miał zezwolenia, jak wymagało tego prawo. Pozbawiony jakiejkolwiek kryjówki, Shang Yang został wkrótce przejęty przez ludzi Huiwena i przewieziony z powrotem do stolicy Ch'in Ch′in. Tam został skazany na przywiązanie do czterech rydwanów, które odpędzono w różnych kierunkach, rozrywając go na strzępy. Gdy irytująca obecność Shang Yanga zniknęła, Huiwen postanowił nie cofać żadnej z reform ministra. W końcu uczynili Ch′in potężniejszym niż kiedykolwiek; tak potężny, że w 325 roku ogłosił się królem. Inni feudałowie zareagowali tak, jak można się było spodziewać: "Potem - pisze Sima Qian - wszyscy panowie feudalni zostali królami". Wojny Walczących Królestw toczyły się jak poprzednio, z tym że teraz były prowadzone przez królów, a nie książąt. W TYM nieustannie niespokojnym świecie nauczyciele filozofii nadal próbowali zrozumieć swoje życie i zadać główne pytanie swoich czasów: jak ludzie mogą być pełni w świecie, który jest nieustannie rozdzierany? Nauki Konfucjusza, które Shang Yang uznał za tak szkodliwe dla jego własnych celów, kontynuował jego najsłynniejszy uczeń, Mencjusz (zlatynizowana forma, jak Konfucjusz, imienia Meng-tzu). Pisma Mencjusza zwracały szczególną uwagę (co trudno się dziwić) na relacje między władcą a jego ludem. Władca rządzi się wolą Nieba, pisał Mencjusz, ale ponieważ Niebo "nie przemówiło", władca musiał mierzyć, czy rzeczywiście spełnia wolę Nieba, słuchając opinii ludzi. Gdyby posłuchał wystarczająco uważnie, dowiedziałby się, że wojna nigdy nie była wolą Niebios. "Można zgadnąć, jaka jest twoja najwyższa ambicja", pisze, zwracając się do wyimaginowanego króla. "Aby rozszerzyć swoje terytorium, cieszyć się hołdem Ch′in i Chu, rządzić Królestwami Centralnymi. Szukanie spełnienia takiej ambicji [siłą zbrojną] jest jak szukanie ryby przez wspinanie się na drzewo". Nie była to filozofia mile widziana przez królów, którzy woleli wspinać się po drzewach; Mencjusz, który zaproponował, że zostanie doradcą książąt kilku różnych stanów, został przez nich wszystkich odrzucony. Menciusz nie był jednak jedynym głosem oferującym rozwiązania. Jego pisma ujawniają bardzo konfucjański nacisk na podstawową zdolność człowieka do doskonalenia, podstawową dobroć człowieka oraz właściwą obserwację form jako sposobu na znalezienie pokoju w niespokojnych czasach. I wielu w Walczących Królestw uznało to za całkowicie niewystarczające. Mieli codzienny dowód podstawowego egocentryzmu człowieka i żądzy władzy; żyli w takim codziennym chaosie, że obserwacja form wydawała się bezcelowa. W tych latach nowa filozofia, zupełnie inna niż filozofia Mencjusza, łączyła mistyczne wątki z czasów bardziej starożytnych. Ta filozofia została ostatecznie spisana na piśmie jako Tao-Teh-Ching. Tao: Droga. Taoiści wierzyli, że droga do pokoju polega na biernej akceptacji stanu rzeczy, co musiało wydawać się wybitnie wykonalne. Taoista nie ustanawia żadnych praw. Wszystkie wypowiedzi na temat etycznego postępowania są nieuchronnie błędne, odzwierciedlają wrodzoną deprawację człowieka. W rzeczywistości należy unikać wszelkich pozytywnych wypowiedzi, a także wszelkiej agresji i ambicji. Jak wyjaśnia Tao-Teh-Ching:

Tao nieuchronnie nic nie robi,
a jednak nie ma nic, co by nie zostało zrobione.
Jeśli królowie i książęta mogą to zachować,
wszystkie rzeczy przejdą własną transformację…
Brak pragnień doprowadzi do wyciszenia;
Świat sam odnajdzie równowagę.

Wycofać się z chaosu, czekać w wierze, że to, co będzie, będzie: to praktyczna filozofia na złe czasy. Być może najsłynniejszym z taoistów był Chuang Tzu, który urodził się w tym samym roku, w którym książę Hsiao odziedziczył rządy Ch′in i powitał Shang Yanga w swoim kraju. "Osiągnięcia cesarzy i królów są dla mędrca sprawą zbyteczną - pisał - a nie środkiem do utrzymywania ciała w całości i dbania o życie. A jednak ilu dżentelmenów z wulgarnego świata naraża się dziś na niebezpieczeństwo i odrzuca życie w pogoni za zwykłymi rzeczami! Jak możesz im pomóc?" Sam Chuang Tzu ujął to w metaforę w ten sposób: Kiedyś Chuang Tzu śnił, że jest motylem, motylem fruwającym i fruwającym wokół, zadowolonym z siebie i robiącym, co mu się podoba. Nie wiedział, że jest Chuang Tzu. Nagle obudził się i był tam, solidny i niepowtarzalny Chuang Tzu. Ale nie wiedział, czy był Chuang Tzu, który śnił, że jest motylem, czy motylem śniącym, że jest Chuang Tzu. W takich dniach taoista uważał za najbardziej satysfakcjonujące porzucenie materialnego świata. Następna kampania, która zagrzmiała u jego drzwi, następne prawo wydane przez jego księcia, by go ograniczyć: to były tylko przypadkowe przykrości, a nie prawdziwa natura rzeczy. Bez względu na to, ile prętów zostało umieszczonych wokół niego, pozostał tak obojętny jak motyl.

WOJNA MIĘDZY Atenami a Spartą dobiegła końca. Ateny były spustoszone: spłukane, wściekłe, Długie Mury zburzone i aż siedemdziesiąt tysięcy Ateńczyków zginęło w wyniku zarazy, wojny lub politycznej czystki. Nikt nie miał planu na przyszłość, a miasto było pełne wdów i kobiet, które nigdy nie wyjdą za mąż, ponieważ tak wielu mężczyzn zginęło. Arystofanes gorzko oddaje czasy w swojej sztuce Sejm Kobiet: "Sytuację można jeszcze uratować" - głosi mieszkanka Aten. "Proponuję, abyśmy przekazali kobietom kierowanie Atenami!" Wśród ich rozwiązań na kłopoty miasta jest ustawa głosząca, że każdy mężczyzna, który chce spać z młodą kobietą, musi "najpierw zadowolić starszą". Sparta, nominalny zwycięzca, była nieco lepsza. Sadzenie i zbieranie plonów zostało całkowicie odrzucone. Armie szturmujące Peloponez zmiażdżyły winorośl, spłaszczyły drzewa oliwne i zabiły stada. Coraz więcej Spartan zwątpiło w wyżywienie się w domu i zamiast tego zostali najemnikami. Tysiące tych Spartan poszło do pracy dla perskiej rodziny królewskiej. W 404 Artakserkses II odziedziczył tron po swoim ojcu, Dariuszu II. Ale wielka walka o sukcesję była de rigueur w Persji, a młodszy syn Dariusza, Cyrus - obecnie służący jako satrapa w Sardes - planował przejąć koronę dla siebie. Był ambitnym i energicznym młodzieńcem, a Artakserkses II nie był postacią zbyt imponującą; nie był zbytnio jeźdźcem, a Plutarch, który napisał o jego życiu, mówi, że miał "uległą i miękką" naturę. Aby wzmocnić swoje poparcie, Cyrus "wysłał rozkazy dowódcom swoich garnizonów w różnych miastach, aby skompletowali jak najwięcej żołnierzy z Peloponezu" (tak wynika z relacji napisanej przez Ksenofonta, młodego najemnika, który odpowiedział). Pozornie Cyrus wynajmował tych żołnierzy do obrony perskich posiadłości w Azji Mniejszej. Ale do 401 roku jego siła składająca się z ponad dziesięciu tysięcy greckich najemników zasygnalizowała alarm. Perski satrapa Lidii, ten sam Tissafernes, który negocjował z Alcybiadesem, pojechał w pośpiechu na wschód, by ostrzec króla. Z odrzuconą osłoną Cyrus udał się ze swoją armią w kierunku Eufratu, przekroczył go, a następnie skręcił na południe, maszerując w kierunku Babilonu z rzeką po swojej prawej stronie; przypuszczalnie planował wykorzystać Babilon jako bazę do ataku na serce imperium perskiego. Wydaje się, że większość armii perskiej znajdowała się w Ekbatanie. Artakserkses II musiał zebrać swoje ogromne siły, zaopatrzyć je i wyruszyć w marsz, co zajęło mu nadspodziewanie dużo czasu (Plutarch mówi, że cierpiał na "naturalny rozkurcz"). Tak więc Cyrus dotarł prawie do Babilonu, zanim dotarła do niego armia króla; długa podróż zmusiła go do wyłożenia dodatkowej pensji na greckich najemników, którzy głośno narzekali na odległość. Perska linia frontu w końcu pojawiła się na widoku, gdy armia rebeliantów zbliżyła się do Cunaxy, pola bitwy około czterdziestu mil na północ od Babilonu. Ksenofont, który maszerował w pełnej zbroi pośrodku greckich szeregów, tak opisuje ich zbliżanie się: Wczesnym popołudniem pojawił się kurz, jak biała chmura, a po pewnym czasie coś w rodzaju czerni ciągnącej się daleko po równinie. Kiedy się zbliżyli, nagle pojawiły się błyski brązu i uwidoczniły się groty włóczni i wrogie formacje, kawaleria w białych zbrojach, żołnierze z wiklinowymi tarczami,hoplici z drewnianymi tarczami sięgającymi do stóp (to podobno Egipcjanie),więcej kawalerii i łuczników. Przed nimi był to, co nazywali rydwanami z kosami. Miały one cienkie kosy wystające pod kątem z osi, a także pod siedzeniem kierowcy, zwrócone ku ziemi, aby przeciąć wszystko na swojej drodze. Pomysł polegał na wepchnięciu ich do greckich szeregów i przebiciu się przez nie. Była to ogromna siła obronna; Armia Cyrusa miała przewagę liczebną i była uzbrojona. Mimo to Cyrus był w stanie rzucić się do przodu przez perskie linie, aż spotkał swojego brata twarzą w twarz i uderzył go w pierś oszczepem, zrzucając go z konia. Ochroniarz króla odciągnął go od frontu na niewielkie wzgórze, gdzie Ktezjasz opatrzył ranę; oszczep przebił jego zbroję, ale nie przebił serca. Cyrus, odepchnięty przez walkę, myślał, że wygrał; popędził konia do przodu, wykrzykując zwycięstwo, kiedy zabłąkana strzała przeszła przez jego skroń. Armii perskiej udało się powstrzymać atak, a niedoszły uzurpator nie żył. Wielu greckich oficerów zostało schwytanych. Artakserkses II wysłał wiadomość pozostałym greckim najemnikom, proponując przyjęcie ich kapitulacji, ale odmówili. Zamiast tego dziesięć tysięcy Greków przegrupowało się i zaczęło wycofywać się z Cunaxy, z powrotem w kierunku, z którego przybyli. Młody Ksenofont został wybrany na jednego z ich przywódców. Podróż, która rozpoczęła się we wrześniu 401 roku, ciągnęła się miesiącami. Grecy brnęli wzdłuż Tygrysu, bez jedzenia i wody, nieustannie atakowani od tyłu przez oddział perski, który został wyznaczony do nękania ich oraz z boków i frontu przez wrogo nastawionych mieszkańców ziem, przez które przechodzili. Wlekli się przez pustynię; wspinali się po górach; maszerowali przez zimowe burze i dwumetrowe zaspy śnieżne. Umierali z głodu i pragnienia, z zimna i od ran bojowych. Ich buty przymarzły im do stóp; mężczyźni, którzy stracili palce u nóg zostali pozostawieni na śmierć. Rozpaczali, czy kiedykolwiek dotrą do wybrzeża, z którego mogliby wrócić do Grecji. Prawie rok po rozpoczęciu podróży, wspinali się na kolejną górę, kiedy Ksenofont, jadący z tyłu, usłyszał krzyki mężczyzn z przodu. Myślał, że krzyki zwiastują kolejny atak. Ale "krzyki stawały się coraz głośniejsze i zbliżały się", pisze, "a ci, którzy szli naprzód, zaczęli biec w kierunku mężczyzn z przodu, którzy wciąż krzyczeli, a im było ich więcej, tym więcej było krzyków". Wreszcie słowa stały się jasne. Krzyczeli: "Morze! Morze!" Marsz Dziesięciu Tysięcy był imponującym wyczynem wytrzymałościowym, ale niekoniecznie niezwykłym. Niezwykłe było to, że armia perska pod dowództwem Artakserksesa najwyraźniej nie mogła zrobić nic więcej niż dręczyć wycofujących się Greków, którym udało się uciec z samego centrum perskiej potęgi. "Wszystkie próby [Artakserksesa II] schwytania Greków, którzy wymyślili Cyrusa", konkluduje Plutarch, "…nie powiodły się, a oni, chociaż stracili zarówno Cyrusa, jak i własnych generałów, niejako uciekli z jego pałacu. Imperium perskie Artakserksesa II było na tyle słabe, że straciło kontrolę również nad Egiptem. Egipski szlachcic z Sais imieniem Amyrteusz ogłosił się faraonem, a perski satrapa nie był w stanie uzyskać wystarczającego wsparcia ze strony zaabsorbowanego Artakserksesa II, by stłumić bunt. Amyrtajos nie był pierwszym egipskim "bojownikiem o wolność", który zorganizował opór, ale był pierwszym od dłuższego czasu, który zdobył wystarczającą władzę, by tytułować się pierwszym faraonem nowej dynastii: Dwudziestej Ósmej. (Psammetichus III był ostatnim władcą dwudziestej szóstej dynastii, a Manethon wymienia Persów jako dwudziestą siódmą). Amyrteusz, który trwał cztery lata, okazał się jedynym faraonem dwudziestej ósmej dynastii. Niewiele wiemy o Egipcie pod jego rządami, chociaż dokumenty aramejskie z tamtych czasów sugerują, że przynajmniej część tego kraju nadal uważała się za pod panowaniem perskim. Inskrypcje pokazują, że po śmierci Amyrteusza inny buntownik przejął władzę jako Neferites I i ogłosił się założycielem kolejnej dynastii, Dwudziestej Dziewiątej; po sześciu latach jego następcą został uzurpator imieniem Achoris. Trzy lata po tym, jak ogłosił się faraonem Egiptu, Achoris wysłał posłańców do Grecji i poprosił Ateny o pomoc przeciwko perskim próbom odbicia jego kraju.

W międzyczasie Grecy powrócili do kłótni między sobą. Ateny nie zdołały zajść daleko w odbudowie zburzonego pokoju; miasto wciąż cierpiało z powodu podziałów politycznych spowodowanych czystkami Trzydziestu. W 399, rok po pomyślnym powrocie Dziesięciu Tysięcy, Ateńczycy skazali filozofa Sokratesa za niejasne antyateńskie wykroczenia. Sokrates przyjaźnił się zarówno z Alcybiadesem, jak i najbardziej bezwzględnym z Trzydziestu, arystokratą imieniem Kritias, który zginął w walce, która zakończyła straszliwe rządy Trzydziestu. Skazany na śmierć Sokrates pogardzał ucieczką i zamiast tego wypił cykutę; jego śmierć została odnotowana przez jednego z jego uczniów, młodego człowieka o imieniu Platon. Tymczasem Sparta ponownie przemyślała swoją umowę z Persją. Pod koniec wojny peloponeskiej Spartanie obiecali oddać Persom miasta jońskie w zamian za perskie złoto. Teraz złamali obietnicę i zamiast tego wysłali spartańskich urzędników, aby rządzili miastami. To było rażące budowanie imperium, a inne greckie miasta nie były w nastroju, by to tolerować. Trzydzieści lat walk ledwie się skończyło, gdy Ateny, Teby, Korynt i Argos połączyły siły z resztkami ich armii, aby zmusić Spartę do rezygnacji z roszczeń. Walki w tej tak zwanej wojnie korynckiej rozpoczęły się w 395 roku. Po trzech latach bezsensownych walk Sparta wycofała się - nie do Greków, ale do Persów, proponując mimo wszystko oddanie tych jońskich miast, jeśli Persowie wrócą dalej strona spartańska. Artakserkses II zgodził się i wysłał na pomoc perskie statki. To sprawiło, że Ateny bardzo chciały pomóc Achorisowi z Egiptu w walce z Persami; sojusz egipsko-ateński był możliwą przeciwwagą dla sojuszu persko-spartańskiego. Niestety, żołnierze ateńscy byli zbyt wyczerpani na ziemi, aby tak wytrzymać, a Spartanie wkrótce stwierdzili, że ich żołnierze również byli wyczerpani. W 387 roku Artakserkses II (szczęśliwy widząc, że jego potencjalni wrogowie znów się wyczerpali) zadekretował, że jeśli oba miasta nie zgodzą się na pokój, wkroczą Persowie: "Jeśli którakolwiek z zainteresowanych stron nie zaakceptuje tego pokoju", ogłosił (według Ksenofonta, który zachował rzeczywisty traktat w swojej Hellenice), "Ja, Artakserkses, będę walczył z nim drogą lądową i morską, statkami i pieniędzmi". Ateny niestety wycofały się z sojuszu z Egiptem, pozostawiając Achorisa, by sam walczył w swojej antyperskiej wojnie; Sparta rozbrojona; i na chwilę wszyscy wrócili do odbudowy swoich miast. Tak zwany pokój królewski był w pełni skuteczny. "I tak było", pisze Ksenofont, "że Spartanie i Ateńczycy wraz ze swoimi sojusznikami po raz pierwszy od czasu zburzenia murów Aten mogli cieszyć się pokojem". Odzyskanie Azji Mniejszej było punktem kulminacyjnym niepozornych rządów Artakserksesa II. Egipskie inskrypcje pokazują, że w końcu wysłał bez przekonania grupę żołnierzy, aby usztywnili Achorisa w jego jaskini, ale kiedy Achoris (który zdołał namówić kilku greckich najemników, by stali się częścią regularnej egipskiej marynarki wojennej) walczyli, Persowie wycofali się . Kiedy Achoris zginął, a nowy Egipcjanin przejął dowództwo - nieznany żołnierz imieniem Nektanebo I, założyciel trzydziestej dynastii - Artakserkses II wykonał jeszcze jeden cios, aby odzyskać Egipt. Tym razem próbował odwrócić losy Egiptu, wynajmując własnych ateńskich najemników i kierując się do ataku, wkraczając do Delty po jej zachodniej stronie, a nie do fortecy Pelusium na wschodzie, jak zwykle. Nectanebo walczył z tą połączoną siłą, która była silniejsza niż jego własna, dzięki genialnej strategii. Stanął przy każdym strumieniu w Delcie, walcząc przez chwilę, zanim wycofał się nieco dalej na południe, wciągając najeźdźców coraz dalej. Wiedział - czego nie wiedzieli Ateńczycy i Persowie - dokładnie, kiedy miało nastąpić wylanie Nilu, i udało mu się powstrzymać połączone siły inwazyjne, dopóki wody wokół niego nie zaczęły gwałtownie rosnąć. W tym momencie pokonał szybki odwrót na południe; Zaskoczeni i przytłoczeni powodzią Persowie i Ateńczycy wycofali się z Delty. Nektanebo trzymał swój tron przez osiemnaście lat dobrobytu, a Artakserkses II nie próbował ponownie.

RUINA GRECJI przekonała przynajmniej jednego Ateńczyka, że greckie miasta przetrwają tylko wtedy, gdy zdołają zebrać się razem pod jednym sztandarem greckiej tożsamości. Panhellenizm, a nie budowanie imperium siłą, był jedyną nadzieją dla greckiego świata. Tym Ateńczykiem był Izokratesem, mówca i nauczyciel retoryki, który urodził się przed wybuchem wojny peloponeskiej i patrzył, jak jego miasto rozpada się w strzępy. W 380, siedem lat po pokoju królewskim, opublikował Panegyricus, pisemne przemówienie, prosząc wszystkie greckie miasta o uznanie ich wspólnego dziedzictwa. Ateny muszą być liderem w takiej próbie, pisze Izokrates, ponieważ "miasto sprawiło, że nazwa "grecka" nie wydaje się być nazwą ludu, ale sposobu myślenia; a ludzie nazywani są Grekami, ponieważ mają udział w naszym wykształceniu, a nie w naszych narodzinach". Było to wskrzeszenie tego wezwania do dobrowolnego utożsamienia się z ideą, którą Perykles po raz pierwszy wymyślił w czasie wojny, przeformułowaną tak, by związać Ateny i Spartę razem jako Grecy przeciwko światu niegreckiemu. Panegiryk jest przede wszystkim wezwaniem do panhellenistycznej jedności, ale jest też wezwaniem Hellenów do dobrowolnego przyłączenia się przeciwko tym, którzy nie byli wykształceni na Greków: przeciwko Persom i ich królowi Artakserksesowi II, który rządzi "nie za zgodą" części jego imperium, ale raczej "poprzez posiadanie większej armii". Odpowiedzią na to wezwanie do panhellenizmu było nieco nieoczekiwane źródło. W roku 359 przekazano jednocześnie dwa trony. Najstarszy syn Artakserksesa II, Dariusz, planował zabić swojego ojca, podejrzewając, że Artakserkses może skłaniać się do ogłoszenia swojego młodszego syna Ochusa dziedzicem. Artakserkses dowiedział się o spisku i usiadł w łóżku w noc planowanego zamachu, czekając. Kiedy przybył Dariusz, wezwał swojego ochroniarza. Dariusz został aresztowany i skazany na śmierć przez podcięcie gardła. Niedługo potem Artakserkses zmarł ze starości; Ochus otruł swoich pozostałych braci i, mając bezpieczny tron, stał się Artakserksesem III. W Macedonii w tym samym roku na tron wstąpił inny król. Nazywał się Filip II; był trzynastym królem od czasu, gdy Amyntasa poddała się Dariuszowi Wielkiemu sto lat wcześniej. Trzynastu królów w ciągu stulecia ćwiczy średnio mniej niż osiem lat na sztukę; bycie królem Macedonii nie było bezpieczną pracą. Starszy ojciec Filipa, Amyntas IV, poślubił znacznie młodszą żonę pod koniec życia, aby uzyskać prawowitego następcę tronu (miał już co najmniej troje nieślubnych dzieci, które miały na to oko). Ta kobieta, Eurydyka, urodziła wymaganych spadkobierców: trzech synów, Aleksandra II, Perdikkasa i Filipa. Następnie zaczęła prowadzić rażący romans z macedońskim dworzaninem o imieniu Ptolemeusz; według relacji macedońskich stary król rzeczywiście złapał ich dwoje w łóżku w pewnym momencie, ale w wieku prawie osiemdziesięciu lat postanowił nie robić zamieszania z tego powodu. Kiedy zmarł starożytny Amyntas, królem został Aleksander II. Miał kłopoty na północnym zachodzie, gdzie plemiona iliryjskie groziły inwazją. Sojusz Macedonii z Persją zapewnił Macedonii pewną ochronę przed wrogami z północy i południa, ale za panowania Aleksandra II Persowie nie rzucali już tak długiego cienia. Justyn, historyk z III wieku, mówi nam, że Aleksander II musiał uniknąć podboju, spłacając Ilirów i wysyłając swojego młodszego brata Filipa (zaledwie dziesięcioletniego) do życia w Ilirii jako zakładnika. W końcu pozwolono Filipowi wrócić do domu, ale jego starszy brat był skazany na zagładę. Eurydyka, własna matka Aleksandra, zaaranżowała jego zamordowanie, aby jej kochanek Ptolemeusz mógł przejąć władzę. Gdy tylko Aleksander II umarł, Ptolemeusz ogłosił się regentem w imieniu prawowitego spadkobiercy, drugiego syna Perdikkasa. Filip, teraz piętnastolatek, został ponownie wysłany jako zakładnik; tym razem trafił do Teb na południu Grecji, które groziły inwazją na Macedonię. Perdikkas, który nie był głupcem, czekał, aż osiągnął wiek wstąpienia na tron, a potem, przy wsparciu macedońskiej szlachty, która nie lubiła Ptolemeusza, kazał odciągnąć kochanka swojej matki i dokonać egzekucji. (Nie zanotowano, co stało się z Eurydyką). Następnie sam objął tron i zrobił, co mógł, aby przywrócić rodzinę królewską: wynegocjował uwolnienie Filipa z Teb, ożenił się i spłodził syna. Następnie zwrócił się do Ilirów, którzy raz jeszcze zagrażali inwazją. W szóstym roku swego panowania uczynił swojego młodszego brata Filipa regentem dla swojego syna i poprowadził armię macedońską do wojny z Ilirami. Bitwa była katastrofą. Perdikkas zginął wraz z czterema tysiącami macedońskich żołnierzy. Filip, mający dwadzieścia cztery lata, miał bronić królestwa przed tym północno-zachodnim zagrożeniem. Objął dowództwo nad armią jako regent dla dziecka, ale (Justin mówi) "groziły niebezpieczne wojny i zbyt długo było czekać na współpracę księcia, który był jeszcze tak młody, [więc] został zmuszony przez ludzi sam przejąć rząd". Może to być trafne lub może uchronić przed bardziej złowieszczym przywłaszczeniem władzy. W każdym razie przywództwo Filipa było bardzo potrzebne. Iliryjczycy nie byli jedynym zagrożeniem na horyzoncie; Ateńczycy podjęli teraz próbę osadzenia na tronie macedońskim własnego kandydata, aby móc włączyć Macedonię do terytorium rządzonego przez Ateny. Filip, niezdolny do walki zarówno z Ilirią, jak i Atenami, odsunął ateńskie zagrożenie, poddając ateńskie miasto przygraniczne. Następnie zreorganizował armię macedońską, ucząc dzikich, pół-dzikich żołnierzy macedońskich, jak walczyć w greckiej falandze, czego nauczył się podczas lat spędzonych w Tebach. W następnym roku armia macedońska triumfowała nad Ilirami. W tym momencie Macedończycy byli wyraźnie zbyt silni na ateńską inwazję. Zamiast toczyć wojny obronne, Filip mógł rozpocząć budowanie imperium na własny rachunek. Walczył i ożenił się (pięć różnych razy), wchodząc w sojusz lub dominację z terytoriami wzdłuż Zatoki Termajskiej, granicy Macedonii i Tracji oraz północnej i północno-zachodniej granicy Macedonii. Jego trzecia żona, siedemnastoletnia Olimpias, była córką króla Epiru. Olimpias, według starożytnych przekazów, była zaskakująco piękna, ale w swoich obyczajach miała skłonność do przerażających burz temperamentu i ekscentryczności; trzymała duże węże jako zwierzęta domowe i pozwalała im pełzać po całej swojej sypialni. Jej ojciec myślał, że zapałką chroni Epirus; kiedy umarł, Filip po prostu go zaanektował. W 356 Olimpias urodziła pierwszego syna i następcę Filipa. Dziecko otrzymało imię Aleksander, po zmarłym bracie Filipa. Teraz Filip zaczął patrzeć na południe. Kiedy władca greckiego miasta Pherae został zamordowany, Filip wpadł, przywrócił porządek, a następnie zachował kontrolę nad miastem. Przeprowadził kampanię w Tracji i przejął kopalnie złota i srebra wokół Góry Pangaeus, co pozwoliło mu sfinansować więcej kampanii. Odzyskał miasto, które oddał Atenom w momencie wstąpienia na tron, i walczył jeszcze dalej na południe i wschód. Podczas jednej z tych kampanii strzała przeszła przez jego prawe oko; brakujące oko widać w jego posągach. Na to wszystko nie było zorganizowanej odpowiedzi greckiej. Sparta była zbyt daleko na południe, aby ją niepokoić, a Ateny, które protestowały, cierpiały z powodu poważnego głodu i nie mogły rozpocząć kolejnej wojny. Filip zaczął połykać kawałki Grecji. Jego pchnięcie na południe było nie tyle przeciwko Grecji, którą chciał podbić, ile Grecji, którą chciał wchłonąć. Jego piechota, jego kawaleria, jego dwór zostały zasolone Grekami. To właśnie koń grecki - ogier z Tesalii o imieniu Bucephalas - uwidocznił przedwcześnie rozwiniętą inteligencję jego syna Aleksandra. Plutarch mówi, że Philip zapłacił za tego konia ogromną sumę pieniędzy, ale okazało się, że jest całkowicie nie do opanowania. Kazał go odesłać, ale Aleksander zaprotestował; Filip kazał mu poprzeć protest, pokazując, że sam potrafi jeździć na koniu: "Aleksander podbiegł do konia" - Plutarch pisze-"wziął wodze i odwrócił go w stronę słońca - najwyraźniej dlatego, że zauważył, że koń był roztrzęsiony na widok jego cienia rozciągającego się i szarpiącego przed nim". To pozwoliło mu dosiąść konia, co stało się sławne w całej Macedonii (a później w Grecji). Nawet tak wcześnie Aleksander był strategiem. Nadal był jedynym prawowitym synem Filipa. Jedna z kochanek Filipa urodziła syna nieco młodszego od Aleksandra, również o imieniu Filip; ale nieszczęsne dziecko było upośledzone umysłowo. (Plutarch mówi, że odpowiedzialna za to była Olimpias, który dał dziecku lek, który miał uszkodzić jego umysł; ale nie ma innych dowodów na poparcie tego). Spadkobierca, ale najwyraźniej zaczął unikać Olimpias za wszelką cenę (lokalna plotka głosiła, że węże w jej łóżku miały z tym coś wspólnego: "Kiedyś widziano węża rozciągającego się obok ciała Olimpii, gdy spała", pisze Plutarch, "i mówią, że to ten incydent bardziej niż cokolwiek ochłodził pasję i uczucie Filipa"). Swoje nadzieje na spadkobiercę wiązał z Aleksandrem. W 343 r. zaprosił greckiego filozofa Arystotelesa, by przybył na północ do Macedonii, by pełnił funkcję guwernera Aleksandra, na dobrze płatną posadę, którą Arystoteles przyjął. W roku 340 Filip był na tyle silny, by wypowiedzieć wojnę Atenom. Jego inwazję na Grecję ułatwił fakt, że więcej niż jedno greckie miasto miało ambiwalentny stosunek do walki. Grecki filozof Izokrates, mający teraz dziewięćdziesiąt lat, porzucił nadzieje na chętną współpracę z Grekami; po Panegiricusie wygłosił przemówienie zatytułowane Do Filipa, prosząc króla macedońskiego, aby objął przewodnictwo. "Zdobyliście bogactwo i władzę, jakich nie ma żaden inny Grek" - oznajmił - "i tylko one naturalnie nadają się zarówno do przekonywania, jak i do przekonywania. To, co zamierzam zasugerować, będzie wymagało, jak sądzę, obu tych rzeczy, ponieważ mam zamiar doradzić ci, abyś stanął na czele greckiego sojuszu i poprowadził grecką kampanię przeciwko barbarzyńcom. Stowarzyszenie greckich miast, które opiekowało się świątynią Delf, poszło za radą Izokratesa i zaprosiło Filipa do Grecji. Ateny poprosiły Spartę o pomoc w walce z inwazją, ale Sparta nie chciała mieć nic wspólnego ze swoim starym wrogiem. Kiedy więc armia Filipa w końcu ruszyła z północy, Ateny zdołały zebrać tylko kilka wojsk sprzymierzonych, głównie z Teb i miast Beocji. Armie spotkały się w upalne lato 338 roku na równinie Cheronea. Najbardziej kompletna relacja z bitwy, która pozostała, zachowała się w historii Diodora Siculusa:

Obie armie były teraz gotowe do walki; byli wprawdzie równi pod względem odwagi i męstwa osobistego, ale pod względem liczebności i doświadczenia wojskowego wielka przewaga leżała u [Filipa]. Bo stoczył wiele bitew, większość z nich wygrał i dzięki temu wiele się nauczył o wojnie, ale najlepsi ateńscy generałowie już nie żyli…. O wschodzie słońca obie armie szykowały się do bitwy. Król rozkazał swojemu synowi Aleksandrowi, który właśnie osiągnął pełnoletność… poprowadzić jedno skrzydło, choć dołączyli do niego jedni z najlepszych z jego generałów. Drugim skrzydłem kierował sam Filip, z wyselekcjonowanym korpusem, i ustawiał różne brygady na takich stanowiskach, jak tego wymagała okazja. Ateńczycy utworzyli armię…. W końcu wojska rozpoczęły walkę i walka była zacięta i krwawa. Trwało to długo z straszliwą rzezią, ale zwycięstwo było niepewne, dopóki Aleksander, pragnąc dać ojcu dowód swojej męstwa - a za nim odważna banda - był pierwszym, który przedarł się przez główny korpus wroga, bezpośrednio mu się przeciwstawiając, zabijając wiele; i powalił wszystko przed nim. Jego ludzie, napierając ciasno, rozcinają na kawałki linie wroga; a gdy ziemia była już zasypana trupami, połóż skrzydło przeciw niemu w ucieczce

Bitwa pod Cheroneą, ze stosunkowo niewielką liczbą ofiar (tysiąc Ateńczyków, duża liczba w jednej bitwie, ale niewielka w porównaniu z żniwami z lat wojny), była niezwykła z dwóch powodów: była to pierwsza próba Aleksandra w dowództwie wojskowym i oznaczała koniec pewnej ery. Greckie miasta-państwa już nigdy nie będą wolne od więzów imperium. Filip, który niewątpliwie zdawał sobie sprawę, że nie może wywalczyć sobie drogi do posłuszeństwa pozostałych greckich miast, teraz zmienił miejsce. Traktował Ateny z wielkim szacunkiem, uwalniając swoich więźniów, a nawet organizując gwardię honorową, która towarzyszyłaby zmarłym Ateńczykom z powrotem do miasta. Ateńczycy, wykorzystując złą sytuację, postanowili udawać, że Filip był teraz przyjacielem Aten. W następnym roku Filip wygłosił przemówienie w Koryncie, sugerując, że posłuszeństwo Greków wobec jego królestwa byłoby dobre dla Grecji. Sparta nadal nie chciała mieć nic wspólnego z planami Filipa. Ale reszta greckich miast zgodziła się (oczywiście z armią Filipa stojącą w pobliżu) połączyć się w kolejną ligę grecką. Nazywało się to Ligą Koryncką i podobnie jak stara Liga Deliańska w Atenach, została utworzona z zamiarem zaatakowania Persów. W przeciwieństwie do Ligi Deliańskiej jej najwyższym dowódcą był król Macedonii. Persja była bezbronna, w samym środku kolejnej chaotycznej zmiany dowództwa. Artakserkses III zasiadał na tronie od dziewiętnastu lat; największym osiągnięciem jego panowania było odzyskanie Egiptu, czego dokonał w 343 (sześć lat wcześniej) pokonując ostatniego rodzimego faraona Egiptu, Nektanebo II. Teraz Egipt był ponownie pod kontrolą perskiego satrapy i był rządzony przez króla perskiego (Manethon nazywa tę dynastię trzydziestą pierwszą). A potem, w tym samym roku co bitwa pod Cheroneą, Artakserkses zmarł. Szczegóły były pobieżne, ale chociaż król chorował chwilę przed śmiercią, wydaje się niemal pewne, że nie umarł z powodu choroby, lecz trucizny, którą podawał mu pod pretekstem lekarstwa eunuch imieniem Bagoas. Bagoas był jednym z dowódców Artakserksesa III w zwycięstwie nad Egiptem i cieszył się z jego potęgi. Po śmierci Artakserksesa III Bagoas sam zaczął kierować królestwem jako wezyr. Dwóch młodych książąt również niespodziewanie zmarło z powodu problemów żołądkowych (Bagoas był zajęty swoimi kubkami). Przeżył tylko jeden książę, młody człowiek o imieniu Arses. Prawdopodobnie Bagoas planował uczynić go marionetką; kiedy Asses wykazywał oznaki niezależności, Bagoas też go otruł.

Filip planował atak na imperium kierowane przez eunuchów, kiedy ogarnęła go katastrofa. Katastrofa była w większości jego dziełem. Zaraz po spotkaniu Ligi Korynckiej w 337 roku Filip postanowił ponownie się ożenić. Nie miało to dla niego absolutnie żadnej politycznej korzyści i najwyraźniej powodowane było żądzą; dziewczyna była rodowitą Macedonką, piękną siostrzenicą dworzanina o imieniu Attalus. Na uczcie weselnej wszyscy Macedończycy upili się oszałamiająco (tradycja uroczystości macedońskich), a Attalus wzniósł toast: pomachał kielichem w powietrzu i ogłosił, że bogowie mogą teraz wysłać Macedonii prawowitego następcę tronu. Aleksander był oczywiście technicznie uzasadniony, ale ponieważ jego matka Olimpias była Greczynką, był tylko w połowie Macedończykiem. Toast Attalusa był bezpośrednim wyzwaniem dla jego pozycji jako następcy tronu, sugestią, że tron Macedonii powinien należeć wyłącznie do Macedończyków pełnej krwi (oraz wyraźną wskazówką, że miłość Filipa do wszystkiego, co greckie, nie była podzielana przez wszystkich Macedończyków). Aleksander, który również był pijany, rzucił w Attalusa kielichem i nazwał go szumowiną. Filip, prawdopodobnie najbardziej pijany ze wszystkich, dobył miecza, by zaatakować Aleksandra, po czym upadł na twarz. "Panowie", powiedział Aleksander, stojąc nad ojcem z pogardą, "jest tam człowiek, który szykował się do przejazdu z Europy do Azji, ale który potyka się w drodze do jednej kanapy z drugiej!" Gorzej miało nadejść, a Attalus też był w tym po szyję. Według Diodora Filip jakiś czas wcześniej wybrał na swojego kochanka pięknego młodego mężczyznę, który był również przyjacielem Attalosa. (Macedończycy, podobnie jak Grecy, zwracali większą uwagę na mechanikę aktu seksualnego niż na płeć partnera; to, czy jesteś penetrowanym, czy penetrującym, było ważne, ale kto był po drugiej stronie, było mniej istotne). Ten piękny młody człowiek niestety wyparł poprzedniego kochanka Filipa, członka jego ochroniarza imieniem Pauzaniasz. Pauzaniasz, chory z miłości, publicznie obraził swojego następcę, nazywając go "hermafrodytą", a nie prawdziwym mężczyzną. Zawstydzony, młody człowiek rzucił się przed Filipa podczas bitwy, zamierzając zginąć, i zginął od miecza wroga. Attalus, w odwecie za samobójstwo przyjaciela, zaprosił Pauzaniasza na obiad, upił go doszczętnie, a następnie wydał na zbiorowy gwałt przez grupę współpracujących przyjaciół, kara pasująca do przestępstwa; do penetracji była uległa, kobieca, te właśnie cechy, których Pauzaniasz używał, by oczernić swojego rywala. Pauzaniasz, gdy wytrzeźwiał, udał się do Filipa w wściekłym upokorzeniu i poskarżył się, ale Filip odmówił ukarania Attalosa, który był zaufanym i cennym generałem. Zamiast tego próbował uspokoić Pauzaniasza, promując go i dając mu prezenty. Ale odmówił kochania go ponownie i Pauzaniasz pielęgnował jego odrzucenie i upokorzenie aż do 336 roku. Filip zorganizował wielkie święto, aby uczcić początek swego ataku na Persję; miało się zacząć od parady otwierającej, prowadzonej przez Filipa, do teatru pełnego wiwatujących Macedończyków. Gdy Filip przekroczył próg teatru, Pauzaniasz wyszedł zza jego pleców i wbił mu nóż w żebra. Pauzaniasz pobiegł za swoim koniem. Potknął się i upadł, i natychmiast został wielokrotnie dźgnięty nożem przez resztę ochroniarza. Ale Filip już nie żył. Wielu ludzi podejrzewało, że Aleksander, gardzący swoim ojcem, był w jakiś sposób w to zamieszany: "Aleksander nie wyszedł z romansu bez skazy" - mówi Plutarch, choć nie podaje żadnych przeklętych szczegółów. Ale po zamordowaniu Pauzaniasza i braku dowodów zdrady nikt nie odważył się wysunąć żadnego oskarżenia. W każdym razie Aleksander był popularny wśród wojska, które już następnego dnia ogłosiło go królem. Odziedziczył, jak mówi Plutarch, królestwo "otoczone ze wszystkich stron gorzką urazą, głęboką nienawiścią i niebezpieczeństwem". Podbite terytoria na północy były nieszczęśliwe pod rządami Macedonii; Grecy na południu nie byli tak całkowicie zrezygnowani z członkostwa w Lidze Korynckiej, aby Aleksander mógł sobie na nich polegać; a Persowie czekali na atak Macedończyków. Ale Aleksander miał jedną sprawę do załatwienia. Attalosa wysłano naprzód do Azji Mniejszej, aby przygotować trasę, którą siły inwazyjne Macedonii będą podążać do Persji. Aleksander nigdy nie zapomniał zniewagi; wysłał zabójcę po Attalosa i kazał go zamordować.

GRECKIE bezużyteczne próby jedności - Liga Peloponeska, Liga Grecka, Liga Deliańska i parodia Ligi Korynckiej - miasta na dawnym terytorium Lacjum również połączyły się w sojusz: "Liga Łacińska ". Rzymianie nazywali tę ligę Nomen Lacjum i chociaż od ponad wieku utrzymywali dość przyjazne stosunki z miastami Ligi Łacińskiej (pierwszy traktat pokojowy między Rzymem a Ligą został podpisany prawdopodobnie około 490 r. p.n.e.), Rzym nigdy nie dołączył. Miasto nie było skłonne stać się jednym wśród równych. W ciągu trzydziestu kilku lat, odkąd Galowie spalili Rzym, Rzymianie odbudowali swoje mury, odparli różne ataki sąsiadów, wysłali wojska na wschód, nad rzekę Anio, by walczyli z większą liczbą Galów (żołnierz rzymski podszedł do kampanii z "wielkim terrorem", mówi Liwiusz, ale "wiele tysięcy barbarzyńców zginęło w bitwie") i przeżył jeszcze jeden impas patrycjuszy i plebejuszy. Ta zakończyła się w 367 r. koncesją patrycjuszy: konsulat miał być formalnie otwarty dla plebejuszy, a pierwszy konsul plebejski został ustanowiony w tym samym roku. Senat ogłosił, że ten kompromis należy uczcić dodatkowym dniem świątecznym, a sam Liwiusz nazywa go "godnym uwagi" rokiem, w którym "po długim sporze oba rozkazy zostały pojednane i wreszcie uzgodnione". "Zgoda" jest nieco mocna, ponieważ patrycjusze i plebejusze nadal irytowali się nawzajem, ale wydaje się, że nowy układ działał jak smar w piskliwych stosunkach między tymi dwiema klasami. W następnych dziesięcioleciach w murach Rzymu panował wystarczający pokój, aby miasto ponownie zwróciło uwagę na budowanie imperium. W 358 Rzym przekonał Ligę Łacińską do odnowienia starego traktatu pokojowego. Tak jak poprzednio, obie strony musiały bronić się w ataku. Ale od teraz cały łup ze wspólnych kampanii będzie dzielony równo między obie strony; Rzym wyciągnąłby tyle samo z każdego zwycięstwa, ile wszystkie miasta Ligi razem wzięte. Rzym nie był już tylko kolejnym miastem na półwyspie; była to potęga tak wielka, jak sama Liga. W 348 Rzymianie zaktualizowali kolejny traktat, tym razem z Kartaginą. Statki rzymskie nadal nie mogły płynąć dalej na zachód niż Piękny Cypel, a Kartagińczycy nadal obiecywali, że nie będą budować żadnych fortów na terytorium łacinników. Ale nowy warunek zmienił traktat pokojowy w coś nieco innego: "Jeżeli Kartagińczycy zdobędą jakiekolwiek miasto w Lacjum, które nie podlega Rzymowi" - precyzował traktat - "zatrzymają dobra i ludzi, ale miasto wydadzą. " Kartagińczycy byli teraz partnerami w podboju; Rzym układał plany kontrolowania wsi, mimo że jego przywódcy przysięgali przyjaźń z Ligą Łacińską. W ciągu następnych pięćdziesięciu lat agresja Rzymu doprowadziła go do czterech wojen i buntu, a piąta wojna wypłynęłaby tuż u jego brzegów.

TUŻ NAD RZEKĄ LIRI leży sojusz znanych plemion, zbiorowo, jako Samnici. Pochodzili z południowych Apeninów i mieszkali w siatce farm i wiosek poniżej Rzymu i na wschód od wybrzeża Kampanii. Pomijając farmy, byli znani jako alarmujący zestaw bojowników, "silnych zarówno pod względem zasobów, jak i broni", jak to ujął Liwiusz. Pomimo wcześniejszego porozumienia, że Liri będą służyć jako granica między nimi, Rzym wyruszył na wojnę z Samnitami w 343 r. p.n.e. Rzymskie relacje rzucają na to najlepsze możliwe światło; Rzymianie, jak mówi Liwiusz, po prostu odpowiadali na rozpaczliwy apel o pomoc, ponieważ Samnici "niesłusznie zaatakowali" ludność mieszkającą w regionie Kampanii, na południowo-zachodnim wybrzeżu. Ale ambicje miasta wyłaniają się w wersji wydarzeń Liwiusza: ""Dotarliśmy do punktu kiedy Kampania będzie musiała zostać wchłonięta przez jej przyjaciół lub jej wrogów", twierdzą jego kampaniscy ambasadorowie. "Wy, Rzymianie, musicie go sami zająć, a nie pozwolić [Samnitom] wziąć go, dobry uczynek z waszej strony, zły z ich. Rzymianie, cień twojej pomocy wystarczy, aby nas chronić, a cokolwiek mamy, rozważymy wszystko twoje." Bez względu na to, jak bardzo byli naciskani Kampanianie, jest mało prawdopodobne, aby którykolwiek z sąsiadów Rzymu błagał o wchłonięcie; ta "Pierwsza wojna samnicka" była kolejnym ruchem w imperialnej grze Rzymu. Gambit nie był szczególnie udany. Do 341 roku I wojna samnicka została sparaliżowana, a obie strony zgodziły się na traktat. Druga wojna, wojna łacińska, wybuchła zaraz po pierwszej. Miasta Ligi Łacińskiej, obserwujące poczynania Rzymu na południu, ostatecznie zdecydowały, że żaden traktat nie powstrzyma rzymskiego ekspansjonizmu. Skomplikowane manewry polityczne spowodowały, że miasta łacińskie zaatakowały Rzym, a Samnici przyłączyli się po stronie rzymskiej, aby powstrzymać rozszerzanie się władzy łacińskiej na południe. Ta wojna, pisze Liwiusz, była szczególnie trudna dla armii rzymskiej, ponieważ maszerujący w ich stronę łacinnicy "byli tacy sami jak oni w języku, zwyczajach, rodzaju uzbrojenia, a przede wszystkim w instytucjach wojskowych". Dotyczyło to konsulów dowodzących armią rzymską. W obawie, że rzymscy żołnierze stracą z oczu, kto jest sojusznikiem, a kto wrogiem, "wydali rozkaz, by nikt nie opuszczał swojej pozycji do walki z wrogiem". W zaciekłej bitwie pod Kapuą spotkali się żołnierze łacińscy i wojska rzymsko-samnickie. Rzymianie "rozerwali formację wroga taką rzezią, że pozostawili przy życiu zaledwie jedną czwartą swoich przeciwników", podczas gdy "cała armia" Rzymian została "pocięta na kawałki". przed normami i za nimi była równie krwawa rzeź". Nawet po tak wielkim rozlewie krwi obie armie przegrupowały się i ponownie starły. Tym razem zwyciężyli Rzymianie. Po kapitulacji łacinników Rzymianie zagarnęli włoskie ziemie o wartości imperium: nie tylko Lacjum, ale także północną Kampanię i południową Etrurię. Różne ludy wciągnięte w sferę rzymską były traktowane zgodnie z ich lojalnością. Latynowie, jak mówi Liwiusz, "byli pozbawieni praw do zawierania małżeństw i handlu między sobą oraz do organizowania rad między sobą", co zerwało więzy między miastami Ligi. Mieszkańcy Kampanii, którzy walczyli po stronie Rzymu, "otrzymali obywatelstwo bez prawa głosu", podobnie jak mieszkańcy kilku innych sojuszniczych miast. Była to dziwna kategoria przywilejów, civitas sine suffragio; ci nowi pół-obywatele byli chronieni przez Prawa Dwunastu Tablic, ale nie mieli głosu w decyzjach Rzymu. Rzym zaczął również coraz szybciej zakładać nowe kolonie, rozszerzając swoje granice zarówno poprzez budowę, jak i podbój. Jednak raczkujące imperium nie było stabilne; Liwiusz używa wyrażenia "zły pokój", aby opisać swoje relacje z nowo podbitymi członkami i jeszcze podbitymi sąsiadami. W 326 roku skończył się nawet zły pokój, a Samnici ponownie powstali z bronią w ręku. Po raz kolejny agresja była po stronie rzymskiej; Rzymianie przekroczyli tę starą granicę, rzekę Liri, aby zbudować kolonię na ziemi Samnitów. "Druga wojna samnicka" ciągnęła się przez ponad dwadzieścia lat, w serii ponurych, powtarzających się starć między dwiema armiami. Gdy Rzymianie i Samnici walczyli, na morzu szykowała się kolejna walka. Gdy Rzymianie byli zajęci na terytorium Samnitów, ambitny Sycylijczyk imieniem Agatokles wykorzystał okazję, by trochę zbudować własne imperium. Agathocles był byłym garncarzem z Syrakuz, który dobrze się ożenił i wynajął armię. W 317 r. zdobył Syrakuzy siłą i stał się ich tyranem, posługując się starym dobrym uzasadnieniem Merodach-baladan/Napoleon/Sargon II/Cyrus: "Oświadczył, że przywraca ludowi pełną autonomię", pisze Diodorus Siculus, twierdzenie, które brzmiało trochę pusto, kiedy następnie udał się na podbój większości reszty Sycylii. Wiązało się to z wypchnięciem Kartagińczyków z wyspy, a Kartagina nie zignorowała wyzwania dla jej potęgi na Morzu Śródziemnym. Do 310 roku flota Kartaginy zablokowała Syrakuzy. W odpowiedzi Agathocles wysłał siły Syrakuzy do ataku na samą Kartaginę. Kartagińczycy byli tak zaniepokojeni tym nieoczekiwanym atakiem, że miasto wpadło w panikę. Kapłani Kartaginy, którzy nadal wyznawali wersję starej religii kananejskiej przeniesionej z Tyru wieki wcześniej, poświęcili bóstwom Kartaginy aż pięćset dzieci, aby zapewnić zwycięstwo. "Wierzyli, że zaniedbali honory bogów, które zostały ustanowione przez ich ojców", mówi nam Diodor, i chcieli naprawić niedociągnięcia, które sprowadziły na nich inwazję Agatoklesa: "W ich mieście był posąg z brązu Kronosa [greckie imię Baala, fenickiego boga męskiego], wyciągając ręce, dłońmi do góry i pochylając się ku ziemi, tak że każde z dzieci, gdy się na nim położy, potoczyło się i wpadło do czegoś w rodzaju otwartego dołu wypełnionego ogniem. " Ten przerażający rytuał nie przyniósł zwycięstwa. Chociaż Kartagina nie upadła, Syrakuzy też nie, a do 306 roku obie strony musiały podpisać traktat. Agatokles pozostał na tronie Syrakuz, ale Kartagina zachowała kontrolę nad zachodnią częścią wyspy. Zaraz potem, w 304, Rzymianie w końcu zawarli pokój z Samnitami (ponownie). W międzyczasie rozpoczęli kolejny projekt budowania imperium. Cyrus wytyczył swoją Drogę Królewską, aby połączyć swoje pierwotne serce z podbitymi terenami, a Rzymianie, idąc w ich ślady, zaczęli budować oficjalną drogę łączącą miasto z własnymi peryferyjnymi ziemiami. Konsul Appius Klaudiusz Caecus rozpoczął projekt w 312 roku, a droga, która ostatecznie biegła wzdłuż wybrzeża aż do Kapui w Kampanii, przyjęła jego nazwę: Droga Appijska. Pokój z Samnitami trwał całe sześć lat. W 298, tuż po wyborach konsularnych, Liwiusz pisze, że po Rzymie zaczęła się rozchodzić pogłoska: "Etruskowie i Samnici zwerbowali ogromne armie…. Wrogowie Rzymu przygotowywali się do wojny z całej siły własnej i swoich sojuszników". Antyrzymska koalicja zbierająca się przez Liri obejmowała nie tylko Samnitów i pozostałych Etrusków, ale także kontyngent Galów z północy i Umbrii, federację plemion z Apeninów na północny wschód od Etrurii. Te odmienne narody były gotowe do zjednoczenia się, by walczyć przeciwko Rzymowi, co było wyraźnym odzwierciedleniem narastającego poczucia kryzysu związanego z trwającą ekspansją Rzymu. Kampania rzymska przeciwko tej federacji, "trzecia wojna samnicka", rozpoczęła się od trzech lat ciężkich walk, które ostatecznie zakończyły się wielką bitwą w Sentinum, po drugiej stronie Apeninów w samej Umbrii; najdalej, według wszelkiego prawdopodobieństwa, w jakiej armia rzymska kiedykolwiek prowadziła kampanię i po raz pierwszy, kiedy wielu z nich przekroczyło góry. "Wielka jest sława tego dnia, w którym stoczono bitwę w Sentinum" - mówi Liwiusz. Wyznaczono dzień bitwy, do udziału w niej wybrano Samnitów i Galów, a podczas rzeczywistej walki Etruskowie i Umbryjczycy mieli zaatakować obóz rzymski. Plany te zostały zburzone przez trzech dezerterów którzy potajemnie przyszli nocą do [konsula dowodzącego] Fabiusa i powiedzieli mu o zamiarach wroga. Rzymianie, których sojusz czterokierunkowy miał znacznie przewagę liczebną, wysłali oddział, aby najechać ziemię etruską i umbryjską, w którym to momencie kontyngenty etruskie i umbryjskie wróciły do domu, by bronić swoich rodzin i gospodarstw. Kiedy więc rozpoczęła się bitwa, Rzymianie ustawili się w szeregu przeciwko Galom i Samnitom. Byli "równie dopasowani", mówi Liwiusz; rzymska kawaleria rozproszyła się w przerażeniu, gdy Galowie zaatakowali rydwanami, których wielu Rzymian nigdy wcześniej nie widziało, i jeden z konsulów został zabity; Galowie z kolei spadli w takiej liczbie, że stosy ciał trzeba było usuwać przez kilka dni. W końcu, z tysiącami zabitych po obu stronach, linia galijska i samnicka została naruszona, ich obóz najechał, a ich odwrót został zablokowany. Teraz Rzymianie mieli kontrolę nad wsią, ale "nadal nie było pokoju" na wsi, jak konkluduje Liwiusz. Najgorsze walki zakończyły się w 295 roku pod Sentinum, ale najazdy, bitwy, bunty i bunty trwały jeszcze przez kolejne pięć lat. Kolejny traktat w 290 zakończył trzecią wojnę samnicką. Ale nawet później rzymscy żołnierze co roku maszerowali, by walczyć na północy i środku półwyspu włoskiego; rzymska pięść, zbliżająca się do wsi, była uzbrojona.

PO ŚMIERCI Filipa Macedońskiego jego syn Aleksander zajął jego miejsce jako króla Macedonii i szefa Ligi Korynckiej. Ale po odejściu Filipa różne greckie miasta ogłosiły swoją secesję od Ligi, między innymi Teby i Ateny; Ateny miały nawet źle osądzony dzień świąteczny i pośmiertnie obdarowały Pauzaniasza złotą koroną. Aleksander wraz ze swoimi macedońskimi oddziałami maszerował prosto na rebeliantów, pokonując Greków. Kiedy dotarł do bram Teb, zaproponował, że przywróci miasto na swoją korzyść, jeśli Tebanie tylko przekażą dwóch szlachciców odpowiedzialnych za dowodzenie secesją. Teby odmówiły, a Aleksander nakazał swoim ludziom zburzyć bramy. "Samo miasto, zdobyte przez burzę", pisze Plutarch, "zostało splądrowane i zrównane z ziemią. Aleksander miał nadzieję, że tak surowy przykład może przerazić resztę Grecji do posłuszeństwa. Trzydzieści tysięcy zostało publicznie sprzedanych jako niewolnic, ponad sześć tysięcy zostało zabitych mieczem". Następnie złożył tę samą ofertę Atenom, które zgodziły się tak szybko, jak to możliwe. "Czy to było, jak lew, że jego namiętność została teraz zaspokojona", dodaje Plutarch, "czy też, po przykładzie skrajnego okrucieństwa, miał zamiar wyglądać na miłosiernego, Ateńczykom było to na dobre; bo przebaczył im wszystkie dawne przewinienia. Ateńczycy robili wszystko, co w ich mocy, aby utrzymać jego dobrą opinię, wysyłając na wygnanie wszystkich ludzi, którzy sprzeciwiali się przyłączeniu się do Ligi Korynckiej. Po tym, reszta Ligi Korynckiej dołączyła w ciągu dwóch miesięcy. Aleksander pomaszerował na Przesmyk Koryncki i tam odbyło się zgromadzenie Ligi, na którym (gdy jego żołnierze stali obok) delegaci Ligi pospiesznie wybrali go na stanowisko wodza w miejsce jego ojca. Ten pokaz demokracji, wsparty siłą, byłby charakterystyczny dla działań Aleksandra. Prawie wszystko, co robił, robił siłą broni; jednak gdzieś w nim było pragnienie uznania przez wolną wolę pokonanych. Stara idea podboju siłą i nowa idea, którą ludzie mogli być związani razem bez przymusu, przez wspólną lojalność lub wspólną tożsamość, siedzieli w nim niespokojnie.

ALEXANDER BYŁ TERAZ KRÓLEM Greków, co było czymś, czego żaden spartański czy ateński bohater nigdy nie zdołał osiągnąć. Miał za sobą swoich elitarnych bojowników macedońskich oraz około czterdziestu tysięcy żołnierzy greckich; był gotów stawić czoła lwom perskim. W Persji eunuch Bagoas miał zły koniec. Po po śmierci księcia Arsesa, Bagoas wybrał na swoją następną marionetkę imponująco wyglądającą (sześć i pół stopy wzrostu), ale podobno łagodną, daleki krewny Artakserksesa III, niejakiego Kodomannosa. Bagoas nie spodziewał się napotkać dużego oporu ze strony Kodomannosa, który nie miał doświadczenia z sądami. Nie docenił jednak swojego człowieka. Kiedy Kodomannos został koronowany na królewskie imię Dariusz III, zaprosił Bagoasa do swojej sali tronowej na kielich wina. Bagoas, który wiedział, co nadchodzi, próbował żebrać, błagając, że zachorował, ale król zasugerował, że w takim przypadku lepiej gdyby wypił swoje lekarstwo. Godzinę później Bagoas nie żył, a Dariusz III kontrolował Persję. W 334 Aleksander wkroczył do królestwa Dariusza z trzydziestoma dwoma tysiącami ludzi; Diodorus mówi, że prawie czternaście tysięcy z nich było Macedończykami, reszta pochodziła z podległych miast. Poruszał się szybciej, niż spodziewali się Persowie, a armia perska nie zdążyła do niego dotrzeć na czas, aby uniemożliwić jej przekroczenie Hellespontu. Po utracie pierwszej przewagi perscy dowódcy zebrali się, by obrać nową strategię (Dariusza III nie było z nimi; właśnie pozbył się Bagoasów i prawdopodobnie chciał przez jakiś czas mieć królewskie oko na Suzie). Perski generał Memnon zasugerował całkowite uniknięcie bitwy lądowej. Zamiast tego, powiedział, że Persowie powinni wycofać się, paląc wszystkie zapasy, wabiąc armię Aleksandra przez ląd pozbawiony żywności i wody, a w międzyczasie wysłać statki, aby zaatakowały macedońską ojczyznę. Był to dobry plan, połączenie strategii rzymskiej przeciwko sojuszowi czterech stron we Włoszech i strategii scytyjskiej, która pokonała pierwszego Dariusza. Ale został zakrzyczany. Zamiast tego armia perska przeniosła się na brzeg rzeki Granicus, w pobliżu starego miejsca Troi, i postawiła na opór. Wbrew radom własnego dowódcy, Parmenio, Aleksander zebrał swoje siły i szarżował przez rzekę na linię perską. Pierwsi Macedończycy, którzy wyszli z wody, zostali wymordowani, ale ciężar ataku Aleksandra wkrótce odepchnął Persów. Grecki historyk wojskowości Arrian przypisuje to doświadczeniu ludzi Aleksandra i "przewadze długiej włóczni z derenia nad lekkimi włóczniami Persów", ale obecność Aleksandra niewątpliwie miała też coś wspólnego z zaciekłością Macedonii. W przeciwieństwie do Dariusza był w samym środku pierwszej szarży i walczył na linii frontu do końca. W rzeczywistości przeżył z włócznią wbitą w napierśnik i stracił hełm od uderzenia siekierą od tyłu. Przed utratą głowy uratował go jeden z jego dowódców, Klejtus Czarny, któremu udało się odciąć ramię napastnikowi w ramieniu, zanim zdążył podnieść broń do drugiego ciosu. Starożytne relacje mówią o stracie Macedonii około dwustu ludzi, podczas gdy Persowie stracili około czterech tysięcy; Syn, zięć i szwagier Dariusza byli wśród zmarłych. Ocaleni Persowie uciekli, a Aleksander ogłosił wyzwolenie miast jońskich (co oznacza, że znajdowały się teraz pod jego rządami). Maszerował dalej w kierunku Sardes, ale Arrian mówi, że wciąż był "osiem lub dziewięć mil stąd", kiedy gubernator miasta wyszedł, by się poddać. Azja Mniejsza była jego. Podczas swojego triumfalnego marszu przez nią zatrzymał się w mieście Gordium, dawnej stolicy Midasa. Tam zobaczył, w Świątyni Jowisza, wóz, którego podobno używał ojciec Midasa, Gordius, kiedy po raz pierwszy wjechał do kraju: "jego godną uwagi cechą jest jarzmo", według rzymskiego historyka Kwintusa Curtiusa Rufusa, "które było przywiązane. w dół z kilkoma węzłami, które są tak ciasno splątane, że nie można było zobaczyć, jak zostały zapięte. Miejscowi powiedzieli, że człowiek, który je rozwiąże, będzie królem całej Azji, co stanowi nieodparte wyzwanie dla Aleksandra. "Przez jakiś czas Aleksander bezskutecznie zmagał się z węzłami" - mówi Rufus. -"Potem powiedział: ‚Nie ma znaczenia, jak są związane' i przeciął mieczem wszystkie rzemienie, unikając w ten sposób przepowiedni wyroczni - a nawet wypełniając ją". Tymczasem Dariusz był na tyle zmartwiony, że udał się (z żonami, dziećmi i większością dworu) do Babilonu, który miał służyć jako centrum jego działań przeciwko najeźdźcy. Tutaj zebrał absolutnie gigantyczną armię: ponad ćwierć miliona Persów, Medów i bojowników trybutów z różnych części jego imperium, według Rufusa. Wraz z tą wstrząsającą ziemią armią wyruszył z Babilonu do otwartego kraju w starym sercu Asyrii, gdzie siły perskie mogły się rozprzestrzenić i zmiażdżyć Macedończyków. Ale Aleksander zachorował na wysoką gorączkę i zwlekał w Tarsie, aż minęła. Dariusz, zniecierpliwiony ciągłym brakiem obecności wroga, postanowił (wbrew radom macedońskiego dezertera, który pojawił się w obozie perskim), skierować się prosto w kierunku Azji Mniejszej. W rezultacie armie spotkały się nad rzeką Issus w Syrii, gdzie ogromna liczba Persów nie dawała żadnej przewagi; nie wszyscy żołnierze zmieścili się na mniejszym polu bitwy. Po raz kolejny siły macedońskie przebiły się przez linie perskie. Dariusz, widząc, że bitwa toczy się przeciwko niemu, deptał mu po piętach: "Pochylił się nawet do odrzucenia swoich królewskich insygniów, aby nie zdradziły jego ucieczki" - mówi Rufus. Bagoas nie mylił się całkowicie w łagodności Dariusza; był na tyle przerażony, że zostawił żonę, starą matkę i wszystkie dzieci. Kiedy Aleksander zwycięsko dotarł do centrum perskiego obozu, zastał ich tam wszystkich, trzymanych w niewoli przez Macedończyków w królewskim namiocie, by czekali na jego przybycie. "Ciągle pytali, na którym skrzydle stał Dariusz" - mówi Rufus; byli przekonani, że Dariusz musiał już umrzeć, skoro zrezygnował z ich obrony. Wiadomość o jego ucieczce była szokiem. Aleksander, który był ogólnie miły dla jeńców, o ile nie brali udziału w oblężeniu (co zawsze wprawiało go w zły humor), oszczędził ich. Dariusz uciekł na tyle daleko, by bezpiecznie rozbić obóz, a następnie wysłał list do Aleksandra, proponując, że zostanie jego sojusznikiem, a także prosząc o okup za jego żonę i dzieci. W liście zwrotnym Aleksander odmówił zawarcia jakichkolwiek traktatów, chyba że Dariusz przybędzie osobiście i zwróci się do niego "Pana kontynentu Azji". "W przyszłości - kończył własny list - niech wszelka korespondencja, jaką zechcesz ze mną zawrzeć, będzie zaadresowana do króla całej Azji. Nie pisz do mnie jak równy." To prawie gwarantowało, że rozmowa o traktacie dobiegła końca. Dariusz pozostał na wschód od Eufratu; Aleksander zapewnił krewnym Dariusza dobrze strzeżony komfort, a następnie rozpoczął kampanię w Syrii. W 332 dotarł do miasta Tyr, które odmówiło poddania się i wytrzymywało przez siedem miesięcy. Kiedy oblężenie w końcu się skończyło, Aleksander był tak wściekły z powodu opóźnienia, że pozwolił swoim ludziom zmasakrować sporo z trzydziestu tysięcy ludzi znajdujących się w środku. Następnie pomaszerował do Egiptu i został ogłoszony faraonem w miejsce Dariusza III, który jako rzecz oczywista twierdził, że ma ten tytuł, gdy osiągnął tron perski. A potem, w 331, wrócił, by zająć się Dariuszem. Dariusz podjął kolejną próbę uniknięcia wojny; ponownie zaproponował, że odkupi swoją rodzinę, a także obiecał Aleksandrowi, że będzie mógł mieć całą ziemię na zachód od Eufratu bez sprzeciwu, nie wspominając o perskiej księżniczce jako żonie, jeśli Aleksander zgodzi się tylko zawrzeć traktat o przyjaźni. Generał Aleksandra Parmenio uważał, że to doskonały pomysł, który pozwoli wszystkim wrócić do domu. "Zgodziłbym się, gdybym był tobą", powiedział Aleksandrowi, na co Aleksander odpowiedział: "A gdybym był tobą, ja też bym się zgodził". Obie armie spotkały się ponownie w bitwie, tym razem pod Gaugemelą, na północnym Tygrysie. Znowu Persowie zostali pokonani; ponownie Dariusz uciekł. Ludzie Aleksandra triumfalnie pomaszerowali najpierw do Suzy, a potem do Persepolis. Tutaj Aleksander odkrył cały kontyngent greckich jeńców wojennych, z których niektórzy zostali wzięci do niewoli kilkadziesiąt lat wcześniej w starszych wojnach, ale wszyscy zostali niewolnikami. Aby powstrzymać ich przed ucieczką, ich perscy panowie odcięli im ręce i nogi, których nie potrzebowali do wykonywania swoich zadań. Aleksander, po raz kolejny wściekły, kazał swoim ludziom splądrować miasto; pozwolono im palić, zabijać i zniewalać, ale zabronił im gwałtu na jakiejkolwiek z kobiet. Nie wiemy, jak daleko przestrzegano tego nakazu, ale miasto zostało spustoszone, a pałace Dariusza spłonęły. Sam Dariusz pobiegł w kierunku Ecbatany. Aleksander ruszył za nim z niewielką, szybką siłą, ale zanim zdążył dogonić uciekającego króla perskiego, ludzie Dariusza zwrócili się przeciwko niemu. Jego dowódca kawalerii i jeden z jego satrapów dźgnęli go nożem i zostawili w wozie, by umarł w gorącym lipcowym słońcu. Aleksander był teraz Wielkim Królem, a jego ludzie mieli nadzieję, że ich misja dobiegła końca. Ale Aleksander nie był w stanie opuścić ziemi niepodbitej, a północno-wschodnie satrapie, wśród nich Baktria i Sogdiana, nie były jeszcze w jego rękach. Zaczął prowadzić kampanie coraz wyżej, powyżej wysokiego pasma, które oddzielało subkontynent indyjski od ziem Azji Środkowej. Był to trudny teren i w ciągu następnych trzech lat walki, jego wpływ na lojalność jego ludzi zaczął się zmniejszać. Syn pierwszego Parmenio został skazany za spiskowanie przeciwko życiu Aleksandra; Aleksander kazał go zamęczyć na śmierć, a następnie nakazał uśmiercić również jego ojca (brutalna, ale nierzadka praktyka w Macedonii). Potem zaaranżował poślubienie księżniczki Sogdiany, pięknej Roxane. Było to niezwykle późne pierwsze małżeństwo, jak na mężczyznę w jego wieku; podobnie jak jego ojciec, prowadził romanse z obiema płciami, ale większość energii poświęcał na walkę, a seks był drugorzędną przyjemnością. Teraz jego królowa będzie dziewczyną z plemienia, które Macedończycy uważali za niewolników i barbarzyńców. A w połączeniu z tym była rosnąca niechęć do rosnącej tendencji Aleksandra do zakładania perskich strojów i podążania za perskimi zwyczajami. Ich zdaniem stawał się coraz mniej Macedończykiem w miarę zajmowania coraz większego terytorium. Ta niechęć wybuchła podczas pijackiej kolacji pod koniec 328 roku, kiedy ten sam Klejtus, który uratował Aleksandrowi życie w Graniku, oskarżył go o przypisanie mu zasług za zwycięstwa odniesione krwią lojalnych Macedończyków. Aleksander zerwał się, szukając broni; Przyjaciele Cleitusa, którzy byli nieco mniej pijani niż on, wywlekli Cleitusa z pokoju, ale on nalegał, żeby wrócić kolejnymi drzwiami, by drwić z króla. Aleksander złapał włócznię od swojego ochroniarza i dźgnął swojego rodaka. Kiedy wytrzeźwiał, był przerażony. Ale nie zrezygnował ze swoich planów prowadzenia kampanii dalej na wschód, mimo że jego ludzie podążali teraz za nim bez radosnego uwielbienia, które kiedyś okazywali. Bez względu na to, czy byli z nim w pełni, czy nie, zamierzał podbić Indie. Po drugiej stronie rzeki Indus bezpośredni potomkowie króla Adżataśatru z Magadhy (który tak wiele lat temu podbił okoliczne królestwa, aby uczynić Magadhę wielką) stracili swój tron. W 424 r. p.n.e nieślubny syn z królewskiej linii, Mahapadma Nanda, sam wziął koronę Magadhy i wyruszył na kampanię. Żył, aby być największym indyjskim zdobywcą. Nadal walczył w wieku osiemdziesięciu ośmiu lat; a kiedy w końcu umarł, po dziesięcioleciach budowania królestwa, zepchnął terytorium Magadhy aż do Dekanu (północny kraniec suchej południowej pustyni). Królestwo pozostawił swoim synom i wnukom. Kiedy Aleksander przybył przez przełęcz Khyber do Indii, jeden z potomków Mahapadmy Nandy, Dhana Nanda, siedział na tronie Magadhy. Zanim Aleksander miał jakąkolwiek szansę dotrzeć do tego najbogatszego i najpotężniejszego indyjskiego królestwa, musiał przejść przez ziemie, które leżały między nimi. Ale nigdy nie zaszedł wystarczająco daleko, by zmierzyć się z Dhaną Nandą w bitwie. Pierwszym indyjskim królestwem, które leżało między nim a północnymi królestwami Indii, była Taxila, której król przyjął jego imię, kiedy wstąpił na tron. Obecni King Taxiles spotkali Aleksandra z darami i daniną żołnierzy, gdy tylko przekroczył Indus (być może za pomocą mostu pontonowego, chociaż szczegóły przeprawy nie są znane). Taxiles miały nadzieję zawrzeć sojusz z Aleksandrem przeciwko następnemu królestwu: Hydaspesowi, który leżał nad rzeką Jhelum i był rządzony przez dwumetrowego króla Porusa. Aleksander wziął prezenty i żołnierzy i zgodził się pomóc Taxiles przeciwko jego wrogowi. Połączone siły Hindusów i Macedończyków pomaszerowały nad rzekę Jhelum, gdzie mogli zobaczyć Porusa i jego armię (w tym "szwadrony słoni", jak mówi Arrian) po drugiej stronie. Wraz z czterema osobiście dobranymi strażnikami osobistymi, mężczyznami o imionach Ptolemeusz, Perdiccas, Lysimachus i Seleukos, poprowadził swoją armię przez rzekę (niektórzy pływali, inni brodząc, inni na pospiesznie zbudowanych łodziach) i zaatakował zarówno słonie, jak i dwumetrowego Porus. Zarówno Macedończycy, jak i konie byli nieco zaniepokojeni tymi potwornymi bestiami, ale walczyli do przodu i zbliżali do siebie siły Porusa, aż jego słonie deptały jego własnych żołnierzy. W końcu Porus został zmuszony do poddania się; Aleksander, pod wrażeniem jego odwagi, ocalił mu życie. Ale zwycięska armia Aleksandra poniosła ciężkie straty; a kiedy dowiedzieli się, że Aleksander zamierza teraz poprowadzić ich przez rzekę Ganges, która była jeszcze szersza niż Indus i miała więcej wrogich wojsk indyjskich i słoni po drugiej stronie, odmówili kontynuowania. Tym razem ani wściekłość Aleksandra, ani jego urok nie były w stanie ich przekonać. Wreszcie, jak mówi Plutarch, "zamknął się w swoim namiocie i leżał tam w ponurym gniewie, odmawiając odczuwania jakiejkolwiek wdzięczności za to, co już osiągnął, chyba że mógł również przekroczyć Ganges". Pozostał w swoim namiocie dąsając się przez dwa dni. A potem, zdając sobie sprawę, że przegrał tę konkretną bitwę, pojawił się trzeciego dnia i zgodził się zawrócić. Ale zamiast maszerować z powrotem przez przełęcz Chajber, poprowadził swoich żołnierzy wzdłuż Indusu, na południe do morza, a potem na zachód. To zamieniło się w nędzną, zabijającą duszę i ciało, siedmiomiesięczną podróż. Podczas marszu na wybrzeże mężczyźni musieli przedzierać się przez wrogie nadrzeczne miasta; w jednym z tych ataków, na miasto Mallians, Aleksander został trafiony strzałą w klatkę piersiową i przez kilka godzin wydawał się być martwy. Kiedy wznowili marsz, ledwo mógł usiąść na koniu, a rana nigdy do końca się nie zagoiła. A kiedy już dotarli do wybrzeża, marsz na zachód poprowadził ich przez słoną pustynię: "przez nieuprawiany kraj", mówi Plutarch, "którego mieszkańcom nie powiodło się, posiadając tylko kilka owiec, i tych nieszczęsnych, których mięso było nędzne i niesmaczne, ponieważ nieustannie żywią się rybami morskimi". Upał był nie do zniesienia. Cała woda była słona. Jego ludzie zaczęli umierać z głodu, pragnienia i chorób. Z armii liczącej 120 000 piechoty i 15 000 kawalerii zaledwie 30 000 dotarło do domu. To był straszny koniec wspaniałej kampanii. Po powrocie do Suzy Aleksander wyrzucił z głowy kampanię indyjską na tyle, na ile mógł, i zamiast tego skoncentrował się na swoich obowiązkach króla, a nie zdobywcy. Ożenił się ponownie, tym razem z jedną z córek Dariusza III, księżniczką Stateirą (co najmniej pół stopy wyższa od niego). Był także gospodarzem dziwacznego masowego ślubu między swoimi macedońskimi szlachcicami a setkami perskich szlachcianek. Hefajstionowi, jego najbliższemu przyjacielowi, zaufanemu generałowi i prawdopodobnie kochankowi z dzieciństwa, przyznał przywilej poślubienia innej córki Dariusza: młodszej siostry Stateiry, Drypetis. Święto weselne było próbą poradzenia sobie przez Aleksandra z trwającą wrogością między Persami, którzy uznali Macedończyków za nieokrzesanych, a Macedończykami, którzy uznali Persów za zniewieściałych. Zebrał też tysiące perskich chłopców i oddał ich pod dowództwo macedońskich oficerów, aby szkolili się w walkach macedońskich. Oba eksperymenty przyniosły odwrotny skutek. Większość masowych małżeństw rozpadła się szybko, a macedońscy żołnierze piechoty z taką siłą nienawidzili perskiej młodzieży, że grozili jej powrotem do Macedonii. "Pragnęli, aby odprawił ich wszystkich", pisze Plutarch, "teraz był tak dobrze wyposażony w grupę tańczących chłopców, z którymi, jeśli zechce, mógłby iść dalej i podbijać świat". Tymczasem pomysł, że wspólna grecka tożsamość może w jakiś sposób połączyć wszystkich poddanych Aleksandra, prawie zniknął z pola widzenia. Ale nie do końca. Aleksander wystosował emocjonalny apel do Persów ("Chociaż jesteście zagraniczni przybysze, uczyniłem was stałymi członkami moich sił: jesteście zarówno moimi współobywatelami, jak i moimi żołnierzami"), a drugi do swoich starych macedońskich towarzyszy ("Wszystko zabiera w tym samym odcieniu: nie jest hańbą dla Persów naśladowanie macedońskich zwyczajów ani dla Macedończyków naśladowania Persów. Ci, którzy mają żyć pod tym samym królem, powinni cieszyć się tymi samymi prawami"). Gdy udało mu się przekonać Macedończyków i Persów do nieco dłuższego współistnienia, udał się z Suzy do Ekbatany, gdzie zamierzał zorganizować wielki festiwal w greckim stylu. Miał nadzieję, że to może wygładzić bardzo widoczne spoiny w jego królestwie. Ale w Ekbatanie, w środku festiwalu, Hefajstion zachorował. Prawdopodobnie miał tyfus; zaczynał wracać do zdrowia, gdy, wbrew radom swoich lekarzy, zjadł ogromny posiłek złożony z kurczaka i wina, który przebił mu żołądek. Zmarł zaledwie kilka godzin później. Aleksander nigdy całkowicie nie wyzdrowiał po śmierci Hefajstiona. Opuścił Ekbatanę i udał się do Babilonu w głębokiej żałobie. Tutaj on też zachorował. Plutarch mówi, że miał gorączkę, która zaczęła się osiemnastego dnia miesiąca i stale się pogarszała. Dziesięć dni później już nie żył. Był rok 323; miał trzydzieści trzy lata. Jego ciało leżało w sypialni niepogrzebane przez kilka dni, podczas gdy jego dowódcy spierali się o to, kto przejmie kontrolę nad imperium; nigdy nie wyznaczył następcy, a jak dowiedział się niedługo wcześniej, że Roxane jest w ciąży z dziedzicem, odrzucił wszelką potrzebę zrobienia tego. "Podczas zatargów między dowódcami", pisze Plutarch, "ciało pozostawało czyste i świeże, bez żadnych oznak takiego skażenia czy zepsucia, chociaż leżało zaniedbane w bliskim dusznym miejscu". Niektórzy uznali to za cudowny znak; najprawdopodobniej Aleksander był w głębokiej śpiączce przez dwa lub trzy dni, zanim w końcu umarł. Opóźnienie uratowało go przed życiem, kiedy w końcu rozpoczął się proces balsamowania. Podboje Aleksandra, dokonane w białym ogniu energii, stworzyły imperium bez administracji, biurokracji, zorganizowanego systemu podatkowego, wspólnego systemu komunikacji, tożsamości narodowej i stolicy; Sam Aleksander, wędrowny, zmarł w obozie. Została stworzona z nadmierną szybkością i zrobiła z nadmierną szybkością to, co inne starożytne imperia utrzymywane razem przez dynamiczne osobowości: rozpadła się. Rozpad rozpoczął się od Roxane. W piątym miesiącu ciąży, w obcym kraju i na tyle obeznanym z perskimi zwyczajami, że czuła się całkowicie niebezpieczna, właśnie usłyszała, że Perska żona Aleksandra, Stateira, wciąż w Suzie, również była w ciąży. Prawdopodobnie słyszała też uwagę Ptolemeusza, że jej własne dziecko, nawet płci męskiej, będzie półniewolnikiem i żaden Macedończyk nie będzie chciał się mu podporządkować. Z kolei Stateira była córką Wielkiego Króla. Roksane napisała do niej list w imię Aleksandra, pod jego pieczęcią, zapraszając ją do Babilonu. Kiedy Stateira przybyła ze swoją siostrą, Drypetis, wdową po Hefajstianie, Roxane zaoferowała im obu puchar zatrutego wina. Obie zginęły przed nocą. Jedynym spadkobiercą Aleksandra było teraz nienarodzone dziecko Roxane. Ale nienarodzone dziecko nie mogło rządzić, nawet przez regenta. Imperium potrzebowało króla, zanim wiadomość o śmierci Aleksandra rozeszła się po wszystkich tych ciężko podbitych ziemiach. Armia macedońska, która zebrała się przed sypialnią Aleksandra w oczekiwaniu na jego śmierć, nie chciała widzieć nikogo poza krewnym roszczącym sobie tytuł Aleksandra. Zaczęli krzyczeć do przyrodniego brata Aleksandra: niedorozwiniętego dziecka Filipa, syna kochanki starego Filipa, znanego jako Filip Arrhidaeus. Ten chłopiec, teraz po trzydziestce, łatwo dał się oszukać, łatwo przekonać i łatwo prowadzić. Był także w Babilonie, gdzie Aleksander, który go lubił, przywiózł go, aby był bezpieczny. Kiedy armia zaczęła go krzyczeć, jeden z generałów Aleksandra pobiegł i zabrał Filipa, wyprowadził go z koroną na głowie i zdołał go uciszyć na tyle długo, aby armia mogła go obwołać królem. "Ale przeznaczenie już sprowadzało wojnę domową", pisze Kwintus Kurcjusz Rufus, "bo tronu nie można dzielić i kilku ludzi do niego dążyło". Ludzie, którzy chcieli części podbojów Aleksandra, byli ludźmi, którzy spędzili ostatnią dekadę walcząc u jego boku: Ptolemeusz, Macedończyk, który podobno był bękartem samego starego Filipa; Antygon, jeden z zaufanych generałów Aleksandra; Lizymach, jeden z jego towarzyszy w kampanii indyjskiej; i Perdiccas, który służył jako dowódca kawalerii, a następnie, po śmierci Hefajstiona, jako zastępca dowódcy. Zdając sobie sprawę, że nastroje armii były przeciwne, aby którykolwiek z nich został najwyższym zwierzchnikiem imperium Aleksandra, ci ludzie przyjęli kompromis. Ograniczony Filip pozostałby nominalnym królem, a jeśli dziecko Roxane było mężczyzną, Filip i niemowlę byliby współwładcami. Obaj potrzebowaliby regenta, a człowiekiem, który objął tę pracę, był Perdiccas. Pozostanie w Babilonie, który będzie służył jako centrum imperium. Pozostali mężczyźni zgodzili się objąć stanowiska satrapów, na wzór systemu perskiego. Ptolemeusz będzie rządził Egiptem; Antygon, większość Azji Mniejszej ("Lycia, Pamfilia i większa Frygia", mówi Rufus); Lizymach dostał Trację; Antypater, zaufany oficer, który służył Aleksandrowi jako regent Macedonii podczas nieobecności króla, miał pozostać w Macedonii i mieć oko na Grecję; Cassender, syn Antypatera, dostał Karię (południowe wybrzeże Azji Mniejszej). Pięciu innym oficerom przekazano kontrolę nad innymi częściami imperium. Ten podział domeny Aleksandra na satrapie ("podział Babilonu") był bezpośrednią drogą do wojny. "Ludzie, którzy niedawno byli poddanymi króla, indywidualnie przejmowali kontrolę nad ogromnymi królestwami", pisze Rufus, "pozornie jako administratorzy imperium należącego do innego, a wszelkie preteksty do konfliktu zostały usunięte, ponieważ wszyscy należeli do tej samej rasy. Ale trudno było pozostać usatysfakcjonowanym tym, jaka okazja im przyniosła". Ani ich wspólna rasa, ani ich wspólna lojalność wobec Aleksandra nie mogły powstrzymać nieuchronnego dramatu. "Wojny diadochów" lub "wojny następców" wybuchły niemal natychmiast.

Scena pierwsza

Władza Perdiccasa jako regenta wzrosła, gdy dziecko Roxane, urodzone w ciężkich warunkach, okazało się chłopcem: niemowlę Aleksander IV z Macedonii. Ale Egipt miał potencjał, by stać się największą potęgą militarną ze wszystkich "satrapii", które Ptolemeusz zmaszerował, by objąć dowodzenie z zaledwie dwoma tysiącami ludzi, ale kiedy rozeszła się wieść, że oferuje hojną płacę, greccy najemnicy napływali do niego. Kiedy jego siła była wystarczająco duża, Ptolemeusz jasno wyraził swoje zamiary, porywając ciało Aleksandra, które było związane z Macedonią, i zakopując je w Egipcie, jakby Aleksander był jego przodkiem. Perdiccas wiedział, że był to ruch w celu przejęcia kontroli nad imperium. Zebrał swoją armię i pomaszerował do walki z Ptolemeuszem. Atak był katastrofą; Siły Perdiccasa były zakłopotane. Po odwrocie oficerowie Perdiccasa zebrali się razem - dowodzeni przez młodego oficera Seleukosa, który również był z Aleksandrem w Egipcie - i zamordowali go. Jeden generał zniknął ze sceny. Ptolemeusz nakazał zarówno Filipowi, jak i małemu Aleksandrowi IV usunąć się z Babilonu i zabrać z powrotem do Macedonii, gdzie mieli być pod ochroną Antypatera. Nagrodził Seleukosa, który pozbył się Perdiccas, dając mu Babilon do rządzenia - ale jako satrapa, a nie jako regent.

Scena druga

W 319, niedługo potem, zmarł Antypater Macedońskii. O ddał Macedonię nie swojemu synowi Cassenderowi (który miał już Karię), ale innemu Macedończykowi. Tak więc zarówno Ptolemeusz, jak i Antygon zgodzili się sprzymierzyć z Kassanderem, aby pomóc mu zdobyć terytorium jego ojca. Ale zacięta stara Olimpias, matka Aleksandra, wciąż była bardzo żywa. Kazała sprowadzić swojego wnuka Aleksandra IV do jej własnego domu w Pelli, królewskiej stolicy Macedonii, wraz z jego matką Roxane. Następnie zebrała swoich zwolenników do walki o kontrolę nad Macedonią. Zwycięstwo Kassandera oznaczałoby ustanowienie nowego domu królewskiego, a Olimpias była zbyt przyzwyczajona do bycia matką króla, by to obserwować. Olimpias nie udało się długo powstrzymać trzech potężnych satrapów, ale zanim najechali Macedonię, udało jej się położyć ręce na słabomyślnym Filipie. Zawsze go nienawidziła i nie znosiła myśli, że będzie królował z jej wnukiem. Zadźgała Filipa na śmierć, zanim Cassander i jego sojusznicy mogli przybyć, by go uratować. Kiedy Cassender dotarł do Pelli w 316, aresztował Olimpię i kazał ją ukamienować za morderstwo. Umieścił Roxane i dziewięcioletniego Aleksandra w areszcie domowym, teoretycznie dla ich własnego bezpieczeństwa, w zamku zwanym Amfipolis, z widokiem na rzekę Strymon. Teraz mapa rozbiła się na pięć królestw: Cassender w Macedonii, Lizymach w Tracji, Antygon (nazywany Jednookim, ponieważ przegrał drugie w bitwie) w Azji Mniejszej, Seleukos kontrolujący Babilon i perskie serce oraz Ptolemeusz w Egipcie.

Scena trzecia

W Macedonii, w zamku Amfipolis, los, którego obawiała się Roxane, odkąd spadła na nią śmierć jej męża. Około 310 kielich wina na obiad zawierał truciznę; i zginęli zarówno Roksane, jak i Aleksander IV. Jedyny syn Aleksandra miał dwanaście lat, mniej więcej w tym samym wieku, w którym jego ojciec był przy oswajaniu Bucefała. Bez wątpienia sprawcą był Kassander, który działał jako król Macedonii. Pozostali czterej generałowie dokładnie wiedzieli, co się stało. Ale przez następne pół dekady nikt o tym nie mówił. Nikt nie nazwał się królem; nikt nie porzucił tytułu satrapy. Wszyscy popierali to, o czym wiedzieli, że jest kłamstwem: że młody Aleksander wciąż żyje w fortecy nad rzeką macedońską i że wszyscy służą w jego imieniu. Żaden z tej piątki nie chciał być pierwszym, który zdobędzie tytuł króla. Ten, kto pierwszy go zabrał, znalazłby sprzymierzeńców pozostałej czwórki przeciwko niemu.

Scena czwarta

Antygon złamał równowagę, ale dopiero po dwóch zwycięstwach - obu dowodzonych przez jego syna Demetriusza - wyraźnie pokazał, że jest najpotężniejszy z całej piątki. Pierwszym z nich był najazd na Ateny w 307 roku. Cassender, podobnie jak wcześniej Antypater, był nie tylko królem Macedonii, ale także suwerenem Grecji. Demetriusz wkroczył do Aten i wypędził ludzi Cassendera z miasta; a następnie skierował bitwę morską przeciwko statkom Ptolemeusza, która miała miejsce w Salaminie. Flota Ptolemeuszów została pokonana. Po tym Antygon - triumfując zarówno nad Cassenderem, jak i Ptolemeuszem - przyjął tytuł króla. Lizymach (wciąż w Tracji) i Seleukos (w Babilonie) postanowili nie rozgniewać jednookiego potwora. Zamiast sprzymierzać się przeciwko niemu, zaczęli również nazywać siebie królami. Podobnie Ptolemeusz i Cassender. Śmierć Aleksandra IV, wciąż niewypowiedziana, została uznana za pewnik.

Scena piąta

Wszystkich pięciu królów zaczęło wówczas przepychać się na swoich granicach, proces, który osiągnął swój punkt kulminacyjny w bitwie pod Ipsus w 301 r. p.n.e. Ptolemeusz, którego władza skoncentrowana była na południu, uspokoił się. Ale Kassander, Lizymach i Antygon walczyli w trójstronnej bitwie, która pozostała niezdecydowana, dopóki Seleukos nie przybył z Babilonu z przytłaczającą siłą i nie przerzucił się na Lysimacha i Kassandera. Antygon, mający teraz osiemdziesiąt lat, walczył aż do śmierci. Jego oddziały były rozproszone; jego syn Demetriusz uciekł do Grecji i został tam królem, porzucając ziemie Azji Mniejszej, które były centrum imperium jego ojca. Lizymach zawłaszczył sobie zachodnią część Azji Mniejszej, dodając ją do Tracji; Seleukos wziął większość reszty. Cassander, który wykonał brudną robotę pozbycia się Aleksandra IV, niewiele zarobił na zaręczynach; prawie nie dodał ziemi do Macedonii. Pozostało pięciu królów (Ptolemeusz, Lizymach, Kassander, Seleukos i Demetriusz), ale granice uległy przesunięciu.

Scena szósta

Walcząc z innymi następcami, Seleukos prowadził również negocjacje z indyjskim królem o imieniu Chandragupta. Ten król doszedł do władzy, gdzieś między 325 a 321 rokiem, we własnym małym królestwie Maurya. Niedługo po wstąpieniu na tron zwrócił się do ostatniego króla Nandy, króla Magadhy. Brutalność dynastii Nanda od dawna uczyniła tych królów niepopularnymi; Chandragupta znalazł mnóstwo wsparcia. Jego schwytanie Magadhy przekształciło jego małe królestwo Maury w imperium. Jego dojście do władzy było częściowo spowodowane bystrością jego najbliższego doradcy, Kautilyi. Kautilyi tradycyjnie przypisuje się napisanie starożytnego podręcznika politycznego Arthashastra; większość tego tekstu została prawdopodobnie spisana nieco później, ale zasady Kautilyi przetrwały w nim. Władca, jak nauczał Kautilya, miał dwa zadania. Miał wymusić porządek wewnętrzny, upewniając się, że jego poddani właściwie przestrzegali systemu kastowego: przestrzeganie własnych obowiązków prowadzi do svarga [Nieba] i nieskończonej błogości. Kiedy zostanie naruszona, świat skończy się z powodu pomieszania kast i obowiązków. Dlatego król nigdy nie pozwoli ludziom odstąpić od swoich obowiązków; bo ktokolwiek będzie przestrzegał swoich obowiązków, zawsze przestrzegając zwyczajów Aryów i przestrzegając zasad kast i podziałów życia religijnego, z pewnością będzie szczęśliwy zarówno tutaj, jak i w przyszłości. I miał zachować porządek zewnętrzny, podejrzewając każdego sąsiada o planowanie podboju i podjęcie odpowiednich środków ostrożności. Niezależnie od tego, czy sąsiedzi Chandragupty planowali podbój, sam Chandragupta z pewnością tak. Chciał rozszerzyć swój zasięg poza Ganges - ale to wprowadziło go w sferę Seleukosa, który wraz z innymi zdobyczami zagarnął indyjskie terytoria Aleksandra. Chandragupta zaproponował układ: odda słonie bojowe Seleukosowi, jeśli Seleukos odda mu terytoria indyjskie. Seleukos, choć był potężny, zdał sobie sprawę, że nie będzie w stanie obronić zarówno daleko wschodnich, jak i daleko zachodnich granic swojego królestwa. Zgodził się iw 299 roku obaj poprzysięgli pokój.

Scena siódma

W tym samym roku Demetriusz zdobył Macedonię. Kassander z Macedonii zmarł rok wcześniej, a jego synowie walczyli o sukcesję, aż jeden z nich zwrócił się o pomoc do Demetriusza, mieszkającego w Grecji. To był błąd; Demetrius prowadził kampanię na północ, wypędził obu spadkobierców Cassendera i przyłączył Macedonię do Grecji. Pięciu królów stało się czterema: Ptolemeusz, Lizymach, Seleukos i Demetriusz w miejsce jego ojca. To było tymczasowe zwycięstwo Demetriusza. Pojawiła się twarz z przeszłości: Pyrrus, wnuk króla Epiru, którego królestwo Filip wchłonął kilkadziesiąt lat wcześniej. Pyrrus był synem brata Olimpii, a więc pierwszym kuzynem samego Aleksandra Wielkiego. Jako członek rodziny królewskiej na wygnaniu miał niefortunne dzieciństwo (przekazywane z krewnego na krewnego, aby nie dopuścić do niebezpieczeństwa) i miał niefortunną twarz: Plutarch mówi, że było "więcej strachu niż dostojności". królewskiej władzy, ponieważ "nie miał regularnego zestawu górnych zębów, ale zamiast nich jedną ciągłą kość z zaznaczonymi małymi liniami, przypominającymi podziały rzędu zębów". Podobno posiadał magiczne moce i mógł leczyć śledziony dotykając prawą stopą brzucha chorej osoby (jego prawy duży palec u nogi zawierał magię). Pomimo osobistych niedogodności, Pyrrus zawarł mądre małżeństwo z pasierbicą samego Ptolemeusza. Poprosił swojego teścia o pomoc w odzyskaniu starego królestwa Epiru; Ptolemeusz był bardziej niż szczęśliwy mogąc zaatakować Demetriusza, który teraz posiadał zarówno Grecję, jak i Macedonię. Mając za sobą siły egipskie, Pyrrus odbił Epir. Do 286 roku opanował również resztę Macedonii i wypędził Demetriusa. Demetriusz uciekł do Azji Mniejszej, a następnie, w nadmiarze pychy, postanowił zaatakować Seleukos na wschodzie. W tym czasie prawdopodobnie był alkoholikiem i albo miał skłonności samobójcze, albo miał urojenia; Seleukos uderzył go jak muchę i umieścił w areszcie domowym, gdzie zapił się na śmierć. Panowanie Pyrrusa w Macedonii trwało przez całe dwa lata, zanim Lizymach zszedł z Tracji i wypędził go. (Lizymach, jak mówi Plutarch, "nie miał nic innego do roboty"). Pyrrus wycofał się do Epiru, który Lizymach - być może z szacunku dla kuzyna Aleksandra - pozwolił mu zatrzymać. Czterech królów stało się teraz trzema: Ptolemeusz, Seleukos, Lizymach. Satrapie stały się trzema królestwami: Ptolemeuszami, Seleucydami i znacznie mniejszą połączoną domeną tracko-macedońską.

PRZYPIS do wojen następców miał miejsce we Włoszech. Rzym, prowadząc swoje ponure coroczne kampanie przeciwko sąsiadom, atakował miasto Tarentum, grecką kolonię na południu. Tarent wysłał posłańców do Grecji z prośbą o pomoc; na wezwanie odpowiedział Pyrrus, który został uwięziony w Epirze bez innej szansy na rozszerzenie swojej władzy lub zdobycie jakiejkolwiek chwały. Pyrrus opuścił Epir i popłynął do Tarentu. Tam kupił i pożyczył do obrony miasta słonie bojowe (prawdopodobnie z Kartaginy) i najemników (w dużej mierze Samnitów). Kiedy Rzymianie zaatakowali, Pyrrus zadał im ciężkie straty; nigdy wcześniej nie widzieli słoni. Potem zawiózł ich z powrotem na odległość czterdziestu mil od samego Rzymu. W następnym roku, 279, próbował kontynuować kolejną zażartą bitwę, tą stoczoną pod Asculum. Wygrał i to starcie, ale w tak zaciętych walkach, że stracił tylu ludzi, co Rzymianie. Kiedy inny żołnierz pogratulował mu zwycięstwa, odpowiedział: "Kolejne takie zwycięstwo całkowicie mnie zgubi". "Stracił znaczną część sił, które przywiózł ze sobą", mówi Plutarch, "oraz prawie wszystkich swoich szczególnych przyjaciół i głównych dowódców; nie było innych, którzy mogliby rekrutować… Z drugiej strony, jak z fontanny nieustannie wypływającej z miasta, rzymski obóz szybko i obficie zapełnił się świeżymi ludźmi". W 275 roku Pyrrus miał już dość kampanii przeciwko Rzymowi. Zostawił Tarent z własnymi problemami i wrócił do Grecji. Trzy lata później Rzymianom w końcu udało się podbić i złupić Tarent. W tym samym roku Pyrrus - wciąż szukający chwały - walczył w paskudnej małej spartańskiej wojnie domowej, kiedy stara kobieta rzuciła w niego dachówką z dachu i ogłuszyła go. Został natychmiast zabity przez swojego przeciwnika, a jego zwłoki zostały spalone. Ocalał tylko magiczny duży palec u nogi.

W 297 CZANDRAGUPTA MAURYA zrzekł się tronu na rzecz swego syna, księcia mauryjskiego Bindusary. Chandragupta stał się wyznawcą dżinizmu; zgodnie z tradycją przyłączył się następnie do grupy mnichów i zagłodził się na śmierć w ekstremalnej demonstracji aparigraha, oderwania od wszelkich materialnych rzeczy. Wydaje się, że Bindusara spędził swoje własne panowanie na budowaniu imperium. Jedyne wzmianki o jego podbojach, jakie posiadamy, pochodzą z tekstów buddyjskich napisanych kilkaset lat później. Ale jeden z nich mówi, że Bindusara podbił "ziemię między dwoma morzami", co sugeruje, że imperium Maurów mogło rozprzestrzenić się na południe, aż od Dekanu, aż do Karnataki. Poza tym niewiele wiadomo o dwudziestopięcioletnich rządach Bindusary, poza tym, że Grecy nazywali go Amitrochates, "zabójca wrogów", co oznaczało zdobywcę. Imperium Mauryjskie skupiało się na północy. Na południu leżały różne królestwa: Kalinga na południowym wschodzie, Andhra w centrum południowego półwyspu, Chera na zachodzie i trochę na południe; i na sam czubek subkontynentu, kraina pandjów. Nic nie wiemy o ich historii sprzed około 500 roku p.n.e. Wiemy jednak, że chociaż język Kalingi łączy jej mieszkańców z bardziej północnymi królestwami (królowi Kalinga, Srutaya, przypisuje się w Mahabharacie walkę po stronie Kaurawów), im bardziej południowe królestwa mówią językiem, który wydaje się mieć inne korzenie.198 Nikt nie wie, skąd te ludy z południa pochodzą, chociaż prawdopodobnie ich pochodzenie różni się od władców północnych Indii; prawdopodobnie byli potomkami nieustraszonych żeglarzy, którzy przed tysiącami lat przepłynęli Morze Arabskie z Afryki. Kalinga oparł się rozszerzeniu panowania Maurów na południe. Kiedy Bindusara zmarł około 272 r. p.n.e., Kalinga wciąż pozostała niepokonana. Synowi Bindusary, Asoce, powierzono zadanie ujarzmienia go. Król Asoka jest nam znany głównie dzięki inskrypcjom, które kazał wyryć w całym swoim imperium, najpierw na skałach (Edykty naskalne), a później na filarach z piaskowca (Edykty na filarach). Te Edykty dają wgląd w wczesne życie Asoki. Jego ojciec wysłał go do Taxili, obecnie części imperium mauryjskiego, aby stłumił bunt, gdy był bardzo młodym człowiekiem. Następnie został wysłany do innej części imperium, zwanej Ujjain, aby rządził jednym z pięciu janapada, czyli okręgów, na które zostało podzielone imperium Mauryan. Tam zakochał się w pięknej kobiecie o imieniu Devi, córce kupca. Nie ożenił się z nią, chociaż spłodził z nią dwoje dzieci; później jej syn został buddyjskim misjonarzem, co sugeruje, że Devi również była buddystką. Ale jeśli powiedziała Asoce o zasadach buddyzmu, nie naruszyły one jego świadomości. W pierwszych latach jego panowania nie było impulsu do pokoju. Kiedy Bindusara zmarł, Asoka musiał walczyć ze swoimi braćmi o tron, a po czteroletniej walce zlikwidował swoich konkurentów. Nie mamy dowodu na to, że kazał ich stracić, ale tylko jeden z braci jest wspominany ponownie. Asoka rządził samotnie jeszcze przez osiem lat, kontynuując tradycję podbojów swojego ojca. Następnie, w 260 roku, poprowadził armię na południe, by przeprowadzić kampanię przeciwko odpornej Kalindze. Edykt upamiętniający bitwę daje ponury obraz jego okrucieństwa wobec mieszkańców Kalingi: "Sto pięćdziesiąt tysięcy ludzi zostało deportowanych", czytamy: "Zginęło sto tysięcy i wiele razy ta liczba zginęła". Wydaje się, że ta przerażająca przemoc nękała umysł Asoki, dopóki nie doprowadziła do nawrócenia. "Potem" - kontynuuje edykt - "odczuwałem wyrzuty sumienia. Rzeź, śmierć i deportacja ludzi są niezwykle bolesne i ciążą na głowie". Od tego momentu jego rządy zmieniają się i stają się dziwnie niepolityczne. Wydaje się, że spędzał swój czas nie na administracji, ale na pogoni za dhammą: Drogą, Prawością, Obowiązkiem, Cnotą (jest to pojęcie bardzo trudne do zdefiniowania). "Bardzo gorliwie praktykowałem dhammę, pragnąłem dhammy i nauczałem dhammy", mówi napis Kalinga, a nieco później w tym samym edykcie: "Żaden syn lub prawnuk, którego mógłbym mieć, nie powinien myśleć o zdobywaniu nowych podbojów dhamma powinna być całą ich radością, ponieważ ma to wartość zarówno na tym świecie, jak i na następnym." Był to zapis po królewskiej linii, jakiego nigdy nie widziano na zachodzie. Książęta nie mieli podążać za podbojami ojca i starać się jak najlepiej prześcignąć go na wojnie; zamiast tego mieli powstrzymać się od wojny i zamiast tego wybrać niebiańskie rozkosze. "Dopóki przetrwa słońce i księżyc", mówi ostatni edykt Asoki, "[tak] ludzie mogą podążać za dhammą". Największe osiągnięcia Asoki po podboju Kalingi miały charakter religijny, a nie polityczny. Najtrwalsze było jego wspólne powołanie rady buddyjskiej, by umocnić zasady dhammy; ta Trzecia Rada Buddyjska, odbyła się około 245 roku w mieście Pataliputra, dała początek jednej z ksiąg kanonu palijskiego. Pod koniec rady syn Aśoki, Mahinda, został wysłany jako misjonarz na dużą wyspę u południowo-wschodniego wybrzeża Indii (dzisiejszy Cejlon). Inni misjonarze zostali wysłani do Grecji pod patronatem Asoki. Ale zaabsorbowanie Aśoki dhammą nie było całkowitym porzuceniem jego ambicji budowania imperium. Podejmował autentyczną próbę znalezienia nowej jednoczącej zasady, innej niż siła, która utrzymałaby królestwo razem. Był to ten sam problem, z którym zmagał się Aleksander, w nieco innej scenerii. System klanów, który tak długo przetrwał w Indiach, jako pozostałość po tych bardzo starożytnych czasach koczowniczych, nie był systemem, który łatwo nadawał się do ustanowienia imperium; Lojalność klanowa miała tendencję do rozdzielania kraju na mniejsze jednostki polityczne, z których każda negocjowała przyjaźń lub wrogość z otaczającymi go ludźmi. Podbój Maurów chwilowo zjednoczył go rozlewem krwi, ale Asoka odwrócił się teraz od tej konkretnej strategii. W miejsce dawnych lojalności klanów, czyli lojalności wymuszonych przez podbój, Asoka próbował zdobyć trzeci rodzaj lojalności: wspólny system wierzeń, który uczyniłby wszystkich Indian "moimi dziećmi" (jak mówi inskrypcja Kalinga). A jednak to też nie powiodło się. Po śmierci Asoki w 231 r. imperium mauryjskie rozpadło się prawie tak szybko, jak imperium Aleksandra. Edykty ustają, nie zastępują ich żadne pisemne zapisy, a na następne dziesięciolecia pada cień. Pod osłoną ciemności synowie i wnukowie Asoki stracili kontrolę nad swoim królestwem i ponownie podzielili się na mniejsze terytoria walczące.

W CHINACH, gdzie wszyscy książęta zostali królami (podobnie jak satrapowie starego imperium Aleksandra), czas Walczących Królestw ciągnął się dalej. Po szybkim wzroście państwa Ch′in i rozczłonkowaniu Shang Yanga przez nowego króla Ch′in, armia Ch′in dalej walczyła. Podobnie jak wszyscy inni. Qi mocno pokonał Wei, po czym Wei stracił moc; Chu, który w końcu na dobre wchłonął Wu i Yueh, zajął miejsce Wei jako jeden z Wielkiej Trójki. Teraz wydawało się, że Ch′in, Qi i Chu podzielą między sobą resztę Chin. Przez kilka lat żaden z nich nie miał jasnej drogi na sam szczyt. Ale armia Ch′in, uwarunkowana przez Shang Yanga, była najbardziej bezwzględna z całej trójki. W 260 r. Ch′in opanowali nowe królestwo Chao (jedno z trzech państw powstałych w wyniku rozpadu Jin), które wykazywało niepożądane oznaki ambicji. Na rozległych równinach Chin mogą zderzyć się liczby, które nie pasowałyby do górskich przełęczy Grecji czy półwyspu włoskiego. Dziesiątki tysięcy zginęło w bitwie między dwoma stanami. Kiedy armia Chao się poddała, jeńcy zostali masowo zmasakrowani. Cztery lata później Ch′in najechali terytorium Zhou i położyli kres stuleciom świętych rządów Zhou. "Ch′in wytępił Zhou" - mówi śmiało Sima Qian - "a ofiary Zhou ustały". Jest to miara całkowitego utraty znaczenia przez Zhou, której nikt tak naprawdę nie zauważył. Podobnie jak Aleksander IV, król Zhou przez lata był tylko imieniem. Podczas inwazji doszło do katastrofy. Dziewięć trójnogów, usuniętych przez Ch′in z ich świętego miejsca, triumfalnie paradowało wzdłuż rzeki, ale jeden ze trójnogów wpadł do wody i wszystkie próby jego odzyskania nie powiodły się. Pozostało tylko osiem statywów. Znak nadanej przez Boga władzy króla został zniszczony, na zawsze niekompletny. W 247 NOWY KRÓL zasiadł na tronie Ch′in: młody Cheng. Jego ojciec Chuang-hsiang zmarł przedwcześnie, po dwóch latach panowania, a Cheng miał zaledwie trzynaście lat. Jego krajem rządzili za niego dowódcy, kanclerz, sędzia i różni generałowie. Miał więcej szczęścia w swoich strażnikach niż inni młodzi królowie. Urzędnicy ci potraktowali swoje zadanie poważnie; w imieniu Chenga odparli ataki sąsiadów Ch′ina, w tym próbę wybicia go przez koalicję pięciu stanów, zanim Cheng zdoła osiągnąć pełnoletność. W wieku dwudziestu dwóch lat Cheng przejął pełną kontrolę nad Ch′inem. Planował podbój nie tylko swoich sąsiadów, ale całych Chin. W 232 roku zebrał armię większą niż kiedykolwiek przedtem; do 231 r., jak mówi Sima Qian, po raz pierwszy uporządkował "zarejestrowany wiek chłopców", co najprawdopodobniej wskazuje na przeciąg. A w 230 roku inne chińskie państwa zaczęły upadać, jeden po drugim. Han poddał się w 230; Chao, dwa lata później. Książę koronny Yen, zaniepokojony rosnącym rozmiarem Ch′in, wysłał zabójcę przebranego za ambasadora na dwór Chenga, mając nadzieję, że pozbędzie się zachodniego zagrożenia, zanim dotrze do jego granic. Cheng odkrył prawdziwy cel fałszywego ambasadora i kazał go poćwiartować. W następnym roku wkroczył do Jen, schwytał następcę tronu i ściął mu głowę. Ta bezwzględność charakteryzowałaby resztę panowania Chenga. Doprowadziło go również do szczytu potęgi, na który nigdy nie wspiął się żaden inny król Chin. Stany nadal mu spadały: Wei w 225, Chu w 223, Qi niechętnie w 221. Pod koniec 221, ćwierć wieku po śmierci ojca, Cheng był panem całego kraju. "Dwadzieścia sześć lat po intronizacji Chenga, króla Ch′in", pisze Sima Qian, "po raz pierwszy zjednoczył świat". Cheng był teraz kimś więcej niż królem; był cesarzem. Zmienił swoje imię na Shi Huang-ti, "Pierwszy Cesarz". Od tej daty możemy właściwie mówić o Chinach, kraju, który swoją nazwę wywodzi od tego pierwszego zjednoczenia przez Ch′in. Ten nowy kraj nigdy wcześniej nie był jednym państwem, co oznacza, że Shi Huang-ti musiał stworzyć jeden rząd, nie od zera (co byłoby stosunkowo łatwe), ale zamiast tego z niezgrabnej masy istniejących ceł i biurokracji w sprzecznych celach przeciwko sobie. Przebudowa starego i rozpadającego się domu to koszmar w porównaniu z łatwością układania nowych fundamentów na dziewiczym terenie. Jest to zadanie, które wymaga nieustannej wydajności, a dokładnie to pokazał Shi Huang-ti. Przełamał stare linie wpływów rodzinnych, odziedziczonego bogactwa i lojalności klanów, dzieląc swoje imperium na łatwe do zarządzania sekcje: trzydzieści sześć jun (obszary dowodzenia), przy czym każdy jun dzieli się na Xian (w przybliżeniu odpowiednik amerykańskiego systemu stanów, podzielone na powiaty). Dowódca wojskowy w parze i administrator cywilny zarządzali każdą parą, a inspektor rządowy (czyli szpieg) pilnował każdej pary. Żadnym krewnym urzędników nie przekazano śliwkowych stanowisk; Pierwszy Cesarz nawet nie dał swoim synom stanowisk państwowych, powracając do bardzo starego poglądu, że dziedziczna władza królewska szkodzi zdrowiu kraju. Ponadto nakazał sprowadzić do stolicy dawnych szlachciców każdego stanu i osiedlić się w nowych domach. Tutaj żyli bardzo wygodnie - i bardzo blisko jego czujnego oka. Nastąpiły inne reformy. Zbudował drogi do każdego krańca Chin; budował kanały do transportu i nawadniania; ponownie uruchomił kalendarz, aby wszyscy w jego domenie korzystali z tego samego systemu. "Wywyższając rolnictwo i tłumiąc to, co nieistotne", głosi uroczysty napis, złożony po dwóch latach od jego panowania, "ubogaca [lud] … W odniesieniu do narzędzi ujednolicono pomiary, w pismach ujednolicono znaki. Wszędzie, gdzie świeci słońce i księżyc, dokąd mogą dotrzeć łódź i wózek, wszyscy ludzie żyją w wyznaczonym im czasie i każdy jest zadowolony". Reformy te okazały się więcej niż skuteczne. Byli mesjanistyczni, ścieżka do nowego szczęśliwego życia dla poddanych Shi Huang-ti. Podobnie jak Shang Yang, Pierwszy Cesarz nie miał cierpliwości do nakazów Konfucjusza ani do jakiejkolwiek dwuznaczności. Sprawne rządy odgórne, a nie metafizyczne zadumy, były kluczem do zdrowego kraju. I tak poszedł o krok dalej ze spalaniem książek przez Shang Yanga. Jego premier ogłosił nowe przepisy: Teraz cesarz, zjednoczywszy i pojmując świat, rozróżnił czarnych i białych i ustanowił jedną władzę. Ale [niektóre przedmioty] są stronnicze w swojej własnej nauce i łączą się, aby krytykować prawa i nauki …. W sądzie krytykują to w swoich sercach, a na zewnątrz dyskutują o tym na ulicach. Zdyskredytowanie władcy jest … środkiem do okazania wyższości … Jeśli takie rzeczy nie zostaną zakazane, siła władcy zostanie zmniejszona powyżej, a frakcje uformują się poniżej. Zakazanie ich jest właściwe. Prosiłbym o spalenie wszystkich zapisów w biurach Skrybów, które nie należą do Ch′in… Każdy, kto odważy się dyskutować o piosenkach i dokumentach, zostanie stracony na targowisku. Jedynymi książkami zwolnionymi z tego rozległego dekretu były książki medyczne, księgi wróżbiarskie i podręczniki ogrodnicze. To była decyzja, która nie spodobała się późniejszym pokoleniom ("Pierwszy Cesarz pozbył się dokumentów, żeby ogłupiać ludzi", zauważa cierpko Sima Qian), ale miała sens dla człowieka tworzącego nowy kraj,z całej gromady starych. Stany były wypełnione starymi zapisami o tym, jak kiedyś coś się robiło; Shi Huang-ti zamierzał stworzyć nowe Chiny, w których "nie może być odrzucenia teraźniejszości poprzez wykorzystanie przeszłości". Aleksander walczył, Grecy urządzali festiwale, Asoka starał się o wspólną religijną wizję; Shi Huang-ti robił wszystko, co w jego mocy, aby połączyć swoje imperium w jedno, usuwając dowody na to, że kiedyś było ono śmiertelnie podzielone. "W swoim dwudziestym ósmym roku życia", głosi jeden z jego własnych napisów, "Cesarz Sierpnia robi początek". Być może ten nacisk na nowe początki zrodził tradycję, że Shi Huang-ti zbudował Wielki Mur Chiński. W rzeczywistości Wielki Mur nie był zupełnie nową barierą; stany chińskie od pokoleń budowały mury przeciwko barbarzyńcom (i sobie nawzajem). Innowacja Shi Huang-ti polegała na podjęciu decyzji, że wszystkie one powinny być ze sobą połączone, co przekazał jednemu ze swoich urzędników, generałowi Meng T′ien. Różni zachodni królowie w różnym czasie budowali mury przed zbliżającymi się najazdami. Ale nikt nigdy nie próbował murować całego imperium. Wielki Mur Shi Huang-ti był ziemno-kamiennym ucieleśnieniem jego wizji Chin, wspólnej cywilizacji połączonej więzami silniejszymi niż zaprawa, wszyscy wewnątrz Muru należący do Chin, a ci na zewnątrz po prostu wędrujący i pozbawiony korzeni barbarzyńcy . Ale wcielenie kosztowało życie dziesiątek tysięcy Chińczyków. Ściany łączące zbudowano z materiałów, które były pod ręką (kamień w górach, ubita ziemia na równinach, piasek i kamyki na pustyni); budowniczymi byli chłopi, jeńcy wojenni, żołnierze i rolnicy, wszyscy wcieleni i wysłani do pracy dla dobra państwa. SHI HUANG-TI zostawił swój ślad na chińskiej ziemi za życia; planował zrobić podobny ślad po śmierci. Zbudował sobie ostatni dom, jakiego nigdy nie widziano poza Egiptem. Sima Qian podaje opis grobowca, który - według jego relacji - Shi Huang-ti, mając na uwadze swoją trwałą sławę, zaczął się przygotowywać, gdy tylko objął władzę cesarską:

Po zjednoczeniu świata wysłano tam ponad siedmiuset skazanych robotników. Przekopali się przez trzy sprężyny, wlali płynny brąz i zabezpieczyli sarkofag… Kazał rzemieślnikom wykonać kusze wyzwalane mechanizmami. Każdy przechodzący przed nimi byłby natychmiast rozstrzelany. Używali rtęci do tworzenia rzek… i wielkich mórz, w których rtęć krążyła mechanicznie. Na suficie znajdowały się ciała niebieskie, a na ziemi cechy geograficzne. Świece zrobiono z oleju diugońskiego, który długo nie miał się wypalić. Co najbardziej zaskakujące, zapełnił swój grób naturalnej wielkości żołnierzami z ceramiki i końmi, prawie siedem tysięcy z nich. Byli uzbrojeni w prawdziwą broń z brązu i wyrzeźbieni z życia; w potężnej glinianej armii żadna twarz nie jest taka sama. Podobnie jak pierwsi faraonowie Egiptu, Pierwszy Cesarz został zmuszony do zjednoczenia rozproszonego i oddzielnego kraju w jeden; podobnie jak oni, musiał wymusić posłuszeństwo ze spornego królestwa. Ale trzecie tysiąclecie już dawno minęło. Nie mógł już wyrazić swojej mocy, zmuszając setki dworzan do pójścia za nim do grobu. Zamiast tego wstawiają się żołnierze garnca: kłopotliwa zamiana. Shi Huang-ti udał się do tego grobowca w 210 roku, po trzydziestu siedmiu latach jako król Ch′in i jedenastu jako cesarz Chin. Został starannie pochowany w swoim bogatym grobie; grobowiec został zasypany ziemią, posadzono nad nim drzewa, aby na zawsze zaciemnić jego położenie, a architektów, którzy go zaprojektowali, uśmiercono, aby nigdy nie odnaleziono jego miejsca. Po zjednoczeniu świata wysłano tam ponad siedmiuset skazanych robotników. Przekopali się przez trzy sprężyny, wlali płynny brąz i zabezpieczyli sarkofag. Kazał rzemieślnikom wykonać kusze wyzwalane mechanizmami. Każdy przechodzący przed nimi byłby natychmiast rozstrzelany. Używali rtęci do tworzenia rzek… i wielkich mórz, w których rtęć krążyła mechanicznie. Na suficie znajdowały się ciała niebieskie, a na ziemi cechy geograficzne. Świece zrobiono z oleju diugońskiego, który długo nie miał się wypalić.

Co najbardziej zaskakujące, zapełnił swój grób naturalnej wielkości żołnierzami z ceramiki i końmi, prawie siedem tysięcy z nich. Byli uzbrojeni w prawdziwą broń z brązu i wyrzeźbieni z życia; w potężnej glinianej armii żadna twarz nie jest taka sama. Podobnie jak pierwsi faraonowie Egiptu, Pierwszy Cesarz został zmuszony do zjednoczenia rozproszonego i oddzielnego kraju w jeden; podobnie jak oni, musiał wymusić posłuszeństwo ze spornego królestwa. Ale trzecie tysiąclecie już dawno minęło. Nie mógł już wyrazić swojej mocy, zmuszając setki dworzan do pójścia za nim do grobu. Zamiast tego wstawiają się żołnierze garnca: kłopotliwa zamiana. Shi Huang-ti udał się do tego grobowca w 210 roku, po trzydziestu siedmiu latach jako król Ch′in i jedenastu jako cesarz Chin. Został starannie pochowany w swoim bogatym grobie; grobowiec został zasypany ziemią, posadzono nad nim drzewa, aby na zawsze zaciemnić jego położenie, a architektów, którzy go zaprojektowali, uśmiercono, aby nigdy nie odnaleziono jego miejsca. Jego dynastia ledwie przetrwała po jego śmierci. Spadkobiercą Pierwszego Cesarza był jego dwudziestojednoletni syn Hu-hai, Drugi Cesarz. Korona Drugiego Cesarza spoczywała na nim niespokojnie; imperium jego ojca zbyt niedawno było odrębnymi państwami, by być jeszcze w pełni podporządkowane tej władzy centralnej. "Wielcy wasale nie poddali się", poskarżył się swojemu kanclerzowi, "urzędnicy są nadal potężni i wszyscy szlachcice z pewnością będą walczyć ze mną". Kanclerz zasugerował, aby Drugi Imperator zademonstrował swoją władzę siłą, eliminując wszystkich dowódców junów i byłych szlachciców, którzy zdawali się w jakikolwiek sposób niechętnie akceptować jego autorytet. Drugi Imperator z entuzjazmem przyjął tę radę, rozpoczynając rzeź wszystkich, których podejrzewał o nielojalność. Czystka, która zakończyła się dziesiątkami zgonów (a nawet kobiet, z których dziesięć zostało wylosowanych i poćwiartowanych publicznie), wstrząsnęła krajem. Drugi Cesarz, czując się bardziej niepewny niż kiedykolwiek, zebrał armię złożoną z pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy i rozmieścił ich wokół stolicy. Zaledwie siedem miesięcy później armia stacjonująca na dawnym terytorium Chu zbuntowała się. Bunt rozprzestrzeniał się od czerwca do czerwca, podjęty przez wszystkich, którzy "cierpieli pod rządami urzędników Ch'′ina", liczba "zbyt wielu, by je zliczyć". Armia Drugiego Cesarza nie mogła powstrzymać narastającego buntu. Jedna po drugiej, rodziny szlacheckie wyłaniały się z anonimowości administracji Ch′in, aby odzyskać władzę: najpierw szlachcic ogłaszający się królem Chao, potem drugi z Wei, a następnie trzeci mianujący się królem Qi. Stare państwa zaczęły wynurzać się z gładkiej powierzchni Chin. Rozpoczęła się wojna domowa, która szalała przez następne trzy lata. Wściekłość Drugiego Cesarza stawała się coraz bardziej szalona, aż nawet kanclerz usprawiedliwiał się, by nie iść na dwór ze strachu, że cesarz zabije go w przypływie złości. Zamiast tego kanclerz przyznał się do choroby i wycofał się do swojego prywatneo domu, skąd planował przewrót pałacowy, który miał prowadzić jego zięć; ten zamach stanu usunie Drugiego Cesarza i zastąpi go innym królewskim księciem, siostrzeńcem Drugiego Cesarza. Scena, która nastąpiła, sugeruje, że kanclerz w rzeczywistości liczył na niepokoje, które pomogą mu w przejęciu władzy. Aby jego zięć, Yen Lo, poprowadził inwazję na salę tronową, musiał porwać matkę Yen Lo i przetrzymywać ją jako zakładniczkę. W międzyczasie trzymał się z daleka, zachowując pozory lojalności. Yen Lo, złapany w pułapkę, szturmował pałac na czele oddziału uderzeniowego i włamał się do sali tronowej, gdzie zwrócił uwagę Drugiego Cesarza, wystrzeliwując strzałę w zasłony bezpośrednio nad jego głową. Drugi Cesarz, opuszczony przez swoją straż przyboczną pałacu, zażądał spotkania z kanclerzem; Yen Lo, odpowiednio poinstruowany przez swojego mistrza lalek, odmówił. Drugi Cesarz zaczął się wtedy targować. Zaproponował abdykację, gdyby mógł być dowódcą jun; potem zaproponował proste dowództwo wojskowe; potem zaproponował, że zostanie pospolitym człowiekiem w zamian za swoje życie. Yen Lo odmówił, a potem, przerywając milczenie, powiedział cesarzowi, że kanclerz już zarządził jego śmierć. Jego żołnierze zbliżyli się, by wykonać wyrok, ale Drugi Cesarz popełnił samobójstwo, zanim zdążyli do niego dotrzeć. Kanclerz ponownie pojawił się na scenie i dokonał intronizacji siostrzeńca Drugiego Cesarza, Tzu Yinga; ale nowy cesarz nie ufał swemu królowi. Po ukoronowaniu wezwał kanclerza do swojej sali tronowej i zabił go własnymi rękami. Tzu Ying, Trzeci Cesarz, sprawował władzę przez całe czterdzieści sześć dni, zanim do pałacu przybył generał Chu, Hsiang Yu, na czele sił koalicji utworzonych w celu zniszczenia pretensji Ch′in. Wojska opanowały pałac; Hsiang Yu zabił Tzu Yinga i zmasakrował dwór, spalił pałac i przekazał królewskie skarby swoim sojusznikom. Trzech oficerów armii zajęło terytorium Ch′n, dzieląc je na trzy nowe królestwa i ogłaszając się królem. "Ch′in", mówi Sima Qian, "został całkowicie wytępiony". NA PIĘĆ LAT Chiny powróciły do dawnych, podzielonych, walczących, wielokrólestw. Wtedy pojawił się nowy przywódca i wywalczył sobie drogę do czołówki stada. Nazywał się Liu Pang i na swój sposób skorzystał z reformy Ch′in: pochodził z rodziny chłopskiej i został pomniejszym urzędnikiem (żandarmem wojskowym, kierującym siłą skazańców), rodzajem stanowisko, które nie byłoby dla niego dostępne w starym porządku. Dołączył do armii Hsianga Yu na początku buntu. Po masowej rzezi dworu Ch′in, sam Hsiang Yu zajął terytorium starego Chu i osiadł, by nim rządzić. W nagrodę za jego służbę przyznał Liu Pangowi kolejne, bardziej odległe terytorium Han. W ramach swojej strategii zapewnienia sobie władzy, Hsiang Yu kazał zamordować człowieka, który miał największe pretensje do bycia prawdziwym księciem Chu. To dało Liu Pang swoją szansę. Pomaszerował w kierunku Hsiang Yu z własną armią, ogłaszając swój słuszny obowiązek ukarania mordercy króla. Jego początkowy atak na Hsiang Yu zakończył się niepowodzeniem, ale udało mu się zdobyć i przejąć władzę nad miastem zwanym Hsiang Yang, nad rzeką Żółtą. Stąd toczył trwającą bitwę z innymi królewskimi pretendentami, nagradzając swoich oficerów zdobytymi ziemiami. Do roku 202 zdołał wywalczyć sobie drogę do kontroli nad prawie każdym ze starych królestw Chin; a Hsiang Yu, który pozostał jego największym (i teraz jedynym) wrogiem, zdał sobie sprawę, że jego walka była daremna. Stał się coraz bardziej niepopularny dzięki swojej dzikości; jego rzeź całego dworu Ch′in nie została zapomniana i zdobył reputację tego, że pozostawił za sobą zniszczenie i śmierć, gdziekolwiek się udał. Osaczony w ostatecznej bitwie, jego zwolennicy słabną, uniknął schwytania i porażki, zabijając się. Liu Pang otrzymał tytuł cesarza i nadał sobie królewskie imię Gao Zu. Jego dynastia, jak zadekretował, zostanie nazwana Han, po pierwotnym terytorium, które otrzymał od Hsiang Yu, a jego stolicą będzie Chang′an. Dynastia Han byłaby pierwszą trwającą dynastią zjednoczonych Chin; będzie stać przez czterysta lat, zbudowany na fundamencie, który położył Ch′in podczas jego krótkiej i spektakularnej dominacji.

STARY PTOLEMEUSZ, JEDYNY GENERAŁ ALEKSANDRA, a teraz król Egiptu, w wieku 82 lat zdecydował się ostatecznie przejść na emeryturę. W 285 abdykował i przekazał tron swojemu młodszemu synowi, Ptolemeuszowi II. Ostatnie lata życia spędził na spokojnym pisaniu historii wypraw Aleksandra, które stawiały samego Ptolemeusza w jak najlepszym świetle. Wstrząsy wtórne były znaczne. Jego starszy syn, Ptolemeusz Ceraunus, natychmiast opuścił dwór egipski w przypływie urazy. Później w tym samym roku pojawił się w Tracji, aby odwiedzić swoją siostrę Arsinoe, która wyszła za Lizymacha. Ten konkretny ruch był ubezpieczeniem Lysimachusa. Chciał trzymać się Tracji i Macedonii oraz terytoriów Azji Mniejszej, pomimo coraz większej obecności Seleukosa na wschodzie, a zawarcie sojuszu małżeńskiego z Ptolemeuszem na południu było dobrym sposobem na zapewnienie, że Seleukos dwa razy pomyśli o zaatakowaniu go. Małżeństwo było jego drugim małżeństwem (Arsinoe była co najmniej trzydzieści lat młodsza od starego kumpla jej ojca z wojska), a jego spadkobiercą był najstarszy syn z poprzedniego małżeństwa, Agathocles. Niepokojąca obecność Ptolemeusza Ceraunusa zainspirowała Arsinoe, która chciała, aby jej synowie odziedziczyli królestwo. Razem obaj oskarżyli Agatoklesa o spisek z Seleukosem w celu zamordowania Lizymacha i odebrania mu tronu tracko-macedońskiego. Lysimachus, starszy i paranoiczny, był łatwym celem. Rok po przybyciu Ptolemeusza Ceraunusa uległ podejrzeniom i próbował otruć syna. Gdy otrucie zawiodło, Lizymach wtrącił Agatoklesa do więzienia, gdzie - w ciemności, poza zasięgiem wzroku - zmarł. Późniejsi historycy uważali, że zamordował go Ptolemeusz Ceraunus. Z pewnością awanturnik nadal działał; niedługo później pojawił się na dworze Seleukosa, prosząc Seleukosa, aby przyłączył się do niego przeciwko złemu Lizymachowi. Seleukos, który w tym czasie zbliżał się do osiemdziesiątki, do siedemdziesięciu jeden Lizymacha, zebrał swoje siły i pomaszerował w kierunku posiadłości Lizymacha. Lysimachus wyszedł mu na spotkanie i przekroczył Hellespont, by walczyć na terenie Azji Mniejszej. W bitwie dwaj starzy mężczyźni, którzy znali się od czterdziestu lat, od czasów spędzonych razem w korpusie oficerskim Aleksandra, spotkali się ramię w ramię. Seleukos zadał ostateczny cios; Lizymach zginął na polu bitwy, a jego ciało leżało tam przez kilka dni, zanim przybył jego młodszy syn, by zabrać zmaltretowane zwłoki do domu. Seleukos przygotowywał się do przemarszu przez Hellespont i zajęcia Macedonii. Ale zanim zdążył zajść bardzo daleko, Ptolemeusz Ceraunus, wciąż w swoim obozie, wciąż udający sojusz, zwrócił się przeciwko niemu i zamordował go. Osobiście wymazał dwie trzecie pozostałych następców Aleksandra. Ptolemeusz Ceraunus natychmiast zabrał dla siebie tron macedońsko-tracki i poślubił swoją siostrę Arsinoe. Był to zwyczaj egipski, a nie grecki, i nie przysporzył mu wielkiej popularności w nowym kraju. Podobnie jak jego kolejna akcja, która polegała na zabiciu dwóch synów Arsinoe jako zagrożenia dla jego rządów. Zostawiła go i pojechała do Egiptu do swojego drugiego brata, Ptolemeusza II - i wyszła za niego za mąż. Dzięki temu zyskał grecki przydomek "Ptolemeusz Filadelphus" lub "Braterska miłość", co nie było komplementem. Tymczasem stary Ptolemeusz zmarł spokojnie w swoim łóżku, prawie jedyny następca Aleksandra, który to zrobił. Ptolemeusz Ceraunus trzymał swój krwawy tron przez dwa lata. W 279 r. ruch celtycki, który niepokoił półwysep włoski, dotarł do Azji Mniejszej. Galowie napłynęli do Macedonii; Ptolmeusz Ceraunus wyruszył, by z nimi walczyć i zginął w bitwie, kończąc swoją karierę jako najbardziej niedoceniany złoczyńca starożytności. Jego tron trafił w ręce wnuka Antygona Jednookiego, Antygona II. Syn Seleukosa, Antiochus I, przejął kontrolę nad królestwem swojego ojca. Antioch był w połowie Persem (jako młody człowiek przebywający w obozie Aleksandra Seleukos był żonaty z perską szlachcianką podczas tej masowej ceremonii ślubnej), a imperium, którym teraz kierował, pożyczyło swoje podstawowe struktury od Persów. Prowincje były rządzone przez satrapów, a imperium było zarządzane z kilku królewskich stolic, z których każda miała widok na inną część imperium. Persowie używali Suzy, Ekbatany, Sardes i Babilonu; Seleukos nadal korzystał z Sardes i Babilonu, ale zbudował sobie dwa nowe miasta, które miały służyć jako dodatkowa kwatera główna. Miasto Antiochia leżało nad rzeką Orontes, na ziemi, którą niegdyś zajmowali ptolemejscy królowie. Jednak jego największym i najbardziej lubianym miastem była Seleucia, którą zbudował na zachodnim brzegu Tygrysu i połączył kanałem z Eufratem. Rok po śmierci Ptolemeusza Ceraunusa Galowie przekroczyli Hellespont i zagrozili przekroczeniem granicy imperium Seleucydów. Antiochus walczył z nimi, zyskując sobie przydomek "Antioch Zbawiciel". Wycofujący się Galowie osiedlili się w Azji Mniejszej, gdzie w końcu stali się znani jako "Galaci".

DZIESIĘĆ LAT PÓŹNIEJ rzymscy żołnierze odepchnęli się od brzegów włoskiego półwyspu i skierowali się na Sycylię. To był historyczny moment, mówi nam Polibiusz. Była to "pierwsza okazja, w której Rzymianie przekroczyli morze z Włoch", a Sycylia była "pierwszym krajem poza wybrzeżami Włoch, na którym postawili stopę". Rzym wkroczył w kolejną fazę swojej historii; Rzymianie przygotowywali się do rozpoczęcia pierwszego podboju zamorskiego. Jak większość raczkujących budowniczych imperium, Rzymianie mieli pretekst do tej inwazji. Sycylia była nadal podzielona między kontrolę nad Syrakuzami i Kartaginą, a sycylijskie miasto portowe Mesyna, pierwotnie grecka kolonia, znalazło się pod władzą Syrakuz. Ale banda zbuntowanych najemników włoskich z Kampanii popłynęła na Sycylię i przejęła kontrolę nad miastem. Mesynianie wysłali posłów zarówno do Kartaginy, jak i Rzymu, prosząc o pomoc w wypędzanie najeźdźców. Ponieważ Rzym i Kartagina były technicznie w pokoju, nie było to aż tak nierozsądne. Ale zapalił zapałkę pod długim ogniskiem. Kartagińczycy dotarli tam pierwsi i odkryli, że tyran Syrakuz Hiero II (Agatokles zmarł jakieś dwadzieścia lat wcześniej) już pracuje; nie doceniał zwracania się Messiny do innych mocy o pomoc, kiedy miasto miało należeć do niego. Zamiast rozpocząć wojnę trójstronną, Kartagińczycy przyłączyli się do Hiero II i zajęli Mesynę, wypędzając poprzednich najeźdźców. Rzymianie, zajmując drugie miejsce, odmówili rezygnacji z projektu oblężenia Mesyny i zamiast tego po prostu zaatakowali kartagińskie siły okupacyjne. Następnie rzymscy najeźdźcy rozprzestrzenili się po całej wyspie, zagarniając ziemie kontrolowane przez Kartagińczyków i oblegając także Syrakuzy. Kartagińczycy zareagowali ukrzyżowaniem (dosłownie) dowódcy, który dowodził garnizonem w Mesynie i przystąpili do walki. Widzieli całkiem wyraźnie, że to zamorskie przedsięwzięcie było pierwszym próbnym rzuceniem się Rzymu na ziemię poza granicami Włoch. Przez następne dwadzieścia trzy lata oba mocarstwa przetrwały pierwszą wojnę punicką (264-241). "Ponieważ widzieli, że wojna się przeciąga", pisze Polibiusz, "[Rzymianie] najpierw przyłożyli się do budowy statków… Mieli wielkie trudności, ponieważ ich cieślarze byli kompletnie niedoświadczeni". Była to druga pierwsza wojna punicka. Aby dostać się na Sycylię, konsulowie rzymscy pożyczyli statki od sojuszników Rzymu i podległych im miast (siły zwane socii navales). Wkrótce jednak stało się jasne, że Rzym nie może po prostu polegać na marynarkach wojennych innych miast. Kiedy kartagiński okręt wojenny osiadł na mieliźnie na rzymskich wybrzeżach, stoczniowcy rozebrali go i wzorowali na nim własne statki; w międzyczasie załogi ćwiczyły wioślarstwo na suchym lądzie. A gdy statki skończyły, nowa flota rzymska wypłynęła w morze i została szybko schwytana przez dowódcę kartagińskiego. Rzymianie odbudowali, wyposażyli i ponownie wyruszyli w morze. Polibiusz mówi, że dwa lata później obie floty były "równo dopasowane". Rzymianie zebrali najlepszą część swojej strategii, prawa, rządu, a nawet mitologii z innych kultur, ale szybko się uczyli. W 247, po siedemnastu latach niemal nieustannych walk, Rzymianie zdobyli niewielką przewagę. Wojska rzymskie wylądowały w Afryce Północnej i założyły obozy, chociaż atak na samą Kartaginę przekraczał ich możliwości; a Sycylia była prawie całkowicie w rękach rzymskich. Przywódcy Kartaginy usunęli swojego dowódcę z powodu niekompetencji i przekazali kontrolę nad armią nowemu oficerowi, mężczyźnie po dwudziestce o nazwisku Hamilcar Barca. Hamilcar miał pod swoim dowództwem mieszane siły Kartagińczyków i najemników, w sumie około dziesięciu tysięcy, a także siedemdziesiąt słoni. Zdobył bazę na Sycylii, z której nękał włoskie wybrzeże i odniósł kilka zaciętych zwycięstw; na tyle, by mógł uratować Kartagińczyków "ze stanu absolutnej rozpaczy, w który popadli". Ale do 242 roku wojna - już trwająca dwudziesty drugi rok - doprowadziła oba narody do stanu rozdrażnienia. "Byli wyczerpani nieprzerwanym ciągiem zaciekłych kampanii", mówi Polibius, "ich zasoby wyczerpane przez podatki i wydatki wojskowe, które trwają rok po roku". Banda najemników i Kartagińczyków Hamilkara na Sycylii walczyła od ponad trzech lat, nie przegrywając, ale też nie zdobywając wyspy. Rzymianie nie byli w stanie poczynić żadnych postępów w walce z wojskami lądowymi Kartaginy, ale rzymska marynarka wojenna sprawiała, że kartagińskie statki zaopatrzeniowe były coraz trudniejsze dla żołnierzy Hamilkara na Sycylii. Kartagińczycy jako pierwsi wezwali do zatrzymania. W 241 r. rodzinne miasto wysłało Hamilcarowi wiadomość: nie chcieli go porzucić, ale dalsze wysyłanie żywności i broni było teraz niemożliwe. Miał moc, by poradzić sobie z sytuacją, jak mu się podobało. Ta bezsilna władza nie pozostawiła Hamilcarowi innego wyjścia, jak tylko poddanie się. Zszedł ze swoimi żołnierzami z ich bazy, w połowie góry Eryx, w "żalu i wściekłości" i protestując, poddał się traktatowi, który wymagał od Kartaginy wyrzeczenia się całej Sycylii, uwolnienia wszystkich więźniów i zapłacenia sporej grzywny przez następne dziesięć lat. Wojna się skończyła. Senat nakazał zamknąć drzwi do Świątyni Janusa, aby symbolizować pokój na wszystkich ziemiach należących do Rzymu. Sycylia była teraz jedną z tych krain; stała się pierwszą obcą prowincją Rzymu. Ten pokój miał w sobie zalążki straszniejszego konfliktu.

Z POWROTEM NA WSCHODZIE, inne bitwy ciągnęły się dalej. Ptolemeusz II z Egiptu (obecnie żonaty ze swoją siostrą) i Antioch I (syn Seleukosa) kłócili się o syryjską granicę między swoimi terytoriami i przekazywali swoje spory swoim synom, ale poza tym sukcesja przeszła na następne pokolenie bez wiele zmian. Ptolemeusz II zmarł w 246, a jego następcą został jego syn Ptolemeusz III; Antioch I (zgodnie ze starą perską tradycją) skazał swojego najstarszego syna na śmierć za zdradę, a tron pozostawił drugiemu synowi, Antiochowi II. W Macedonii Antygon II, wnuk Jednookiego, zmarł w wieku osiemdziesięciu lat po prawie pięćdziesięciu latach jako król, a jego następcą był również jego własny syn. W Egipcie Ptolemeusz III miał pomyślne dwadzieścia dwa lata rządów. Antioch II nie wypadł tak dobrze. Sześć lat po przejęciu imperium Seleucydów stracił satrapię Baktrii; zbuntowało się pod rządami greckiego namiestnika Diodotosa i ogłosiło się niezależnym królestwem z Diodotosem jako królem. Baktria znajdowała się daleko od którejkolwiek ze stolic Antiocha II, na trudnym terenie, a król nie był w stanie jej odzyskać. Niedługo potem rodowity partyjski szlachcic imieniem Arsaces ogłosił również wolność swojej własnej ojczyzny, Partii. Antioch II był zajęty swoją zachodnią granicą; toczył wojnę z Egiptem o kontrolę nad tymi starymi zachodnimi ziemiami semickimi, w tym starymi terytoriami fenickimi, izraelskimi i judzkimi, i nie mógł jednocześnie utrzymać dwóch granic swojego ogromnego imperium. W końcu udało mu się zawrzeć tymczasowy pokój z Ptolemeuszem III i dwaj królowie przypieczętowali umowę królewskim małżeństwem; Ptolemeusza III córka wyjechała na północ i poślubiła Antiocha II jako drugą żonę. Umowa nie przywróciła jednak Partii i Baktrii, a oburzona pierwsza żona Antiocha II otruła go, więc spokój wokół był porażką. Jego następcą został jego syn (pierwsza żona) Seleukos II, który nie zdołał odzyskać dwóch zbuntowanych satrapii, a następnie zmarł z powodu upadku z konia. Najstarszy syn Seleukosa II zdołał rządzić tylko przez trzy lata, zanim zabili go jego dowódcy; tron następnie przeszedł na młodszego syna, Antiocha III. Miał zaledwie piętnaście lat, kiedy został królem Seleucydów w 223 roku. Z chłopcem na tronie, zarówno Media, jak i stare perskie centrum połączyły się z Baktrią i Partią w buncie. Ale Antioch III był zrobiony z silniejszego materiału niż trzej królowie przed nim. Rozpoczął kampanię i odliczał podboje jeden po drugim: brzegi jego domeny w Azji Mniejszej, które zaczęły się łuszczy,; Media i Persja, obie zmuszone do poddania się Antiochowi, kiedy osobiście poprowadził przeciwko nim swoją armię w wieku osiemnastu lat; ostatecznie także Baktria i Partia. Tych dwóch ostatnich terytoriów nie próbował ponownie wchłonąć. Zawarł pokój zarówno z królami Baktryjczykami, jak i Partami, co zabezpieczyło jego wschodnią granicę i pozwoliło mu poświęcić nieco więcej uwagi na zachodzie. To był dobry plan, ponieważ chwyt Egiptu na własnej granicy rozluźniał się. W 222 roku następcą Ptolemeusza III został jego syn Ptolemeusz IV, którego wszyscy jego biografowie nie lubili. "Był luźnym, zmysłowym i zniewieściałym księciem", zauważa Plutarch, "zauroczony swoimi kobietami i winem". "Swoje rządy sprawował tak, jakby były nieustannym świętem", mówi Polibiusz z dezaprobatą, "zaniedbał sprawy państwa, utrudniał sobie kontakt i traktował z pogardą lub obojętnością tych, którzy zajmowali się interesami jego kraju za granicą". Gdy tylko jego ojciec zmarł, otruł matkę, aby nie spiskowała przeciwko niemu, a następnie kazał sparzyć jego młodszego brata Magusa, ponieważ Magus był alarmująco popularny w armii. Sprawy Ptolemeusza IV były prowadzone głównie przez jego kochankę, jej brata Agatoklesa ("ten alfons", nazywa go Plutarch) i jednego z jego doradców, Greka imieniem Sosybiusz, który wydaje się podejmować decyzje za niego, kiedy on zwracał uwagę na " bezsensowne i ciągłe picie." Ptolemeusz IV zmarł w 204 (prawdopodobnie na niewydolność wątroby), pozostawiając tron swojemu pięcioletniemu synowi Ptolemeuszowi V. Sosibiusowi i "ten alfons" podobno następnie sfałszował dokumenty czyniąc ich regentami dla dziecka. Sosibiusz zmarł kilka miesięcy później, pozostawiając Agatoklesa, jego siostrę i ich matkę na szczycie egipskiego stosu władzy. Nie na długo; trio stało się tak niepopularne, że motłoch dowodzony przez wojsko wdarł się do pałacu, wywlókł ich na ulicę, rozebrał do naga i rozszarpał w szale: "Niektórzy [tłuści] ich zębami", mówi Polibiusz, "inni by ich dźgnąć, inni by wydłubać im oczy. Gdy tylko któryś z nich upadł, ciało było rozszarpane kończynami, aż poćwiartowano ich wszystkich, ponieważ dzikość Egipcjan jest naprawdę przerażająca, gdy ich namiętności zostały rozbudzone". Młody Ptolemeusz V został intronizowany w Memfis z właściwą egipską radą doradców, ale gdy miał dwanaście lat, Antioch III pomaszerował na północną granicę Egiptu. Józef Flawiusz odnotowuje, że Antioch, którego nazywa królem "całej Azji", "zajął Judeę". Inwazja zakończyła się w 198 roku bitwą pod Panium, kiedy wojska Seleucydów i Egiptu starły się w pobliżu rzeki Jordan. Po zakończeniu walk Egipt przegrał po raz ostatni aby utrzymać swoje zachodnie terytoria semickie. Nigdy więcej nie dosięgnie tych północnych krain. Panowanie Ptolemeusza V jest opisywane przez prawie każdego starożytnego historyka jako koniec świetności Egiptu. Renesans starożytnego państwa pod rządami greckich władców dobiegł końca.

DALEJ NA ZACHÓD Hamilcar Barca wciąż cierpiał z powodu narzuconych przez Rzymian warunków pokoju. Wielkość Kartaginy została zablokowana; Kartagińczycy stracili wyspy Morza Śródziemnego, które utworzyły ich imperium, a Rzymianie zostali na nich mocno osadzeni. Hamilcar postanowił odrobić straty, przesuwając imperium Kartaginy nieco dalej na zachód. Miał zabrać siły żołnierzy i osadników do Iberii - współczesnej Hiszpanii - i zasadzić kolejną kolonię Kartaginy, aby uzupełnić straty na Sycylii. Ta iberyjska kolonia byłaby nowym ośrodkiem potęgi Kartaginy - i służyłaby również jako doskonała baza do rozpoczęcia odwetowych ataków na Rzym. Jego upokorzenie na Sycylii przerodziło się w odrazę, którą starał się przekazać swojemu młodemu synowi Hannibalwi, jak rejestruje Polybius:

W czasie, gdy jego ojciec miał wyruszyć ze swoją armią na jego wyprawy do Hiszpanii Hannibal, który miał wtedy około dziewięciu lat, stał przy ołtarzu, na którym składał ofiarę jego ojciec. Następnie [Hamilcar] wezwał do siebie Hannibala i spytał go czule, czy chce towarzyszyć wyprawie. Hannibal był zachwycony akceptacją i jak chłopiec błagał o pozwolenie na odejście. Jego ojciec następnie wziął go za rękę, zaprowadził do ołtarza i kazał mu położyć rękę na [zwierzęcej] ofierze i przysiąc, że nigdy nie zostanie przyjacielem Rzymian.

Po złożonej przysiędze wiecznej nienawiści Hamilcar wraz z synem i osadnikami wyruszyła w rejs. Wyprawa Kartagińska dotarła na Półwysep Iberyjski i przystąpiła do podboju nowego, małego królestwa. Ze swojego centrum operacyjnego, Gadir (współczesny Kadyks), Hamilcarowi udało się założyć swoją nową kolonię. To tutaj Hannibal dorastał, obserwując, jak jego ojciec przymilał się i zastraszał okoliczne ludy, aby uległy: "[Hamilcar] spędził prawie dziewięć lat na wsi", mówi nam Polibiusz, "w tym czasie wiele plemion pod władaniem Kartaginy, niektóre siłą broni, a niektórzy dyplomacją". Wysłał też szpiegów przez Alpy na północ od półwyspu włoskiego, aby zbadali możliwą trasę inwazji. Hannibal dorósł do dorosłości bez postawienia stopy w swoim rodzinnym mieście Kartaginie. Tymczasem Rzymianie po raz pierwszy popłynęli do Grecji, gdzie zostali zaproszeni do ochrony wyspy Corcyra przed podwójną groźbą inwazji innych wrogich Greków i trwającymi atakami północnych Galów. Po zakończeniu interwencji garnizon rzymski pozostał, teoretycznie jako siły pokojowe; Rzym nie był jeszcze gotowy do ataku na swoich greckich sąsiadów. W tym samym roku 229, Hamilcar Barca zginął w bitwie podczas oblężenia celtyckiej twierdzy. Hannibal, mający teraz osiemnaście lat, nie był uważany za wystarczająco młodego, by objąć dowództwo. Zarządzanie kolonią iberyjską przeszło zamiast tego na jego starszego szwagra, który wydaje się, że nie podzielał rodzinnej nienawiści do Rzymu; spędził następne osiem lat, zarządzając kolonią iberyjską (i zakładając miasto zwane wspaniale Nową Kartaginą) i ignorując Rzymian na wschodzie. Być może zbudował nowe i trwałe królestwo na Półwyspie Iberyjskim, ale jeden z jego niewolników zabił go w 221 r., a przywództwo hiszpańskich sił spadło na dwudziestosześcioletniego Hannibala. Hannibal odwrócił się plecami do Nowej Kartaginy i natychmiast zaczął przygotowywać się do lądowej inwazji na terytorium rzymskie. Zaczął przedzierać się wzdłuż wybrzeża, aby utorować sobie bezpieczne przejście w kierunku Alp. Kiedy zbliżył się do Massalii, miasto (które było w dobrych stosunkach z Rzymem, odkąd pomagało Rzymianom wykupić najeżdżających Galów) zwróciło się do Rzymu o pomoc. Rzymianie wysłali wiadomość do Kartaginy, ostrzegając, że jeśli Hannibal przejdzie przez miasto Saguntum, uznają to za akt wojny. Hannibal szybko oblegał i splądrował miasto, po czym rzymscy ambasadorowie udali się do samej Kartaginy, aby przedstawić ostateczne ultimatum senatowi Kartaginy: Poddaj Hannibala lub zmierz się z drugą wojną punicką. Kartagińczycy sprzeciwiali się, że Saguntum, które było osadą celtycką, nie było sojusznikiem Rzymu; ambasadorowie stwierdzili, że Saguntum, wiele lat wcześniej, zwrócił się do Rzymu o pomoc, więc Rzym mógł teraz twierdzić, że miasto jest pod ochroną Rzymu. Najważniejsze było to, że oba miasta były zdeterminowane, aby iść na wojnę. "Po stronie rzymskiej panowała wściekłość z powodu niesprowokowanego ataku wcześniej pokonanego wroga", mówi Liwiusz, "[a] u Kartagińczyków gorzka niechęć z powodu tego, co uważano za chwytliwą i tyrańską postawę ich zdobywców". Kiedy starszy ambasador rzymski krzyknął, że w fałdach swojej szaty nosi zarówno pokój, jak i wojnę, i jeśli nie będą ostrożni, pozwoli, by wojna się skończyła, senatorowie Kartaginy odkrzykiwali: "Akceptujemy to!" I tak Hannibal udał się w Alpy w 218. Zostawił swojego brata Hanno jako dowódcę kolonii iberyjskiej i zabrał ze sobą armię, która ostatecznie liczyła ponad sto tysięcy żołnierzy piechoty, może dwadzieścia tysięcy kawalerii i trzydzieści siedem słoni. W odpowiedzi Rzymianie wysłali dwie floty, jedną kierującą się na wybrzeże Afryki Północnej, a drugą pod dowództwem konsula Publiusza Korneliusza Scypiona zmierzającą na Półwysep Iberyjski. Korneliusz Scypion zakotwiczył u ujścia Rodanu, zamierzając przechwycić Hannibala i jego armię, zanim zdążą ją przekroczyć, ale armia Hannibala posuwała się o wiele szybciej, niż się spodziewano, że Korneliusz Scypion przybył na miejsce przeprawy trzy dni za późno. Hannibal był w drodze w kierunku gór. Jego ludzie stanowili większy problem niż rzymski pościg. W większości pochodzili z Afryki, a hiszpańskie wybrzeże było najzimniejszą krainą, jaką znali; byli przerażeni myślą o wspinaczce po stromych, nieznanych zboczach, a ich pierwszy widok Alp nie pomógł. "Wysokie szczyty", mówi Liwisuz, "pokryte śniegiem szczyty wznoszą się w niebo, prymitywne chaty przylegające do skał, bestie i bydło wyschnięte i wysuszone z zimna, ludzie z ich dzikimi i postrzępionymi włosami, cała natura, ożywiona i nieożywione, sztywne od mrozu: wszystko to i inne widoki, których grozy nie mogą wyrazić słowa, dały nową nutę ich lękom". I byli nieustannie zagrożeni przez dzikie lokalne plemiona; podczas pierwszego takiego ataku konie Kartaginy wpadły w panikę na wąskim górskim szlaku, a zarówno żołnierze, jak i konie pośliznęli się i zostali wyrzuceni poza krawędź szlaku, by rozbić się o skały tysiące stóp poniżej. Gdy maszerowali wyżej, szklisty lód pod warstwą śniegu posłał więcej ludzi i zwierząt na śmierć. Przeprawa, jak mówi nam Liwiusz, zajęła piętnaście dni, a sam Hannibal obliczył, że stracił aż trzydzieści sześć tysięcy ludzi, a także trzydzieści cztery słonie. Zszedł na równinę w pobliżu rzeki Pad ze zdemoralizowaną i skurczoną armią, by stawić czoła Korneliuszowi Scypionowi, który jak najszybciej popłynął do Włoch z częścią własnych sił, aby stawić mu czoła. Wiadomość o udanej przeprawie wkrótce dotarła również do Rzymu, a Senat natychmiast odwołał siły inwazyjne w Afryce Północnej w celu wzmocnienia obrony ojczyzny. Korneliusz Scypion i Hannibal spotkali się nad rzeką Ticinus w listopadzie 218 roku. Mimo zmęczenia kawaleria kartagińska niemal natychmiast przedarła się przez linię rzymską. Rzymianie rozproszyli się; Sam Scypion został ciężko ranny. "To pokazało", mówi Liwiuesz, "że Kartagińczycy mieli przewagę". Siły Korneliusza Scypiona wycofały się, by spotkać się z oddziałami z Afryki Północnej, które powróciły do Rzymu, ciesząc się wielkim i niebezpiecznym uznaniem; Rzym cierpiał z powodu niebezpiecznego rozdźwięku między postrzeganiem publicznym a rzeczywistością. "Wiara ludzi w ostateczny sukces rzymskiej broni pozostała nienaruszona" - pisze Polibiusz. "Tak więc, kiedy Longus [dowódca kontyngentu północnoafrykańskiego] i jego legiony dotarli do Rzymu i przemaszerowali przez miasto, ludzie nadal wierzyli, że te oddziały muszą tylko pojawić się na polu, aby rozstrzygnąć bitwę". To było dalekie od prawdy. Kiedy wojska spotkały się ponownie, miesiąc później, nad rzeką Trebbia, padła jedna trzecia wojsk rzymskich. Wiadomość, że połączone siły dwóch konsulów zostały pokonane, wróciła do Rzymu i wywołała panikę: "Ludzie wyobrażali sobie, że w każdej chwili Hannibal stanie u bram miasta" - pisze Liwiusz. Rzym wszedł w stan pełnej gotowości, obsadzając wyspy garnizonami, wzywając sojuszników do posiłków, wyposażając nową flotę statków. W 217 Hannibal stale szedł na południe, niszcząc okolicę, maszerując przez Etrurię w kierunku samego Rzymu. Konsul Gajusz Flaminus i wzmocniona armia rzymska spotkali Kartagińczyków nad Jeziorem Trazymeńskim w absolutnie katastrofalnym starciu toczonym w gęstej mgle. Zginęło piętnaście tysięcy Rzymian, a sam Flaminus został zmiażdżony w ciżbie; jego ciało nigdy nie zostało odnalezione. Po raz kolejny wiadomość o katastrofie dotarła do Rzymu. "Ludzie tłoczyli się na forum", mówi Liwiusz, "kobiety wędrowały po ulicach, pytając, kogo poznały znaczenie strasznych wieści, które tak nagle się pojawiły. Nikt nie wiedział, na co liczyć, a czego się bać. W ciągu następnych kilku dni tłum pod bramami miasta składał się z większej liczby kobiet niż mężczyzn, oczekując i mając nadzieję na widok jakiejś ukochanej twarzy lub przynajmniej wiadomości". Nie było dobrych wieści. Armia Hannibala wydawała się nie do powstrzymania. Kontynuował napieranie na południe, omijając tymczasowo sam Rzym tylko po to, by przeciągnąć na swoją stronę ziemie pod miastem. "Przez cały czas, Rzymianie podążali za Kartagińską strażą tylną", pisze Polibiusz, "trzymając jeden lub dwa dni marszu za nimi, ale uważając, aby nigdy nie podejść bliżej i nie zaatakować wroga". W następnym roku dwaj nowo wybrani konsulowie Paullus i Varro połączyli siły, próbując stawić czoła Hannibalowi. Rzymianie zdołali wystawić armię liczącą ponad sto tysięcy, aby sprostać siłom Kartaginy, liczącym mniej niż pięćdziesiąt tysięcy. 2 sierpnia 216 wojska spotkały się pod Kannami na południowo-wschodnim wybrzeżu. Wydaje się, że dzięki swojej ogromnej liczbie Rzymianie liczyli na samą wagę, aby zmiażdżyć najeźdźców, ustawiając się w solidną masę ludzi, którzy ruszą naprzód z niepowstrzymaną siłą. W odpowiedzi na to Hannibal ustawił cienką linię frontu, by stawić czoła atakowi Rzymian, która wydawała się całkowicie nie dorównać zadaniu powstrzymania ich. Ale po lewej i prawej stronie, z tyłu, umieścił swoich najsilniejszych i najbardziej zaciekłych ludzi, wynajętych najemników z Afryki, w dwóch grupach. On sam zajął swoje miejsce na linii frontu. O ile nie naraził się na takie samo niebezpieczeństwo, jak tamci żołnierze, nie mógł oczekiwać, że wykonają trudne zadanie, które miał na myśli. Kiedy Rzymianie posuwali się naprzód, cienka linia frontu walczyła zaciekle, ale wycofywała się powoli, gdy Rzymianie szturmowali naprzód, wciągając rzymskie wojska do V. A potem wojska najemne po obu stronach zaatakowały obie strony V i zaatakowały. Siły rzymskie nie były przygotowane ani zdyscyplinowane do walki z trzech stron jednocześnie. W chaosie, który nastąpił, upadło pięćdziesiąt tysięcy Rzymian. Z sześciu tysięcy kawalerii siedemdziesięciu uciekło i uciekło do miasta Venusia, dowodzonego przez Varro, który został zhańbiony zarówno porażką, jak i ucieczką. Kiedy do Rzymu dotarły doniesienia o bitwie pod Kannami, prawie każda rodzina w Rzymie odkryła, że straciła brata, ojca lub syna. "Po tej klęsce", mówi Polibiusz, "Rzymianie porzucili wszelką nadzieję na utrzymanie swojej supremacji nad Włochami i zaczęli obawiać się o swoją ojczystą ziemię, a nawet o samo ich istnienie". Sytuacja tylko się pogorszyła, gdy kartagińskie statki popłynęły do Grecji i zaoferowały królowi Macedonii, obecnie Filipowi V (prawnukowi Antygona Jednookiego), wsparcie w wypędzeniu rzymskich "rozjemców" z półwyspu greckiego. Filip V zaakceptował, a Macedończycy i Kartagińczycy wspólnie walczyli przeciwko rzymskim okupantom i ich greckim sojusznikom, do których należały zarówno Sparta, jak i miasta "Ligi Etolskiej" (sojusz miast w centrum półwyspu, na południe od Macedonii i na północ). Zatoki Korynckiej). Teraz ta pierwsza wojna macedońska nałożyła się na drugą wojnę punicką, a Rzymianie mieli do czynienia z katastrofą na dwóch frontach. Podobnie jak w I wojnie punickiej, walka w II trwała i trwała. W 211 r. Rzymianom udało się odzyskać część Sycylii, pokonując Syrakuzy po dwuletnim oblężeniu; grecki matematyk Archimedes, który był w środku, zginął w plątaninie miasta. Mniej sukcesu odnieśli na Półwyspie Iberyjskim. Wojska rzymskie dowodzone przez dwóch członków rodziny Scypionów, braci Publiusza i Gnejusza, najechały i spotkały brata Hannibala, Hazdrubala, który nadal trzymał fort dla Hannibala w domu. Obaj Scypioni zginęli w walkach, które nastąpiły później, chociaż Hazdrubal nie był w stanie całkowicie wypchnąć rzymskich najeźdźców ze swojej ziemi. Dało to jednemu rzymskiemu oficerowi - synowi Publiusza, znanemu w późniejszych pokoleniach po prostu jako Scypion - osobistą nienawiść do Kartaginy, którą Hannibal od dawna żywił do Rzymu. W 209 roku Scypion pomaszerował do Nowej Kartaginy, by pomścić swojego ojca. Jego oblężenie miasta zakończyło się sukcesem; Hazdrubal uciekł i poszedł drogą swojego brata do Alp i przez nie. Nie było to całkowicie złe dla Kartagińczyków, ponieważ Hazdrubal przywiózł ze sobą nie tylko własne siły, ale osiem tysięcy poborowych Celtów i zabrał jeszcze więcej ludzi na swoją podróż z Nowej Kartaginy do Alp. Wysłał list do Hannibala, umawiając się na spotkanie z nim i połączenie sił w Umbrii. List został przechwycony przez rzymskich oficerów i odczytany. Natychmiast najbliższe siły rzymskie zwróciły się, by zaatakować Hazdrubal z zaskoczenia, zanim ten zdążył dotrzeć do Umbrii. Sojusznicy Hazdrubala nie radzili sobie dobrze ("Galom zawsze brakuje wytrzymałości", zauważa Liwiusz). Ponad pięćdziesiąt tysięcy ludzi Hazdrubala poległo, a sam Hazdrubal, widząc, że jest stracony, pogalopował prosto na zgromadzonych przed nim Rzymian i zginął w walce. Rzymianie odcięli mu głowę, starannie ją przechowali i zabrali ze sobą; kiedy dotarli do własnych placówek Hannibala, rzucili głowę do obozu Hannibala. Hannibal stracił zarówno brata, jak i kolonię iberyjską, która stała się rzymską prowincją. Równowaga zaczęła powoli przechylać się w stronę Rzymu; a Rzymianie położyli kciuk na wadze, zamykając swój drugi front w Macedonii, aby skoncentrować się na Kartaginie. W 207 roku, w tym samym roku śmierci Hazdrubala, żołnierze rzymscy zaczęli wycofywać się z bezowocnych walk na półwyspie greckim. Zarówno greckie miasta, jak i sam Filip V byli, mówiąc słowami Liwiusza, "chorymi od długiej i żmudnej wojny", a sami Rzymianie widzieli, że ich wojska są potrzebne bliżej domu. Scypion zasugerował, że nowym polem bitwy powinna być Afryka Północna; Rzymianie powinni przejść do ofensywy i popłynąć bezpośrednio do Kartaginy, co może z powodzeniem odciągnąć Hannibala od włoskiej wsi. W 205 Filip V podpisał porozumienie z miastami greckimi na południu, pokój fenicki. Dało Rzymianom kontrolę nad kilkoma mniejszymi miastami, przekazało inne terytoria Macedonii i powstrzymało wszelkie wrogie działania między Macedonią a Ligą Etolską. Gdy wszyscy żołnierze są teraz wolni do ataku w Afryce Północnej, Scypion zebrał siły inwazyjne. W 204 wylądował na wybrzeżu Afryki Północnej z połączoną armią Rzymian i najemników z Afryki Północnej. Jego inwazja miała dokładnie taki efekt, jakiego się spodziewano: Kartagińczycy wysłali do Hannibala szaloną wiadomość o pomoc. I Hannibal wrócił do domu. Działał z patriotyzmu, ale był to patriotyzm mglisty i niechętny; nie był w kraju, w którym się urodził, odkąd skończył dziewięć lat, a większość swoich ludzi zostawił we Włoszech, być może mając nadzieję, że wkrótce wróci. Nie spełnił jeszcze w pełni życzeń ojca; Rzym nadal stał. "Rzadko kiedy jakikolwiek wygnaniec opuścił swoją ojczyznę z tak ciężkim sercem jak Hannibal, kiedy opuścił kraj swoich wrogów" - mówi Liwiusz. "Znowu i znowu spoglądał wstecz na wybrzeża Włoch ściągając na własną głowę przekleństwa za to, że nie poprowadził swoich armii prosto do Rzymu". W Kartaginie zwerbował armię niechętnych Kartagińczyków i afrykańskich najemników, aby dołączyć do nielicznych weteranów, których przywiózł ze sobą. Następnie, w 202 roku, Hannibal i Scypion spotkali się na rozmowach pokojowych w Zamie, na południe od Fair Promontory. Być może rozmowy pokojowe były szczere, ale Scypion wysłał posiłki i czekał na ich przybycie. Klęska Kann, czternaście lat temu, była jeszcze świeża w pamięci Rzymian; młodzi synowie zmarłych mieli teraz dwadzieścia kilka lat, gotowi do walki i wściekli. Przybyły rzymskie posiłki; rozmowy pokojowe nieuchronnie zakończyły się fiaskiem; a Rzymianie i Kartagińczycy przyłączyli się do bitwy po raz ostatni. Scypion dobrze zaplanował. W otwartym kraju Włoch, zawsze grając agresora, Hannibal był nie do pokonania. Ale teraz warunki, w jakich walczył najlepiej, uległy odwróceniu. Toczył wojnę obronną na nieznanej skalistej ziemi, z armią "składającą się z ludzi, którzy nie podzielali ani języka, obyczajów, praw, broni, stroju, wyglądu, ani nawet wspólnego powodu służby". Walczyli głównie o gotówkę i część grabieży; a kiedy armia Scypiona uderzyła na nich, zbyt wielu z nich zerwało linię i wycofało się ze strachu. Bitwa pod Zamą zakończyła się, gdy Scypion przejął całkowitą kontrolę nad polem; Hannibal został w końcu zmuszony do szukania schronienia w Kartaginie. Tutaj powiedział senatowi, że nie może ich poprowadzić do zwycięstwa. Jedynym wyjściem był pokój z Rzymem. Senat Kartaginy zgodził się, a Kartagina poddała się Scypionowi. Za swój triumf Scypion zasłużył sobie na tytuł Scypiona Afrykańskiego od swoich rodaków. Kartagina została zmuszona do rezygnacji ze swojej floty, kładąc kres jej ambicjom rozprzestrzenienia się na zachód; pięćset statków zostało odholowanych od brzegu na rozkaz Rzymian i podpalonych, gdzie wszystkie spłonęły do linii wodnej, a następnie zatonęły. Skończyła się II wojna punicka. Hannibal, który porzucił rzymskie ambicje obrony miasta, które ledwo pamiętał, pozostał w Kartaginie, wstępując do senatu, by pomóc Kartagińczykom w odbudowie ich zdziczałego świata. Za to otrzymał bardzo małą wdzięczność. Mniej więcej sześć lat po bitwie pod Zamą Hannibal dowiedział się o spisku. Jego rodacy planowali oddać go Rzymianom w geście dobrej woli. Natychmiast wsiadł na statek i uciekł z Kartaginy. Był z powrotem w swojej ojczyźnie zaledwie siedem lat. Już nigdy do niej nie wróci.

W WIEKU LAT PIĘĆDZIESIĘCIU Antioch III był teraz w trzydziestym drugim roku panowania nad imperium Seleucydów. Przesunął granicę Seleucydów w dół przez stare egipskie posiadłości i zmusił zarówno Partię, jak i Baktrię do zawarcia pokoju, co później przyniosło mu tytuł Antiocha Wielkiego. Teraz zdecydował się rozpocząć nową kampanię: udać się na zachód i zdobyć jeszcze trochę Azji Mniejszej, być może nawet przekroczyć Hellespont i zająć Trację. Wiedział, że jeśli nie zrobi jakiegoś ruchu na zachód, prawdopodobnie będzie miał Rzymian na karku. Uszczęśliwieni zwycięstwem nad Kartagińczykami , wojska rzymskie spoglądały teraz na wschód. Największą potęgą, jaka pozostała na świecie, było imperium Seleucydów, a po podbiciu Hannibala Antioch III stał się nowym wrogiem Rzymu. Królem, który miał zostać ściśnięty między tymi dwoma mocarstwami, był Filip V Macedoński, któremu udało się wyjść z I wojny macedońskiej w całkiem dobrej formie. W Grecji wciąż byli rzymscy żołnierze sił pokojowych, ale Macedonia zwiększyła swoje posiadłości w ramach pokoju fenickiego. I podczas gdy Rzymianie byli zajęci Kartaginą, Filip V zawarł tajny traktat z Antiochem III o podziale terytoriów egipskich, które kiedyś należały do Ptolemeuszy. Rzymianie byli całkiem pewni, że Filip V nadal planuje napaść na Grecję, i nie chcieli, aby półwysep był pod kontrolą króla proseleucydzkiego; Grecja musiała pozostać buforem między Rzymem a potęgą Antiocha III. W 200 r., prawie przed zawarciem pokoju z Kartaginą, wojska rzymskie maszerowały na Filipa V. Liga Etolska ponownie przeskoczyła na stronę Rzymu, podobnie jak Ateny, a druga wojna macedońska została szybko zakończona w 197 roku. W bitwie, stoczonej pod Kynoscefalami, żołnierze Filipa zostali tak dogłębnie pobici, że król Macedonii obawiał się, że sam utraci tron. Ale Rzymianie, którzy nie chcieli spędzić kolejnych dziesięcioleci na walkach o utrzymanie greckich miast, zaproponowali pokój, który pozwoliłby Filipowi V pozostać w Macedonii. Filip miał porzucić wszelką myśl o podboju greckich miast, oddać wszystkie swoje okręty wojenne, zapłacić grzywnę i wycofać wszystkich swoich żołnierzy z terytorium Grecji. Konsul rzymski Flaminus, który dowodził siłami rzymskimi w Macedonii, otrzymał pozwolenie na zagranie kartą Merodacha-baladana/Napoleona/Sargona II/Cyrusa: ogłosił, że Rzymianie wyzwolili teraz Greków z macedońskiego ucisku. "Cała reszta Greków zarówno w Azji, jak iw Europie ma być wolna i cieszyć się własnymi prawami" - czytamy w dekrecie. Polibiusz zauważa, że było kilka głosów sceptycznych; niejeden etolski przywódca wskazywał, że "Grekom nie dano wolności, lecz jedynie zmianę panów". Ale Rzymianie nalegali na swoją bezinteresowną życzliwość ("To było całkowicie godne podziwu działanie, że naród rzymski i ich generał powinni byli dokonać wyboru poniesienia nieograniczonego niebezpieczeństwa i kosztów, aby zapewnić wolność Grecji", mówi Polibiusz), a miasta Ligi Achajskiej, do których należał Korynt, chętnie podpisywały traktat prorzymski, o ile był on również antymacedoński. Gdy tylko wszystkie traktaty zostały podpisane, na północy pojawił się Antioch III. W 196 roku przebił się przez zdezorganizowany opór, który spotkał go w Azji, przekroczył Hellespont, by zająć Trację i spoglądał z góry na nowych rzymskich sojuszników. Był raczej skłonny rozpocząć wojnę z Rzymem niż nie, częściowo dlatego, że miał teraz nowego doradcę wojskowego: Hannibala, który pojawił się na dworze Seleucydów po ucieczce z Kartaginy. Hannibal opuścił swoje rodzinne miasto w goryczy i wściekłości; jego miłość do Kartaginy osłabła, ale nienawiść do Rzymu pozostała. Jego przybycie na dwór Antiocha III, jedynego mocarstwa wystarczająco potężnego, by rzucić wyzwanie Rzymianom, było kontynuacją jego życiowej obsesji: "Zaimponował Antiochowi", mówi Polibiusz, "że dopóki polityka króla była wroga Rzymowi mógł bezgranicznie polegać na Hannibalu i uważać go za swojego najszczerszego zwolennika ponieważ nie było niczego, co leżało w jego mocy, czego by nie zrobił, by skrzywdzić Rzymian." Odebranie Grecji niewątpliwie zaszkodziłoby Rzymianom. Greckie miasta, schwytane między starą i przerażającą potęgę na północnym wschodzie, a nową i przerażającą potęgę na zachodzie, podzieliły się swoimi sojuszami. Miasta Ligi Egejskiej dotrzymały traktatu z Rzymem, ale Liga Etolska zgodziła się zawrzeć sojusz z Antiochem III. Więcej wojsk rzymskich przybyło na południe Grecji, podczas gdy oddziały Seleucydów Antiocha (w towarzystwie sojuszników macedońskich i słoni) nadciągnęły z północy. Obie armie spotkały się w 191 roku na Przełęczy Termopilami. Legiony rzymskie zostały wezwane przez ich konsula słowami, które zwykle potwierdzały najgorsze podejrzenia przywódców etolskich: "Walczycie o niepodległość Grecji", ryknął konsul, "aby teraz uwolnić od Etolian i Antiocha kraj, który wy wcześniej uwolniony od Filipa. A potem otworzysz się na rzymską dominację Azję, Syrię i wszystkie bogate królestwa rozciągające się aż do wschodzącego słońca. Cała rasa ludzka będzie czcić rzymskie imię tylko po bogach!" Nie było to szczególnie przekonujące przemówienie wyzwolenia, ale załatwiło sprawę. Rzymianie odepchnęli armię Antiocha, zabijając tysiące, a on został zmuszony do całkowitego wycofania się z półwyspu. Klęska była początkiem końca Antiocha Wielkiego. Cofając się, stracił również część swoich podbojów w Azji Mniejszej; satrapa prowincji Azji Mniejszej zwanej Armenią, Artaksja I, ustanowił się królem około 190 roku. Rzymianie przenieśli wówczas walkę na ziemię Seleucydów, pod wodzą innego członka rodziny Scypionów. Antioch przekazał Hannibalowi dowództwo nad siłami morskimi, a sam dowodził obroną lądową, ale obaj zawiedli. Flota Hannibala poddała się u południowych wybrzeży Azji Mniejszej; Armia Antiocha została ponownie pokonana, tym razem pod Magnezją. Scypion za swoje zwycięstwo zasłużył sobie na tytuł Asiaticus, podczas gdy Antioch został zmuszony do podpisania traktatu z Apamei, który pozbawił go większości jego floty, a także jego terytorium na północ od gór Taurus. Filip V też nie uciekł. Za przyjaźń z Antiochem został ukarany utratą marynarki wojennej, granicznych miast i syna Demetriusza, którego za dobre zachowanie ojca zabrano do Rzymu jako zakładnika. Klęska Antiocha zachęciła innych satrapiów do buntu. W następnym roku, w 187, Antioch Wielki zginął w niewielkiej bitwie ze zbuntowanym satrapą na wschodzie. Jego syn Seleukos IV odziedziczył tron Seleucydów, ale został zmuszony, podobnie jak Filip V, do wysłania najstarszego syna i następcy tronu do Rzymu, również jako zakładnika. Hannibal, pozbawiony swojego protektora, uciekł. Plutarch mówi, że w końcu osiedlił się w mało znanym miasteczku na wybrzeżu Morza Czarnego, gdzie wykopał siedem podziemnych tuneli z jego domu, które wychodziły w "znacznej odległości" we wszystkich kierunkach, aby nie mógł zostać osaczony przez Rzymmian. Ale w 182, w wieku sześćdziesięciu pięciu lat, został rozpoznany przez rzymskiego senatora, który przypadkiem odwiedzał miejscowego króla. Senator zagroził królowi gniewem Rzymu, gdyby Hannibalowi udało się uciec. Dlatego z niechęcią król wysłał swojego lokalnego strażnika, by zablokował siedem przejść i zabił starego generała. Zamiast dać się porwać żywcem, Hannibal wypił truciznę. Jego ostatnie słowa, według Plutarcha, brzmiały: "Uwolnijmy Rzymian od ich ciągłego strachu i troski".

MALEJĄCE ZAGROŻENIE inwazją Seleucydów dało Baktrianom na wschodzie szansę na poszerzenie własnego terytorium. Ich obecny król, grecki Baktrian imieniem Demetriusz I, miał oko na południowy wschód: na Indie, które od czasów Aleksandra Wielkiego były mirażem bogactwa, czekającym tylko na podbój. W Indiach nie było ani jednego silnego króla, który mógłby oprzeć się inwazji. Po śmierci Asoki jego synowie - dziedzicząc spuściznę po ojcu i filozoficzną troskę - stracili kontrolę nad jego ziemią. W ciągu mniej więcej pięćdziesięciu lat między śmiercią Asoki w 240 roku a inwazją Demetriusza I siedmiu królów mauryjskiego pochodzenia rządziło zmniejszającym się terytorium. Ostatnim z tych mauryjskich królów był Brhadratha, którego reputacja pobożnego buddysty przetrwała w świętych tekstach opisujących jego tysiącdniową pokutę w poszukiwaniu prawdy. Mówi się, że w ciągu tych tysięcy dni zostawił swojego najstarszego syna na tronie. Sugeruje to króla z luźną władzą; i faktycznie Brhadratha stracił swoje królestwo, około 185 roku, na rzecz dowódcy swojej armii, który go zamordował. Dowódca, pobożny Hindus imieniem Pusyamitra Sunga, przejął kontrolę nad tym, co pozostało z imperium. Jego reputacja również przetrwała w tekstach buddyjskich; mówi się, że kierował prześladowaniami buddystów, próbując przywrócić hinduską ortodoksję. Ponieważ kilka stup (buddyjskich świętych pomników) zostało datowanych na jego panowanie, może to nie być do końca prawdą. Wszystko, co możemy powiedzieć na pewno, to to, że Pusyamitra założył dynastię i zaczął rozszerzać stare królestwo Magadhy. W przeciwieństwie do swoich poprzedników był gotów walczyć o swoją władzę. Mniej więcej w tym czasie Demetrius I zszedł przez przełęcz Khyber w kierunku Pendżabu. Nie ma pisemnej relacji z jego inwazji, która nastąpiła; aby zrekonstruować podboje greckich królów baktryjskich, musimy podążać tropem pozostawionych przez nich monet (każdy król wybił własne monety z własnym portretem, w wyniku czego choć o tych królach praktycznie nic nie wiemy, mamy kilka wyobrażenie o tym, jak wyglądali). O ile możemy się domyślać, pierwszymi miastami, z którymi zetknąłem się Demetriusz, były Purushapura i Taxila, które od jakiegoś czasu były niezależne od Mauryjczyków i nie zostały jeszcze odbite przez Pusyamitrę. Wziął oba, a do 175 wydaje się, że walczył przez Pendżab. Tymczasem król Sunga Pusyamitra rozszerzył swój wpływ na wschód i południowy zachód. Dwa indyjskie królestwa graniczyły ze sobą, greckim i tubylczym obok siebie.

POWRÓT DO MACEDONII, zakładnik syn Filipa V (zwany także Demetriuszem) wrócił z Rzymu i został przyjęty przez Macedończyków z taką radością, że wybił nos jego młodszemu bratu ze stawów. Ten młody człowiek, Perseusz, był dziedzicem tak długo, jak Demetrius był więźniem; teraz jego szansa na tron była zagrożona. Zaczął rzucać aluzje Filipowi V, że świeżo uwolniony Demetriusz został poddany praniu mózgu przez Rzymian, którzy zamierzali posadzić go na tronie Macedonii jako marionetkę rzymską. "Mamy w zanadrzu - zauważył z widoczną niechęcią - nie chcę powiedzieć, że zdrajcę, ale przynajmniej szpiega. Rzymianie oddali nam jego ciało, ale zachowali jego serce". W 181 roku Filip poddał się swoim podejrzeniom. Liwiusz mówi, że kazał włożyć truciznę do kubka Demetriusa; młody człowiek, czując pierwsze bóle, zdał sobie sprawę z tego, co się stało i umarł krzycząc przeciwko okrucieństwu ojca. Sam Filip zmarł dwa lata później, a Perseusz został królem Macedonii. Wysłał wiadomości o przyjaźni do Rzymu, ale była zwodnicza; zbierał Macedonię, by ponownie najechać Grecję. Jego intencje stały się jaśniejsze, gdy poślubił jedną z córek Seleukosa IV. Ale nie mógł liczyć na pomoc Seleucydów przeciwko Rzymowi; Seleukos IV został zamordowany przez swojego premiera zaraz po ślubie i wybuchła wielka perska walka o sukcesję. Młodszy brat Seleukosa IV, Antioch IV (później znany jako Antiochus Epifanes), zdobył prawo do pełnienia funkcji regenta syna Seleukosa, którego następnie zamordował. Tymczasem Perseusz wyruszył na podbój Grecji bez wzbudzania podejrzeń Rzymian. Polibiusz mówi, że maszerował przez środkową i północną Grecję i wezwał różne miasta do "zdobycia zaufania", jednocześnie bardzo uważając, aby "nie wyrządzić żadnych szkód" na terytorium, przez które przechodził. Trwało to przez około trzy lata, zanim jeden z królów greckich - Eumenes, władca miasta Pergamum w Azji Mniejszej - udał się osobiście do Rzymu, by poskarżyć się na zachowanie Perseusza. Perseusz wysłał zabójcę za Eumenesem, aby go uciszyć; był to błąd, ponieważ zamach się nie powiódł i sprawił, że oskarżenia stały się o wiele bardziej wiarygodne. W 171 roku siedemnaście tysięcy rzymskich żołnierzy skierowało się do Macedonii, inaugurując III wojnę macedońską. Perseusz wysłał ambasadorów do Rzymu, by zadać zranionym tonem, dlaczego Rzymianie go nękają. "Wróć i powiedz swojemu królowi, że jeśli naprawdę chce odpowiedzi, powinien porozmawiać z konsulem, który wkrótce będzie w Macedonii ze swoją armią" - powiedziano ambasadorom. Trzecia wojna macedońska trwała około trzech lat, podobnie jak druga; podobnie jak w II, Rzymianie ostatecznie zmiażdżyli Macedończyków w jednej wielkiej, katastrofalnej bitwie, tej pod Pydną. W przeciwieństwie do II wojny macedońskiej, III przyniosła koniec Macedonii. Rzymianie mieli dość toczenia nieprzyjemnych małych wojen na północy Grecji. W 168 roku Perseusz został zaciągnięty z powrotem do Rzymu jako jeniec, a konsul rzymski nadzorował podział Macedonii na cztery odrębne kraje podległe. Skończyła się monarchia macedońska, która wydała Aleksandra.

RZYMSCY WYSŁANNICY przyszli na dwór Antiocha Epifanesa, by zapytać go, czy zamierza wspierać wojnę Perseusza z Rzymem; Antioch Epifanes był w stanie zapewnić ich z doskonałą prawdą, że nie ma zamiaru łączyć się z Perseuszem przeciwko Rzymowi. Zamiast tego planował najechać Egipt. Młody egipski król Ptolemeusz VI, pod kierownictwem swoich regentów, zażądał, aby imperium Seleucydów zwróciło swoje zachodnie ziemie semickie: stare królestwa Izraela, Judy, Syrii i część okolicznych ziem, które zabrał Antioch Wielki z dynastii Ptolemeuszy. Wszyscy zostali włączeni w satrapię znaną jako "Coele Syria", a Egipt chciał ją odzyskać. Zamiast tego Antioch Epifanes pomaszerował swoją armię i rozpoczął oblężenie Aleksandrii, podczas gdy Rzym był zajęty walkami w Macedonii. Ale przecenił rzymskie zaabsorbowanie Perseuszem. Senat nie był ślepy na tę jawną prośbę o zwiększenie terytorium; ambasador rzymski pojawił się w obozie Antiocha z listem domagającym się odwrotu Antiocha i opuszczenia Egiptu Ptolemeuszy. Antioch zaproponował, że omówi tę sprawę ze swoimi doradcami, ale ambasador (według Liwiusza) "nakreślił krąg wokół króla laską, którą nosił, i powiedział: "Zanim wyjdziesz z tego kręgu, daj mi odpowiedź przed Senatem."" Przez kilka minut wahał się, zdumiony tak stanowczym rozkazem, aż w końcu odpowiedział: "Zrobię to, co Senat uzna za słuszne". Nie był przygotowany na przyjęcie całego ciężaru gniewu Rzymu. Zamiast tego pomaszerował z powrotem na wybrzeże i wyładował swoją frustrację na satrapii Coele Syria, rozpoczynając czystkę wśród każdego, kto okazał współczucie dla prośby Egipcjan. Obejmowało to wielu mieszkańców Jerozolimy: "W tym samym czasie Antioch, którego zwano Epifanesem, pokłócił się z szóstym Ptolemeuszem o jego prawo do całego kraju Syrii" - pisze Józef Flawiusz w swoich Wojnach z Żydami: "… [on] najechał na Żydów z wielką armią i siłą zajął ich miasto, i zabił wielką rzeszę tych, którzy faworyzowali Ptolemeusza, i zepsuł świątynię". Psucie świątyni było czystym oportunizmem; Antioch był spłukany i potrzebował świętych skarbów. Przechodząc przez Judeę, nie tylko splądrował skarbiec świątynny i wymordował bardzo wielu obywateli Jerozolimy, ale także zainstalował w Jerozolimie garnizon, aby zachować lojalność Żydów. Garnizon był standardową procedurą dla zdobywcy, ale plan Antiocha Epifanesa, aby utrzymać lojalność Żydów, był strasznie błędny. Nie wiedział nic o religii żydowskiej; jego plan, by ściślej zmieścić Żydów w owczarni Seleucydów (i trzymać ich z dala od płotu ptolemejskiego) polegał na zmianie kultu świątynnego, tak aby ich Jahwe utożsamiał się z Zeusem. Ten główny bóg miałby być wtedy czczony jako objawiony we własnej osobie: Antioch Epifanes, "epifania" lub objawienie Zeusa-Jahwe na ziemi. Była to dość standardowa mieszanka greckiego panteonu z perskimi wyobrażeniami o boskości króla, czego można się było spodziewać po greckim władcy starego perskiego królestwa. Dla Żydów, którzy (w przeciwieństwie do większości starożytnych ludzi) wierzyli nie tylko w jednego Boga, ale w tę zasadniczą różnicę Boga od człowieka, było to ohydne bluźnierstwo. Antioch chciał, aby składali ofiary Zeusowi w świątyni i obchodzili jego własne urodziny jako święto religijne. Żydzi jerozolimscy ukryli się przy tym lub trzeba było ich wychłostać dla posłuszeństwa. Antioch, rozwścieczony ich uporem, uznał judaizm za religię nielegalną. Każdy, kto odmówił jedzenia wieprzowiny, gdy było to wymagane (jest to sprzeczne z przepisami żydowskimi) lub został znaleziony z kopią żydowskich pism, był karany śmiercią. "Dwie kobiety zostały sprowadzone za obrzezanie dzieci" - Księga Dwóch Machabeuszy. "Te kobiety, które publicznie paradowały po mieście, z dziećmi zawieszonymi na piersiach, następnie zrzuciły je głową w dół z muru". Ten poziom zdziczenia trwał niecały rok, zanim wśród Żydów wybuchł bunt. Prowadziła go rodzina pięciu braci wywodzących się ze starego plemienia kapłanów. Najstarszy brat Judasz był generałem ruchu oporu; przeszedł przez wieś, werbując oburzonych Żydów, aż miał sześć tysięcy ludzi, którzy przyłączyli się do niego w trwającej wojnie partyzanckiej przeciwko okupantom Seleucydów. "Przybywając bez ostrzeżenia", mówi 2 Machabeusz, "podpalał miasta i wsie. Zdobył strategiczne pozycje i zmusił do ucieczki wielu wrogów. Uważał, że noce są najbardziej korzystne dla takich ataków i wszędzie rozeszła się wieść o jego męstwie". Zasłużył sobie na przydomek bojownika o wolność, "Judas Machabeusz" lub "Judas Młot", a bunt stał się znany jako wojna machabejska. Wściekłość Żydów i trudności samego Antiocha w innych miejscach (musiał wysłać wojska na północ, aby odeprzeć inwazję Partów) przedłużyły bunt. Podobnie zrobił inny czynnik: Judasz zawiązał "ligę przyjaźni z Rzymianami", jak to ujął Józef Flawiusz; Rzymowi zależało na kontynuowaniu kontroli władzy Seleucydów. Sojusz żydowsko-rzymski nie trwał długo, ale pomógł wyrwać Jerozolimę z rąk Antiocha przez pełne cztery lata. Pod koniec tego czasu zmarł Antioch Epifanes i rozpoczęła się zwykła wewnętrzna walka o sukcesję. Nikt nie miał siły, by wysłać więcej żołnierzy do Jerozolimy, a Judasz ogłosił się królem miasta: pierwszym królem dynastii Hasmoneuszów w Jerozolimie. Ostatecznie siostrzeniec Antiocha, Demetriusz I (nie mylić z greckim Baktryjczykiem Demetriuszem lub macedońskim Demetriuszem), zdołał ogłosić się królem imperium Seleucydów. Kiedy jego korona była mocno na głowie, wysłał armię, by odbić Jerozolimę. Judasz zginął w walce, a Jerozolima ponownie stała się częścią Coele Syria pod koroną Seleucydów. Ale Demetriusz I, wyciągając lekcję z katastrofalnych decyzji swego zmarłego wuja, dał bratu Judasza, Jonatanowi, sporą swobodę rządzenia Żydami według własnego uznania, pod warunkiem, że pozostał wiernym poddanym gubernatorem imperium. Józef Flawiusz mówi, że Jonatan "zachowywał się z wielką ostrożnością", co oznacza, że nie walczył o wolność zapalczywie jak jego starszy brat. Oddał uprzejmy szacunek władzom Seleucydów i zdołał utrzymać się u władzy w Jerozolimie przez prawie dwadzieścia lat. W międzyczasie Rzym radził sobie znakomicie. Kilka lat temu wydarzyło się coś niezwykłego. W 180 roku miasto Kume w Kampanii poprosiło o zgodę na zmianę języka urzędowego ze starego dialektu oscańskiego na łacinę. Mieszkańcy Kume mieli już przywilej civitas sine suffragio, obywatelstwo bez prawa głosu; civitas sine suffragio bardziej przypominało sojusz niż cokolwiek innego, prawo, które nie robiło nic, by zniszczyć pierwotną tożsamość miast, które ją utrzymywały. Teraz mieszkańcy Kume prosili o nowy poziom identyfikacji z Rzymem. Nie stali się pełnymi Rzymianami; nie zrezygnowali też całkowicie z mówienia w oscan. Nie porzucając swojej tożsamości Kumejczyków, chętnie identyfikowali się nie tylko z polityką rzymską, ale także z kulturą rzymską. Grecy nigdy nie musieli składać tak formalnej zewnętrznej przysięgi jedności, ponieważ wszyscy już mówili po grecku. Być może ich wspólny język powstrzymywał ich przed dopuszczeniem, aby ta pan-helleńska tożsamość przebiła ich tożsamość jako Spartan, Ateńczyków, Koryntian, Tebańczyków. Ale oficjalny status łaciny pozwolił Kumejczykom pozostać kumejskim. Łacina nie byłaby ich jedynym językiem, ale byłaby używana w handlu i administracji, wiążąc Kumejczyków z innymi miastami i ludami, które zachowały własną tożsamość, ale nad nią przesłoniły inną. Rzym przychylił się do wniosku. Cumae mógł używać łaciny jako języka urzędowego i być w tym sensie rzymskim. Rzymianie nie odczuwali jeszcze potrzeby dalszego wymazywania dawnej tożsamości podległych im miast, zastępowania dawnych zwyczajów rzymskimi zwyczajami, dawnych przynależności rzymskimi przynależnościami, starych bogów rzymskimi bogami. Ale to nadanie rzymskiej tożsamości zaszło tylko tak daleko. Podboje napływały do Rzymu, w wyniku czego wolni cudzoziemcy byli w niebezpieczeństwie przewagi liczebnej wolnych ludzi rzymskiego pochodzenia. W 168 r. cenzor Semproniusz Grakchus zaczął rejestrować wszystkich wolnych ludzi urodzonych za granicą jako jedno plemię. Mogli zostać Rzymianami, jak Kumejczycy. Mogli nawet mieć głos. Ale bez względu na to, ilu przybyło do Rzymu, nigdy nie byliby w stanie przegłosować rdzennych Rzymian.

GAO ZU, PIERWSZY HANOWY IMPERATOR urodził się chłopem; teraz rządził Chinami, w których stare szlacheckie rodziny państw zaczęły się odradzać w odpowiedzi na surowość Ch′in. Stary problem jedności nie zniknął. Z drugiej strony, państwa chińskie były zmęczone wojną, a Gao Zu zdołał utrzymać imperium razem dzięki bystremu połączeniu silnej władzy i obietnicy niepodległości. Maszerował ze swoją armią przeciwko wszystkim książętom, którzy okazywali oznaki buntu, ale także ogłosił powszechną amnestię w całym imperium, co oznaczało, że wszystkie rodziny szlacheckie, które obecnie nie planowały buntu, mogły żyć bez strachu przed przypadkowym aresztowaniem i egzekucją. Tym, którzy pomogli mu w ustanowieniu jego władzy, przyznał wolność od podatków i służby. W jednym zbuntowanym mieście, które był zmuszony oblegać przez ponad miesiąc, udzielił całkowitego przebaczenia każdemu, kto walczył z nim, o ile go nie przeklął; tylko ci, którzy go przeklinali, zostali skazani na śmierć. Cesarze Ch′in coraz mocniej zaciskali cesarską pięść; król Han otworzył palce i jako nagrodę dał wolność od nadzoru. Jego największe bitwy toczyły się z obcymi. Chiny, w przeciwieństwie do cywilizacji na zachodzie, nie stanęły w obliczu ciągłych ataków innych zorganizowanych armii. Ale koczownicy od wieków wędrowali wzdłuż północnych granic. Mury zbudowane wzdłuż północnych krańców starych państw chińskich, teraz połączone w Wielki Mur, zostały najpierw wzniesione jako obrona przed najazdami koczowników, których chińskie państwa uważały za barbarzyńców, nie-chińskie, poza granicami realnego Społeczeństwo chińskie. Ci koczownicy nie byli tak barbarzyńscy, jak lubili myśleć Chińczycy. W rzeczywistości najbliższe plemiona koczownicze zaczęły organizować się w luźne stowarzyszenie, swego rodzaju naród: Xiongnu. Stowarzyszenie plemion, każde z własnym przywódcą, podlegało władzy człowieka wyznaczonego na ich króla, czyli chanyu. W rzeczywistości konfederacja Xiongnu była wzorowana na chińskim rządzie na południu. Sami ludzie byli prawdopodobnie potomkami Ti, Junga i innych "barbarzyńców", którzy pojawiają się we wcześniejszych relacjach. Nie różnili się tak bardzo od "właściwych chińskich", jak sam Sima Qian nieumyślnie ujawnia, kiedy zauważa, że Xiongnu pochodzili od członka dynastii Hsia. Ale było to podobieństwo, które większość Chińczyków zignorowała, co ujawnia również Qian, gdy szybko dodaje, że są oczywiście czymś trochę mniej niż ludzie. W najwcześniejszych latach Han, Xiongnu chanyu był generałem o imieniu Mao-tun; jest jednym z niewielu przywódców nomadów, których nazwisko przetrwało, i zorganizował swoją konfederację do tego stopnia, że mieli regularne coroczne zgromadzenia (gdzieś w Mongolii Zewnętrznej) i coś w rodzaju systemu głosowania. Gao Zu zebrał ogromną siłę trzystu tysięcy ludzi i pomaszerowali na północ na spotkanie z nim. Koczownicy, podobnie jak sto lat wcześniej Scytowie, wykorzystywali swoją mobilność na swoją korzyść; wycofali się, aż cesarz i jego osobista siła wysunęli się przed większość swojej armii, a potem odwrócili się - czterysta tysięcy jeźdźców w sile - i zaatakowali. Gao Zu potrzebował siedmiu dni, by wywalczyć sobie drogę na wolność. Później Gao Zu zdecydował, że najlepiej będzie zawrzeć pokój. Jego imperium wciąż było pełne innych generałów, którzy walczyli w wojnie przeciwko Ch′in i którzy nie dostali tronu; nie chciał wszczynać kolejnej wojny przeciwko zewnętrznej sile z ich plecami. Wysłał Xiongnu prezenty w postaci pieniędzy, aby ich uspokoić, a także - w zdumiewającym przyznaniu się do władzy Mao-tuna - wysłał także jedną ze swoich córek, aby została narzeczoną wojownika.

WCZESNE LATA sukcesji Hanów były mniej niż gładkie. Gao Zu zmarł w 195 roku po zaledwie siedmiu latach rządów, a jego następcą został jego młody syn Hui-ti. Jednak prawdziwą władzę na dworze Han sprawowała wdowa po Gao Zu, Kao-hou, która rządziła jako cesarzowa wdowa i regentka swojego syna. Kao-hou nie była jedyną żoną cesarza (miał też całą konstelację synów urodzonych przez szlachcianki, które zostały jego żonami i konkubinami po tym, jak przyjął tytuł cesarski), ale była jego żoną w czasach, "kiedy był nadal zwykłym ludem". Była "kobietą o bardzo silnej woli", a jej syn Hui-ti był "z natury słaby i miał miękkie serce". Otruła i uśmierciła szereg królewskich synów i żon, w nadmiarze okrucieństwa, które zraniło jej syna: "Cesarz Hui każdego dnia oddawał się piciu", mówi Sima Qian, "i nie brał już udziału w sprawach państwowych ". Zmarł w wieku dwudziestu trzech lat. Jego matka była mniej niż załamana: "Ogłoszono żałobę, a cesarzowa wdowa lamentowała", pisze Qian, "ale z jej oczu nie płynęły łzy". W rzeczywistości śmierć jej syna pozwoliła jej na umieszczenie różnych braci, sióstr i ousinów z jej własnej rodziny jako generałów, ministrów, sekretarzy i książąt, co ugruntowało jej własną władzę. Przy współpracy wdowy po Hui-ti urodziła dziecko, które twierdziła, że jest następcą tronu po Hui-ti; pałacowa plotka głosiła, że dziecko było w rzeczywistości synem damy dworu (Hui-ti najwyraźniej był zbyt konsekwentny, by spłodzić własnego syna). Nowy cesarz został wprowadzony, ale gdy dorósł, zaczął zadawać niewygodne pytania dotyczące swego pochodzenia. Cesarzowa wdowa kazała go zamordować i mianowała na jego miejsce innego domniemanego syna cesarza Hui-ti. Ta żonglerka spadkobiercami utrzymywała ją przy władzy jeszcze przez dziewięć lat, ale zanim zmarła w 179, stała się tak niepopularna, że dwór powstał i wymordował wszystkich krewnych Kao-hou, na których mogli położyć swoje ręce. Usunięcie jej rodziny pozostawiło tron i wiele stanowisk rządowych otwartych, ale dynastia Han - w przeciwieństwie do Ch′in - przetrwała ten szczególny kryzys. Pomimo chaosu na dworze tron nie pozwalał sobie na surowe mikrozarządzanie ludem, który sprawił, że rodzina Pierwszego Cesarza była tak niepopularna: "Zwykli ludzie zdołali położyć za sobą cierpienia epoki Walczących Królestw", Wielki Historyk podsumowuje, "a władca i poddany zarówno szukali odpoczynku przed działaniami… Kary były rzadko wymierzane… podczas gdy ludzie przykładali się do zadań związanych z rolnictwem, a żywności i odzieży było pod dostatkiem". Tron zdołał powstrzymać barbarzyńców i pozostawić ludzi w spokoju, by prowadzili własne życie, a dzięki tej polityce leseferyzmu Chiny prosperowały. Zamożni ludzie są niechętni do buntu; Kiedy niepopularna rodzina Kao-hou została oczyszczona, cesarzem został inny syn zmarłego Gao Zu przez konkubinę. Ten młody człowiek, Wendi, odziedziczył imperium, które wciąż nie miało imperialnych pułapek: nic, co by je trzymało razem, poza wspomnieniem poprzednich niepopularnych i represyjnych reguł, które skłaniały ludzi do stania po jego stronie, jako król anty-Ch′in. Wendi sprawował władzę przez ponad dwadzieścia lat, aż do naturalnej śmierci (panował od 179 do 156), wykazywał dużą dozę taktu; podobnie jak jego ojciec, wykorzystywał tę negatywną więź i trzymał ręce z dala od lokalnych interesów. Podobnie jak jego ojciec, także stanął przed możliwością inwazji. Nomadzi z jeszcze dalej na północ - nie będący częścią konfederacji Xiongnu, zwani przez Chińczyków Yuezhi - zaczęli schodzić w kierunku terytorium Xiongnu. Podobnie jak plemiona celtyckie, kierowało nimi złożone przecięcie głodu, przeludnienia i ambicji, a ich celem było dotarcie na południe do samych Chin. Ale Xiongnu wypędzili ich, kierując ich na zachód: "Xiongnu pokonał króla Yuezhi", opowiada Sima Qian, "i zamienił jego czaszkę w naczynie do picia" (co sugeruje, jeśli nie tożsamość , z pewnością kulturowy związek z koczowniczymi Scytami nieco dalej na zachód, którzy mieli ten sam czarujący zwyczaj). Ten ruch na zachód wywołał efekt domina: około 160 r. p.n.e. wpadli na Baktrię, opanowali ją i osiedlił się wzdłuż jej północy, aż do rzeki Oksus. Był to jeden z pierwszych trwałych kontaktów między narodami z dalekiego wschodu i tych bliżej Morza Śródziemnego. Dla dynastii Han było to również uniknięcie niebezpieczeństwa. Xiongnu zmobilizowało się przeciwko barbarzyńcom, a Wendi nie musiała rekrutować dużej armii do walki. Gdy zmarł ok. 157 r., bez żadnych incydentów udało mu się przekazać koronę swojemu synowi, który z kolei przekazał ją swojemu synowi: cesarzowi Wudi, który rozpoczął swoje panowanie ok. 140 r. Wudi, który liczy się jako szósty lub siódmy cesarz z dynastii Han (w zależności od liczby dzieci), rozpoczął swoje pięćdziesiąt trzyletnie rządy od kampanii, by nieco odepchnąć wdzierającą się Xiongnu. Był to koniec tradycji pacyfikacji zapoczątkowanej przez Gao Zu. Tron Han był teraz wystarczająco silny, aby przetrwać wojnę. Odepchnięcie Xiongnu było najmniejszym z osiągnięć Wudiego. Miał za sobą dziesięciolecia względnie pokojowego autorytetu Han, a ucisk Ch′in był na tyle daleko w przeszłości, że w końcu cesarz mógł włożyć ręce w brud swojego kraju wystarczająco długo, by ukształtować go w coś bardziej podobnego do imperium. Przywrócił podatki; przejął kontrolę nad handlem żelazem, solą i alkoholem jako monopole rządowe; zredukował do rozmiarów lokalnych urzędników, którzy wykorzystali politykę Hanów, aby się wzbogacić. Zaczął odbudowywać biurokrację, wprowadzając po raz pierwszy wymóg zdawania przez urzędników egzaminu kwalifikacyjnego. Niedługo po objęciu tronu - prawdopodobnie około 139 roku p.n.e. - wysłał również ambasadora imieniem Zhang Qian, aby dowiedział się, co leży za jego zachodnią granicą. Nie wiemy dokładnie, co go do tego skłoniło, ale jakiś strumyczek handlu i eksploracji z zachodu musiał przedostać się przez granicę Han. Sima Qian odnotowuje ciekawość, jaką to wywołało po obu stronach: "Wszyscy barbarzyńcy z dalekiego zachodu wyciągnęli szyje na wschód i pragnęli rzucić okiem na Chiny" - pisze. Na początku podróż Zhang Qiana nie przebiegała zbyt dobrze; został schwytany przez Xiongnu i zabrany do Chanyu. Jednak zamiast go zabić, trzymali go w niewoli, a nawet dali mu żonę: a po tym, jak spędził tam dziesięć lat, "był mniej uważnie obserwowany niż na początku" i zdołał uciec. Następnie podróżował przez zachód, odwiedzając Baktrię i Partię i zobaczenie z pierwszej ręki ruchu nomadów Yuezhi w północnych częściach świata. Po powrocie w 126, z wielkim uznaniem, mógł opowiedzieć o obu królestwach. Baktria, powiedział cesarzowi, była ziemią osiadłych rolników, ale nie miała króla: "tylko kilku wodzów rządzących różnymi miastami". W rzeczywistości, zachowane monety sugerują, że ostatnim królem Baktryjczyków pochodzenia greckiego był człowiek imieniem Heliokles, którego panowanie musiało zakończyć się około 130 roku p.n.e. przez najeźdźców Yuezhi. Zhang Qian przybywał do Baktrii w chwili, gdy najeźdźcy najeżdżali kraj. Najprawdopodobniej klasa rządząca po przybyciu nomadów udała się na południe do Indii: Zhang Qian donosi również, że Baktrianie opowiedzieli mu o ziemi zwanej Shen-tu, leżącej "kilka tysięcy li na południowy wschód", gdzie ludzie "uprawiają Ziemię." "Podobno region jest gorący i wilgotny", mówi, kończąc utożsamianie się z "mieszkańcami jeżdżącymi na słoniach, gdy idą do bitwy, a królestwo leży nad wielką rzeką". Ucieczka Greków Baktryjskich przez góry do Indii podzieliła królestwo Baktryjskie na dwie części: pierwotnie greckich Baktrianów, obecnie opanowanych przez Yuezhi, oraz królestwo "indo-greckie" położone dalej na południe. W ciągu dziesięcioleci ci "Indo-Grecy" stali się znacznie bardziej hinduscy niż greccy. Ich najsłynniejszym królem był Menander I, który doszedł do władzy około 150 roku p.n.e. Jego monety ukazują go w greckiej zbroi i są wyryte po grecku, ale został zapamiętany w buddyjskim świętym tekście zwanym Milinda Panha z powodu jego nawrócenia na buddyzm. "Nikt nie był równy Milindzie w całych Indiach", zaczyna się tekst, "potężny w bogactwie i dobrobycie, a liczba jego uzbrojonych zastępów nie miała końca". Mimo to miał niekończące się pytania o naturę własnego autorytetu i świat, w którym walczył o dominację. Pewnego dnia, po zapoznaniu się ze swoim "niezliczonym zastępem" "słoni, kawalerii, łuczników i żołnierzy pieszych", poprosił o rozmowę z uczonym, który mógłby pomóc mu rozwiązać jego trudności, a w rozmowie, która nastąpiła, przedstawił zasady buddyzmu. Według Milindy Panha doprowadziło to ostatecznie do abdykacji króla, po czym stał się pielgrzymem: "Potem, rozkoszując się mądrością Starszego - konkluduje - przekazał swoje królestwo synowi i porzucając życie rodzinne w stanie bezdomnym stało się bardzo wnikliwe". Jest to możliwe, ale mało prawdopodobne; Menander jest pamiętany nie tylko z powodu swojego nawrócenia, ale także z rozszerzenia granicy indyjsko-greckiej prawie aż do Pataliputry, kampanii, która musiała wiązać się z wieloletnimi walkami. Potwierdza to późniejsze pismo buddyjskie, Gargi-Samhita: mówi, że "Yavanas", Grecy, dotarli do "grubych fortyfikacji błotnych w Pataliputrze, we wszystkich prowincjach w nieładzie". Niezależnie od tego, czy Menander wycofał się z działań wojennych, czy nie, jego podboje odepchnęły królestwo hinduskie i rozszerzyły królestwo buddyjskie, które zachowało jego wielkość w buddyjskich tekstach. Kiedy zmarł w 130 roku, jego szczątki zostały umieszczone w świętych pomnikach znanych jako stupy: "Święte stosy", jak nazywa je Milinda Panha, "pod których solidną kopułą leżą kości wielkich zmarłych". Raport Zhang Qiana rozciągał się także dalej na zachód, do Partii, gdzie król nadal zasiadał na tronie. Antioch Epifanes został zmuszony do odparcia ataków Partów, a trzej królowie Seleucydów, którzy przybyli po nim, stanęli w obliczu tych samych wrogich najazdów. Partowie zasadniczo nie różnili się zbytnio od Xiongnu; byli koczowniczymi jeźdźcami, wytrzymałymi i dobrymi w bitwie, i zaczęli coraz bardziej wkraczać na granicę Seleucydów, popychając ją bliżej Syrii. Pod rządami trzeciego króla po Antiochu Epifanesie - Demetriusza II, zwanego także Nikatorem - przebyli środek starego asyryjskiego serca między Tygrysem a Eufratem. Ziemia ta była na tyle mocno pod kontrolą Partów, że Partowie mogli zbudować sobie mury obronne. Te mury Partów zostały zbudowane z dużych kawałków kamienia, które znajdowali wokół i używali; pomniki Aszurnasirpal zostały zburzone i zmuszone do służby, aby chronić jego starą posiadłość przed odzyskaniem przez Seleucydów. W 139 r. król Partów Mitrydates I rzeczywiście schwytał w bitwie Demetriusza Nikatora i ściągnął go z powrotem do Partii. Demetrius Nikator był dobrze traktowany, trzymany w wygodnym odosobnieniu, ale spędził dziesięć lat jako więzień Partów, co było potwornie kłopotliwe dla króla niegdyś wielkich Seleucydów. Józef Flawiusz twierdzi, że zmarł, wciąż w niewoli: "Demetriusz został wysłany do Mitrydates", pisze, "a król Partii miał Demetriusza w wielkiej czci, dopóki Demetriusz nie zakończył życia z powodu choroby". Inne relacje mówią, że uciekł i zmarł później, a jego następcą został najpierw jeden syn (zamordowany po niecałym roku), a potem drugi. W międzyczasie Partowie prowadzili kampanie coraz bliżej Babilonu i zbudowali sobie obóz w Ktezyfonie, który mogli wykorzystać do penetracji jeszcze głębiej ziemi Seleucydów. Ta rosnąca siła Partów znalazła odzwierciedlenie w raporcie Zhang Qiana do króla. Partowie, jak powiedział, byli imponującą i, w jego oczach, wysoce zorganizowaną cywilizacją: "Oni otoczyli murami miasta", opowiadał, "kilkaset miast różnej wielkości". Partscy rolnicy uprawiali ryż, pszenicę i winogrona na wino; ich kupcy podróżowali daleko, by handlować z odległymi krajami. W tym momencie ich imperium rozciągnęło się aż do krainy, którą Zhang Qian nazwał T′iao-chih, gdzie było "gorąco i wilgotno", gdzie były "wielkie ptaki, które składają jaja wielkości garnków", gdzie "lud jest bardzo liczny i rządzi nim wielu drobnych wodzów", ale gdzie wszyscy wodzowie zwracają uwagę na króla Partii, który wydaje im rozkazy "i uważa ich za swoich wasali". Opis dotyczy doliny Mezopotamii. Seleucydzi zostali wypchnięci z lądu między rzekami; nie byli już imperium, które miałoby martwić Rzymian. Miejsce to zajęli sami Partowie. Długie i wybitne rządy Wudiego pokrywały się z rządami największego ze wszystkich Partów: Mitrydatesa II, Wielkiego. Wszedł na tron Partii w 123 i wkrótce zaalarmował władze rzymskie w Azji Mniejszej; niejaki Lucjusz Korneliusz Sulla, którego biografię zapisuje Plutarch, został wysłany, by mieć oko na "niespokojne ruchy Mitrydatesa, który stopniowo zdobywał sobie [potężną] nową, nabytą władzę i dominację". Sulla dotarł aż do Eufratu i tam spotkał ambasadora, którego Mitrydates wysłał na jego spotkanie: "Jeszcze" - mówi Plutarch - "nie było żadnej korespondencji między dwoma narodami". Sulla był "pierwszym Rzymianinem, do którego skierowali Partowie adres sojuszu i przyjaźni". Mitrydates wysyłał także kupców i posłów na wschód. "Kiedy posłowie Han po raz pierwszy odwiedzili królestwo An-hsi [Partii]", mówi Sima Qian, król An-hsi wysłał swoich własnych posłów, aby im towarzyszyli, a po tym, jak ci ostatni odwiedzili Chiny i zdali sprawozdanie Wielką szerokość i potęgę król wysłał niektóre jaja wielkich ptaków żyjących w tym regionie na dwór Han jako prezenty. W tym samym czasie na zachód podróżowali posłowie ze wschodu. Po eksploracjach Zhang Qiana z dworu Han wysłano na jego drogę więcej mężczyzn: "Po tym, jak Zhang Qian osiągnął honor i pozycję, otwierając łączność z ziemiami zachodnimi", mówi Sima Qian, "wszyscy urzędnicy i żołnierze, którzy towarzyszyli mu rywalizował ze sobą w składaniu raportów cesarzowi prosząc o zostanie wysłannikami". Te podróże na zachód wiązały się z pewnymi walkami, ponieważ armie Han stawiały opór ze strony różnych lokalnych plemion na ziemiach, przez które przebiegał nowy szlak handlowy. Ale do 110 r. p.n.e. szlak handlowy z zachodu na wschód został dokładnie ustalony. Posterunki wzdłuż drogi, obsadzone przez chińskie garnizony, chroniły kupców przed bandytami. Partowie kupowali towary chińskie, zwłaszcza jedwabie i lakę, których sami nie wytwarzali. Cesarz chiński kupił konie Partów, które podziwiał za ich szybkość i urodę. Coraz więcej zagranicznych gości przybywało na dwór Han, gdzie cesarz paradował z nimi wzdłuż wybrzeża, aby pokazać im wielkość i bogactwo królestwa Han. A w samej Partii Mitrydates II,który pojawia się zarówno w Plutarch, jak iw Sima Qian, stał jako pomost między dwoma wielkimi i rosnącymi imperiami zachodu i wschodu.

W RZYMIE wznowiono handel z Kartaginą. Północnoafrykańskie miasto było dobrym źródłem złota i srebra, wina i fig; tak więc oba miasta utrzymywały niespokojny, ale pożyteczny pokój. Ale Kartagina była w niebezpieczeństwie. Traktat, który zakończył II wojnę punicką, pozbawił Kartaginę większości armii i floty, co uczyniło miasto podatnym na ataki innych napastników. Najbardziej obawiali się Afrykan z Numidii, królestwa położonego na wybrzeżu Afryki Północnej poniżej Kartaginy. Król Numidii, Masinissa, był sojusznikiem Rzymian; wysłał żołnierzy do walki ze Scypionem Afrykańskim przeciwko Kartaginie, a Rzym pomógł mu powiększyć jego własne północnoafrykańskie królestwo. (Powiedział także Kartagińczykom, gdy przyjmowali posłańców Perseusza z Macedonii, kiedy Perseusz próbował zdobyć poparcie, by wypędzić Rzymian). Od zakończenia drugiej wojny punickiej Masinissa prowadziła zbrojne ataki przeciwko kawałki terytorium Kartaginy i biorąv je dla siebie: "Łatwa sprawa dla człowieka, który nie miał skrupułów" - zauważa Liwiusz, ponieważ Kartagińczykom zabronił rzymski traktat używania broni przeciwko każdemu sojusznikowi Rzymu. W 157 r. delegacja rzymska pod przewodnictwem starszego męża stanu Marka Katona udała się do Afryki Północnej, aby powiedzieć Numidyjczykom, aby opuścili Kartaginę w spokoju. Ale Katon, który zawsze był jednym z najbardziej zaciekłych antyKartagińczyków w Senacie, był przerażony tym, co znalazł w Kartaginie. Nie a "niska i w złym stanie", jak zakładali Rzymianie, ale (według słów Plutarcha) "dobrze obsadzony, pełen bogactw i wszelkiego rodzaju - broni i amunicji". Wrócił do Rzymu pośpiesznie i ostrzegł Senat, że "oni sami wpadną w niebezpieczeństwo, jeśli nie znajdą środków, by powstrzymać ten szybki, nowy wzrost starożytnego wroga Rzymu, którego nie da się pogodzić". Nie wszyscy senatorowie byli przekonani, że wojska rzymskie muszą od razu ruszyć na Kartaginę; Katon, prawie osiemdziesięcioletni, brzmiał, jakby po prostu ćwiczył dawne lęki. Kiedy był przeciwny, uciekał się do denerwowania senatorów, kończąc każdą wygłoszoną przez siebie przemowę, bez względu na temat, słowami: "I na zakończenie uważam, że Kartagina powinna zostać całkowicie zniszczona". Tak napominany Senat nieustannie żądał od Kartaginy udowodnienia swojej lojalności. Wreszcie Rzym zażądał, aby Kartagińczycy opuścili swoje miasto i odbudowali je co najmniej dziesięć mil od wybrzeża. Kartagińczycy odmówili z oburzeniem. W 149 rzymskie statki pod dowództwem Scypiona Emiliusza, wnuka wielkiego Scypiona Afrykańskiego, popłynęły do wybrzeży Afryki Północnej i rozpoczęło się trzyletnie oblężenie. Był to środek czysto karny, czasami nazywany "trzecią wojną punicką". Gdy tylko rozpoczęło się oblężenie, Katon zmarł ze starości; jego epitafium, w ustach wielu Rzymian, brzmiało, że "Kato podburzył trzecią i ostatnią wojnę przeciwko Kartagińczykom". Kartagina nie była jedynym problemem na porządku dziennym senatu. W Grecji Sparta sprawiała kłopoty. Sparta nie była już dominującym miastem Ligi Achajskiej, jej dawnego stowarzyszenia, a inne miasta Ligi przeszły nad nią brutalnie. Niezadowolona z decyzji Ligi Sparta ogłosiła zamiar odwołania się bezpośrednio do Rzymu (obecnie uznawanego milcząco za prawdziwą władzę na półwyspie greckim). Inne miasta Ligi natychmiast uchwaliły rozporządzenie mówiące, że tylko Liga jako całość może apelować do Rzymu. Spartanie zareagowali na to tak, jak Spartanie reagowali od wieków: uzbroili się i zagrozili walką. Listy oburzenia płynęły do Rzymu z obu stron debaty. Ambasador rzymski, który przebywał w Macedonii, rozwiązując inny problem, wysłał wiadomość, nakazując im przerwanie go, dopóki rzymscy urzędnicy nie będą mogli przybyć i pomóc im rozwiązać sprawę. Ale było za późno. W 148 roku miecze zostały już wyciągnięte. W następnym roku rzymscy dyplomaci pojawili się, aby pośredniczyć w sporze. Odbyli swoje obrady w mieście Koryncie i podjęli decyzję na korzyść Spartan, co nie było najmądrzejszym rozwiązaniem; Koryntianie, wpadli w furię, wybiegli i poturbowali każdego, kto wyglądał jak Spartanin. Urzędnicy rzymscy, złapani w zamieszki, sami zostali pobici. Oburzeni Rzymianie wrócili do Rzymu i nałożyli najgorszy możliwy obrót spraw na incydencie: "Ogłosili", mówi Polibiusz, "że mieli małą ucieczkę i faktycznie stracili życie,. przedstawiali przemoc, którą im zaoferowano, nie jako rezultat nagłego wybuchu, ale celowego zamiaru ze strony Achajów, aby wyrządzić im wyraźną zniewagę". W odpowiedzi rzymska flota popłynęła do Grecji, gdzie siła dwudziestu sześciu tysięcy ludzi i trzystu pięciuset kawalerii, pod dowództwem konsula Mummiusza, rozbiła obóz w Przesmyku Korynckim. Niektóre miasta Ligi Achajskiej próbowały walczyć pod dowództwem generała korynckiego, ale armia grecka wkrótce się rozpadła; dowódca koryncki uciekł, a następnie otruł się; pokonani żołnierze Ligi Achajskiej pobiegli do Koryntu i ukryli się w mieście. Mummiusz podpalił miasto, a Rzymianie je opanowali. Rzym w końcu połknął Grecję. Jeśli chodzi o Polibiusza, greckie miasta sprowadziły na siebie tę katastrofę: "Kartagińczycy w każdym razie pozostawili potomności coś do powiedzenia w ich imieniu", pisze, "ale błędy Greków były tak rażące, że im się to wydało niemożliwe dla tych, którzy chcieli ich wesprzeć". Mógł powiedzieć to samo o Macedonii, która nadal gościła mężczyzn, którzy twierdzili, że należą do macedońskiej linii królewskiej, dopóki Rzymianie nie anektowali jej i nie przekształcili w prowincję, zabierając nawet małe wolności, które w republice były dozwolone. Tymczasem Kartagina, która "zostawiła potomności coś do powiedzenia w swoim imieniu", stała w płomieniach. W tym samym roku Scypion Emiliusz i jego ludzie ostatecznie zniszczyli miasto. Żołnierze rzymscy biegli ulicami, podpalając budynki. Kartagina płonęła doszczętnie przez dwa tygodnie. Sam Polibiusz był tam, stojąc obok Scypiona Emiliusza, gdy Kartagina upadła: "Na widok miasta doszczętnie ginącego wśród płomieni", pisze, "Scypion wybuchnął płaczem. A na moim ramieniu śmiało (bo byłem jego nauczycielem), co miał na myśli natychmiast odwrócił się i chwycił mnie za rękę i powiedział: O Polibiuszu, to wspaniała rzecz, ale nie wiem jak, czuję przerażenie i przerażenie, aby ktoś pewnego dnia nie wydał tego samego rozkazu w sprawie mojego rodzinnego miasta".

ZIEMIA, na której niegdyś stała Kartagina, teraz stał się rzymską prowincją Afryki Północnej. Rzym podbił wszystkie starożytne potęgi, które znajdowały się w zasięgu ręki; Partia, Egipt i to, co zostało z Seleucydów, wciąż leżało za nimi. Przed kolejnymi kampaniami Rzym miał do załatwienia kłopoty wewnętrzne. Sukces wojen rzymskich do tego momentu sprowadził tysiące jeńców urodzonych za granicą do rzymskich prowincji jako niewolników. Niewolnicy rzymscy byli własnością swoich panów i można było ich bić, gwałcić lub głodzić do woli, ale gdy tylko rzymski pan uwolnił swojego niewolnika, niewolnik ten stał się obywatelem rzymskim ze wszystkimi prawami obywatelskimi. To, jak zauważył historyk M. I. Finley, uczyniło niewolnictwo rzymskie bardzo dziwną instytucją. W jednym akcie kawałek własności stał się człowiekiem, a ponieważ niewolnicy rzymscy pojawiali się we wszystkich odcieniach (w przeciwieństwie do niewolników z amerykańskiego Południa, którzy nawet uwolnieni, nosili w kolorze skóry przypomnienie, że kiedyś należeli do klasy niewolnika), wyzwoleńcy następnie "stopili się w całą populację w ciągu jednego lub najwyżej dwóch pokoleń". Praktycznie rzecz biorąc, źle traktowani niewolnicy doskonale wiedzieli, jak bardzo są blisko swoich panów. Do 136 roku na Sycylii, która prosperowała po uwolnieniu spod władzy Kartaginy, było tysiące takich niewolników. Sycylijczycy, pisze Diodorus Siculus, "traktowali ich z ciężką ręką w ich służbie i zapewniali im najmizerniejszą opiekę, absolutne minimum na żywność i odzież. Niewolnicy, przygnębieni swoimi trudnościami, często oburzeni i bici ponad wszelką cenę, nie mogli znieść ich traktowania. Zbierając się razem, gdy nadarzyła się okazja, dyskutowali o możliwości buntu, aż w końcu wprowadzili swoje plany w życie". Bunt wybuchł najpierw w mieście Enna, gdzie czterystu niewolników zebrało się razem, by zamordować znanego ze swojego okrucieństwa właściciela niewolników. Zabili wszystkich w domu właściciela niewolników, nawet niemowlęta, z wyjątkiem jednej córki, która okazała życzliwość niewolnikom ojca. Następnie wyznaczyli na swego króla i przywódcę charyzmatycznego niewolnika imieniem Eunus, który podobno posiadał magiczne moce. Z pewnością był gładkim i przekonującym mówcą, a także okazał się nie lada strategiem: "W ciągu trzech dni", pisze Diodorus, "Eunus uzbroił, najlepiej jak potrafił, ponad sześć tysięcy ludzi. Następnie, ponieważ wciąż rekrutował niezliczoną liczbę niewolników, odważył się nawet stoczyć bitwę z rzymskimi generałami, a przystępując do walki wielokrotnie pokonywał ich swoimi przełożonymi, ponieważ miał teraz ponad dziesięć tysięcy żołnierzy". Do jego szczególnego buntu wkrótce dołączyli inni przywódcy niewolników, którzy pod jego dowództwem działali jako generałowie. Gdzieś od siedemdziesięciu tysięcy do dwustu tysięcy niewolników w końcu przyłączyło się do tego buntu, który stał się znany jako pierwsza wojna niewolników. Inne sympatyczne bunty niewolników wybuchły w Rzymie, a następnie w kilku greckich miastach. Zostały one odłożone, ale walki na Sycylii trwały nadal. Pierwsza wojna niewolnicza ciągnęła się przez trzy lata, po części dlatego, że trudna sytuacja sycylijskich właścicieli niewolników nie wzbudziła wielkiej litości w piersiach sycylijskich robotników: "Kiedy tyle wielkich kłopotów spadło na Sycylijczyków", pisze Diodorus Siculus, "powszechnie ludzie byli nie tylko niesympatyczni, ale wręcz napawali się swoim położeniem, będąc zazdrośni z powodu nierówności w ich losach". Wielu chłopów skorzystało z okazji, aby podpalić majątki bogatych i obwiniać o spustoszenie zbuntowanych niewolników. Nie zrobili nic, aby przywrócić stary porządek, bo mieli sami cierpieli pod nim. Sycylia nie była w tym osamotniona. Nie tylko prowincje Rzymu, ale sam Rzym cierpiał z powodu rosnącej przepaści między bogatymi a biednymi. Nieustanna wojna Rzymu oznaczała, że setki tysięcy rzymskich żołnierzy piechoty wyruszyło do walki i wróciło, słabo opłacane, a czasem niepełnosprawne, do źle utrzymanych gospodarstw, rozpadających się domów i nieuregulowanych długów. W międzyczasie kupcy wykorzystywali nowo otwarte szlaki handlowe do prowadzenia kwitnącego biznesu, a urzędnicy publiczni otrzymywali coraz wyższe pensje z nowo opodatkowanych ziem. Zarządzanie przez Rzym podbitych ziem również było mniej niż gwiezdne. Rzymski historyk Appian, który napisał swoje Wojny domowe jakieś dwieście lat później, opisuje ogólną procedurę zajmowania terytoriów na półwyspie włoskim: Gdy Rzymianie podbili w wojnie plemiona włoskie, jedno po drugim, zajęli część ziem . Ponieważ nie mieli czasu, aby [sprzedać lub wydzierżawić] część, która została zniszczona przez wojnę, a była to zwykle większa część, wydali proklamację, że na razie każdy, kto troszczy się o pracę, może to zrobić za część rocznej produkcji. Bogaci, zdobywając większość nieprzydzielonych ziem i dodając, częściowo przez zakup, a częściowo przez przemoc, małe gospodarstwa swoich biednych sąsiadów do swoich posiadłości, zaczęli pracować w wielkich latyfundiach zamiast jednej posiadłości. Właściciele ziemscy potrzebowali dużej ilości siły roboczej do pracy na tych wielkich połaciach, ale rzymskie prawo mówiło, że najemnicy, jeśli są wolni, mogą zostać powołani do służby wojskowej. Bogaci kupowali więc coraz więcej niewolników, którzy byli zwolnieni z poboru. "W ten sposób", mówi Appian, "potężni obywatele stali się niezmiernie bogaci, a klasa niewolników w całym kraju pomnożyła się", podczas gdy zwykli robotnicy byli uciskani "biedą, podatkami i służbą wojskową". Najgłośniejszym sprzeciwem wobec tego źle zaplanowanego systemu był trybun imieniem Tyberiusz Semproniusz Grakchus, syn konsula. Służył pod dowództwem Scypiona Emiliusza w kampanii przeciwko Kartaginie, gdzie zyskał sławę jako pierwszy człowiek, który wspiął się na mur wroga. W swojej innej służbie zagranicznej widział wiejskie prowincje rzymskie zdominowane przez bogatych, z pasterzami i rolnikami wyrzucanymi z ich ziemi, po czym wrócił do Rzymu i objął urząd polityczny zdeterminowany, by wprowadzić reformy. To było śmieszne, przekonywał w swoich publicznych przemówieniach, żeby rzymscy generałowie rozkazali swoim żołnierzom walczyć o dom i ognisko domowe, kiedy ci sami żołnierze byli na skraju utraty swoich domów: "Powiedział im", opowiada Plutarch, "że oni rzeczywiście walczyli i zostali zabici, ale miało to na celu utrzymanie luksusu i bogactwa innych ludzi. Zostali nazwani panami świata, ale w międzyczasie nie mieli ani jednej stopy ziemi, którą mogliby nazwać własną". Reformy, które zasugerował Tyberiusz Grakchus, które ograniczyłyby budowanie posiadłości bogatych, były naturalnie niepopularne wśród bogatych Rzymian. Przekonali jego kolegów trybunów, by zawetowali ustawę Tyberiusza. To było całkowicie legalne; każdy trybun miał prawo zawetować ustawę zaproponowaną przez innego. Tyberiusz podejrzewał jednak, że oferowano łapówki, i działał zgodnie ze swoimi podejrzeniami, łamiąc rzymską konstytucję. Z pomocą swoich zwolenników zablokował cały szereg usług publicznych i zapowiedział, że nie zaczną działać ponownie, dopóki jego ustawa nie zostanie poddana pod głosowanie powszechne. Było to łamanie prawa w celu czynienia dobra i to właśnie ta akcja zaczęła zwracać coraz więcej rzymskich prawodawców przeciwko Tyberiuszowi Grakchusowi. Bez względu na to, jakie były jego intencje, wprowadzał niebezpieczny precedens: wykorzystywał swoją osobistą popularność wśród mas, by postawić na swoim. Ich obawy nie zostały uspokojone, gdy ustawa została uchwalona, a Tyberiusz postawił siebie, swojego teścia i swojego młodszego brata Gajusza za dopilnowanie, aby był egzekwowany. Coraz więcej ludzi zaczęło mamrotać - nie tylko prawodawcy, ale i zwykli ludzie, którzy zawsze byli po stronie Tyberiusza. Ominął autorytet kolegów trybunów, a urząd trybuna miał służyć jako ochrona zwykłych ludzi. Chcieli, aby jego reformy przeszły, ale wielu z nich martwiło się o jego metody. Podejrzenia dotyczące Tyberiusza Grakchusa wybuchły w 132 roku, kiedy stanął do reelekcji na urząd trybuna. W dniu wyborów był na Kapitolu, kiedy wśród tłumu zaczęły krążyć plotki: bogaci nie pozwolili na oddanie na niego głosu; zabójcy przybyli, aby go znaleźć. Mężczyźni wokół niego zaczęli być coraz bardziej poruszeni. Pośrodku tego wszystkiego Tyberiusz przyłożył rękę do głowy. Appian mówi, że był to znak dla jego zwolenników, że nadszedł czas, aby uciec się do przemocy, aby dostać się do urzędu; Plutarch mówi, że ludzie wokół niego myśleli, że prosi o koronację (bardzo mało prawdopodobna prośba). Pojawiły się maczugi i kije. Ktokolwiek zadał pierwszy cios, cały tłum wybuchł. Widziano samych senatorów rozrywających ławki i używających nóg jako broni. Według Plutarcha, pierwszym człowiekiem, który uderzył Tyberiusza, był inny z trybunów, uzbrojony w nogę stołka. Tyberiusz upadł i został pobity na śmierć wraz z trzystoma innymi ofiarami zamieszek. Miał zaledwie trzydzieści jeden lat. Wszystkie ciała, łącznie z ciałem Tyberiusza Grakchusa, zostały bezceremonialnie wrzucone do Tybru. "To", mówi Plutarch, "było pierwszym buntem wśród Rzymian od czasu zniesienia władzy królewskiej, który zakończył się krwią". Wcześniej Senat i gminy zdołały rozwiązać swoje różnice w granicach wyznaczonych przez konstytucję rzymską; Morderstwo Tyberiusza Grakchusa rozerwało te granice i nigdy nie zostały ponownie zszyte. Później sami Rzymianie spojrzeliby wstecz na cios, który go powalił, jako śmiertelne zranienie Republiki. Ale w rzeczywistości Tyberiusz Grakchus sam zaczął wkładać nóż, kiedy postanowił ominąć innych trybunów ze względu na biednych. "Stracił życie", podsumował Appian, "ponieważ zrealizował wspaniały plan w zbyt bezprawny sposób". W tym samym roku zakończyła się wreszcie I wojna służebna na Sycylii, gdy konsul Publiusz Rupilius stłumił bunt ze zdumiewającą surowością. Oblegał przywództwo buntu w mieście Tauromenium i odmówił zniesienia oblężenia, nawet gdy warunki w środku stały się niewypowiedziane: "Zaczynając od jedzenia dzieci", mówi Diodor, "przeszli do kobiet i nie powstrzymali się nawet od wzajemnego jedzenia". Kiedy miasto poddało się, Rupilius torturował niewolników w środku, a następnie zrzucił ich, wciąż żywych, z urwiska. Następnie ścigał przez Sycylię króla niewolników Eunusa, schwytał go i wtrącił do więzienia, gdzie "jego ciało rozpadło się w masę wszy".

OSIEM LAT PO śmierci Tyberiusza Grakchusa jego brat Gajusz Grakchus - młodszy o dziewięć lat - również stanął w wyborach do trybunatu. Był, jak mówi Plutarch, poważny i gwałtowny tam, gdzie Tyberiusz był spokojny i opanowany; namiętny i gorliwy tam, gdzie jego brat był ostrożny i precyzyjny w mowie. Zdobył wystarczającą liczbę głosów, aby zostać młodszym trybunem i wkrótce pokazał, że zamierza naprawić śmierć brata. Jego reformy były jeszcze bardziej radykalne niż reformy Tyberiusza; zaproponował, aby wszystkie ziemie publiczne zostały podzielone między biednych, aby żołnierze piechoty byli ubrani przez państwo, aby wszyscy Włosi mieli prawo głosu jako część ich obywatelstwa i pół tuzina innych ogromnych zmian w rzymskiej praktyce. Konsulowie starali się zablokować jego zmiany. Sfrustrowany Gajusz zebrał swoich zwolenników, aby "siłą przeciwstawić się konsulom", a kiedy obie strony stanęły twarzą w twarz, kolejne zamieszki przerodziły się w rozlew krwi. Gajusz Grakchus został zamordowany w walce. Jego zabójcy odrąbali mu głowę i zanieśli ją jednemu z konsulów jako trofeum. W zamieszkach padło również trzy tysiące innych Rzymian. Po raz kolejny ciała wrzucono do Tybru, który tym razem o mało nie zadławił się trupami. Tyberiusz Grakchus zginął w bitwie toczonej przez maczugi i drewniane deski, ale zamieszki, które zabiły Gajusza Grakchusa, były kontynuowane przy użyciu mieczy. Obie strony uzbroiły się do wojny z wyprzedzeniem.

PO KATASTROPIE GRAKCHÓW stało się jasne, że nowe przepisy nie przyniosą żadnego rozwiązania narastających problemów ubóstwa i bezrolności. Konstytucja rzymska, skomplikowany system trybunów i konsulów, senatorów i sędziów, systemu kontroli i równowagi, ani nie przyniesie sprawiedliwości, ani jej nie zapobiegnie; wola bogatych lub charyzma ludu zawsze może to obalić. Nowe przepisy nie rozwiążą narastającego problemu biedy i bezrolności. Prawie każdy rzymski mówca tęsknie spoglądał wstecz na złoty wiek "przed zniszczeniem Kartaginy", kiedy Republika była zdrowa: "Do zniszczenia Kartaginy", napisał kilka lat później rzymski historyk Sallust, powtarzając lament tamtych czasów. "lud i senat dzielili rząd pokojowo i z należytą powściągliwością, a wrogowie nie rywalizowali o chwałę i władzę; strach przed wrogami zachował dobre obyczaje państwa". To, że nigdy nie było takiego czasu, nie miało znaczenia. Rzymianie musieli z tęsknotą spoglądać wstecz na wyimaginowany złoty wiek, aby poradzić sobie z teraźniejszością. Kiedyś Rzym był czysty, ale teraz był pełen chciwości, korupcji, dumy, ogólnej dekadencji i innych owoców dobrobytu, co potwierdziła dopiero katastrofa zwana wojną jugurtyńską. W Afryce Północnej król Masynissa z Numidii przekazał tron swemu synowi Micipsie. Ten syn, teraz już w podeszłym wieku, miał dwóch własnych synów oraz bratanka imieniem Jugurtha. Siostrzeniec nie był w linii sukcesji, więc Micipsa zaplanował dla niego karierę wojskową i odesłał go na czele wojsk numidyjskich do walki ze Scypionem Emiliuszem. Tu z Jugurtą zaprzyjaźnili się rzymscy oficerowie, którzy zapewnili go (tak pisze Sallust), że może przekupić rząd rzymski, by posadził go na tronie jego wuja: "W Rzymie za pieniądze można kupić wszystko". Kiedy Micipsa zmarł w 118 roku, Jugurtha objął tron siłą; jego poplecznicy zamordowali jednego z jego kuzynów, a drugi, Adherbal, uciekł z kraju. Aby upewnić się, że Rzymianie nie przyjmą roli prawowitego dziedzica, Jugurta "wysłał do Rzymu ambasadorów z pewną ilością złota i srebra", aby przekupić senatorów. To zadziałało: "Ich gorzka niechęć do Jugurty przekształciła się w łaskę i dobrą wolę" - zauważa Sallust. Adherbal pojawił się w Rzymie, prosząc o pomoc na własny rachunek, aby przekonać się, że pieniądze Jugurty zapewniły mu już tron. Senat zarządził, że królestwo powinno zostać podzielone między nich dwóch; kiedy oboje byli z powrotem w Numidii, Jugurtha rozpoczął wojnę przeciwko Adherbalowi, uwięził go w swojej własnej stolicy, schwytał go i torturował na śmierć. Publiczne oburzenie sprawiło, że Senat nie mógł tego przeoczyć. W 111 do Numidii wysłano konsula z armią, by ukarać Jugurtę. Ale jak wielu urzędników rzymskich, konsul był otwarty na korupcję: "Jugurta wysłał agentów, którzy kusili go ofertami pieniędzy", mówi Sallust, a on "szybko uległ", nakładając na Jugurtę symboliczną grzywnę, a następnie wracając do domu. Następnie wysłano innego urzędnika, aby zaciągnął Jugurtę do Rzymu, aby stanął przed sądem, ale kiedy już był w Rzymie, Jugurtha zapłacił trybunowi, aby powstrzymać proces. Senat odesłał go do domu. Kiedy przechodził przez bramę miasta, podobno obejrzał się za siebie i powiedział: "Jest miasto wystawione na sprzedaż, a jeśli znajdzie kupca, jego dni są policzone". Ta parada łapówek rozwścieczyła rzymską opinię publiczną, która zobaczyła w niej wszystko, czego nienawidziła w swoim skorumpowanym rządzie. Dopiero w 109 rzymski oficer zyskał reputację uczciwego postępowania z Jugurtą. Nazywał się Gaius Marius i był "nowym człowiekiem", co oznacza, że pochodził z rodziny bez władzy politycznej i bez pieniędzy. Biorąc pod uwagę nastroje ludu rzymskiego, działało to na jego korzyść. Spędził dwa lata walcząc honorowo w Afryce Północnej; w 107 został wybrany konsulem. Po wyborach spędził kolejne trzy lata na kampanii przeciwko Jugurcie. Wreszcie, z pomocą swojego starszego oficera Lucjusza Korneliusza Sulli (tego samego Sulli, który spotkał się z Mitrydatesem II, inaugurującym kontakt między Rzymianami a Partami, jakieś piętnaście lat wcześniej), Mariusowi udało się zwabić Jugurtę w pułapkę i go schwytać. Jugurtę sprowadzono z powrotem do Rzymu w łańcuchach, co było symbolem nie tylko rzymskiego zwycięstwa, ale triumfu powszechnej uczciwości nad arystokratyczną korupcją. Sam Marius został okrzyknięty mistrzem Rzymu. Został następnie wybrany konsulem jeszcze pięć razy z rzędu. Było to w rzeczywistości sprzeczne z konstytucją rzymską, która miała uniemożliwić konsulowi służbę rok po roku (i zdobywanie coraz większej władzy). Ale Marius stał się ulubieńcem ludu, a konstytucja nie przeszkodziła bogatym i potężnym w pozbyciu się tych wcześniejszych orędowników zwykłego człowieka, braci Grakchówi; więc dlaczego miałby teraz stanąć na drodze? Sam Marius, przyznając obywatelstwo tysiącowi włoskich sojuszników w nagrodę za pomoc w walce, został skarcony za złamanie konstytucji: "Przepraszam", odpowiedział, "ale hałas walk uniemożliwił mi wysłuchanie prawa".

PO SWOIM SZÓSTYM KONSULACIE Mariusz - zdając sobie sprawę, że jest mało prawdopodobne, aby wygrać siódmy - udał się na dobrowolną emeryturę. Rzym nie toczył prawdziwej wojny od czasu podboju Jugurty, a Marius (tak mówi Plutarch) "nie miał zdolności do pokoju ani życia jako prywatny obywatel". Jednak prawdziwy pokój nie trwał długo. Włoskie miasta na półwyspie, wszyscy poddani rzymscy, od lat prosili o uzyskanie praw pełnoprawnych obywateli rzymskich z prawem do głosowania, co było przywilejem, który Senat przyznawał skąpo. Ogólne wrażenie, że zwykli ludzie w Rzymie są deptani, rozprzestrzeniło się na zewnątrz, aby objąć również narody włoskie, i niewiele uwagi poświęcono ich ciągłym prośbom: "Tyberiusz Grakchus uparcie popierał obywateli" - zauważył Cyceron. później "ale zlekceważyłem prawa i traktaty sojuszników i łacinników". Teraz sojusznicy i łacinnicy chcieli mieć głos w Rzymie własne sprawy. Chcieli, według słów starożytnego historyka Justyna, nie tylko być obywatelami, ale być partnerami we władzy Rzymu. Kiedy Senat sprzeciwił się dzieleniu się swoją władzą, fala anty-Rzymska rozpoczęła się. Początkowo przybrało to formę odrzucenia rzymskich zwyczajów i języka łacińskiego na korzyść dawnych języków Włoch; historyk ET Salmon zwrócił uwagę, że inskrypcje z włoskich miast w tym czasie zawierają niezwykłą liczbę archaicznych słów. Po tym nastąpiło połączenie kilku włoskich miast w nowe stowarzyszenie, które nazwali Italia. W 91 roku oburzeni Włosi zabili rzymskiego oficera w mieście Asculum i na dobre rozpoczęły się walki. Walka - "wojna społeczna" - była dziwnym skrzyżowaniem wojny domowej i odbicia obcego narodu. Rzym powoli targował się i ponownie pokonał włoskie miasta. Konsul z 90 r. p.n.e., członek arystokratycznego, ale biednego klanu Julii Cezares, przyjął strategię, którą Gao Zu zastosował z powodzeniem sto lat wcześniej, i zaoferował obywatelstwo wszystkim włoskim sojusznikom, którzy odmówili przyłączenia się do buntu. Wojska rzymskie maszerowały na miasta, które pozostały wrogie. Stary Mariusz, mający już prawie siedemdziesiąt lat, wrócił z emerytury, by poprowadzić kampanię przeciwko północnym miastom, ale jego ambicje były silniejsze niż jego ciało; poruszał się powoli, jego decyzje były niezdecydowane i wreszcie, jak mówi Plutarch, "czuł, że jest zbyt ubezwłasnowolniony z powodu złego stanu zdrowia, aby kontynuować" i po raz drugi przeszedł na emeryturę. Były doradca Mariusa, Lucjusz Korneliusz Sulla, wyszedł lepiej z wojny społecznej. Dowodził kampaniami na południu; Młodszy o dwadzieścia lat od Mariusza, zdolny znieść rygor obozowego życia, odnosił zwycięstwo za zwycięstwem. "Sulla odniósł tak niezwykłe sukcesy", mówi Plutarch, "że zaczął być uważany przez współobywateli za wielkiego przywódcę". W 88 skończyła się wojna społeczna. Rzym znów był panem półwyspu, a włoskie miasta zdobyły prawo pełnego obywatelstwa rzymskiego. Sulla został konsulem i został łatwo wybrany dzięki swojej reputacji wielkiego generała. W pełni spodziewał się, że otrzyma wojskową robotę roku, która polegała na poprowadzeniu rzymskich legionów do Azji Mniejszej przeciwko kłopotliwemu tam królowi: Eupatorowi Dionizjuszowi z Pontu, północno-zachodniemu królestwu, które groziło pochłonięciem kolejnych terytoriów Azji Mniejszej. Wygranie wojny z Eupatorem Dionizem było pewną drogą do chwały, a Sulla był oczywistym wyborem do tego zadania. Właściwie był już na wsi z trzydziestoma pięcioma tysiącami żołnierzy, przygotowując ich do nadchodzącej kampanii. Ale Marius był coraz bardziej zazdrosny o swojego starego asystenta. Chociaż był teraz w podeszłym wieku, często chory i miał nadwagę, poprosił Senat o przyznanie mu zamiast tego kampanii przeciwko Eupatorowi Dionizjuszowi. Wielu Rzymian uważało to za śmieszne. ("Zasugerowali", mówi Plutarch, "aby Marius zamiast tego poszedł do ciepłych źródeł i rozpieszczał się, ponieważ był wykończony starością i fluktuacjami"). Marius nie przeżył dziesięcioleci rzymskiej polityki bez skutku, chociaż . Przekupił jednego z trybunów, aby wesprzeć swoje roszczenia do generalstwa. Trybun, niejaki Sulpicius, zebrał oddział uzbrojonych ludzi, których nazwał "antysenatem" i zdołał, mniej więcej na ostrzu miecza, uzyskać tytuł generała przyznany Mariusowi. Wysłał też dwóch trybunów, aby przejęli dowództwo nad armią Sulli i pomaszerowali do Mariusa. Kiedy przybyli trybuni, wojsko ukamienowało ich na śmierć. "Przez wiele lat pod powierzchnią Rzymu panowała ropiejąca choroba", mówi Plutarch, "a teraz obecna sytuacja spowodowała jej wybuch". Wybuchła pełna wojna domowa. W Rzymie Marius, Sulpicius i jego uzbrojeni łobuzy "zabrali się do zabijania przyjaciół Sulli". Senatorowie, obawiając się o swoje życie, wysłali do Sulli kolejną beznamiętną wiadomość, prosząc go o poddanie swojej armii. Zamiast tego Sulla zwołał legiony i poprosił je o marsz na Rzym. Było to straszne naruszenie konstytucji rzymskiej; żaden konsul, nagrodzony uprawnieniami wojskowymi, nie miał ich sprawować w obrębie pomerium, przestrzeni domowej oddzielonej od świata zewnętrznego murami Rzymu. Wnętrze miasta było wyłączną domeną Senatu. Ale jeśli chodzi o Sullę, Marius już złamał to ograniczenie, zatrudniając tych uzbrojonych ludzi Sulpiciusa. Musiał sam złamać konstytucję, aby walczyć. Niektórzy oficerowie Sulli odmówili inwazji na pomerium. Sulla, wiedząc, jak poważne przestępstwo ma zamiar popełnić, nawet ich nie zganił; po prostu maszerował bez nich. Kiedy dotarł do miasta, Senat poprosił go, aby zatrzymał się za murami, aby dać im czas na uporządkowanie całego bałaganu. Odmówił, przebijając się przez bramy z pochodnią w ręku i krzycząc do swoich ludzi, aby podpalili domy swoich wrogów. "Pod wpływem chwili pozwolił gniewowi dyktować wydarzenia" - mówi Plutarch. "Wszystko, co widział, to jego wrogowie i używał ognia jako czynnika powrotu do Rzymu - ognia, który nie czynił różnicy między winnymi a niewinnymi". Marius uciekł do Afryki Północnej. Sulpicius został wzięty do niewoli, a senat, zwołany przez Sullę (i jego uzbrojonych ludzi), sumiennie skazał Sulpiciusa na śmierć (a także wydał wyrok śmierci na Mariusa in absentia). Sulla, stąpając po cienkiej granicy między przywróceniem porządku a zachowaniem się jak dyktator wojskowy, cofnął się nieco i pozwolił na wolne wybory konsula. Człowiek, który został wybrany, Lucjusz Cinna, nie był przyjacielem Sulli. Ale przysiągł, że będzie lojalny wobec swojego kolegi konsula i będzie posłuszny Senatowi. Sulla, który wciąż nie zdobył chwały w Azji Mniejszej, pozostawił miasto w rękach Cinny i Senatu i ponownie zebrał swoją armię poza murami. Następnie pomaszerował na wschód, kierując się w stronę Pontu i wojny.

INNE WIELKIE IMPERIUM, na drugim końcu świata, również cierpiało bóle wzrostu. Podczas gdy Rzym zmagał się z wojną społeczną, cesarz Wudi - zbliżający się do końca pięćdziesięcioletniego panowania -kończył dziesięciolecia kampanii przeciwko pobliskim ludom: Xiongnu, którzy wciąż próbowali wepchnąć się na terytorium Han i ziemie na zachodzie, wzdłuż nowego szlaku handlowego, Jedwabnego Szlaku. W 101 r. p.n.e. generał Han Li Kuang został wyznaczony na dowódcę najdroższej kampanii w historii Chin: podboju północno-zachodniej ziemi Fergany, czyli T&prine;ai-yuan. Li Kuang walczył dla cesarzy Han od ponad trzydziestu lat; jego pierwsza ekspedycja wojskowa była przeciw inwazji na Xiongnu, w czasach cesarza Wendi. Sima Qian pisze, że podczas późniejszej kampanii zademonstrował swoją inteligencję, uciekając przed kilkoma tysiącami jeźdźców Xiongnu, którzy go odcięli, mając wokół siebie tylko setkę własnych ludzi. Powiedział swoim jeźdźcom, aby zsiedli z koni i odpięli siodła: "Oczekują, że uciekniemy", powiedział, "a jeśli pokażemy, że nie jesteśmy gotowi do ucieczki, będą podejrzewać, że coś się dzieje". Jego ludzie byli mu posłuszni, a Xiongnu, podejrzewając pułapkę, trzymali się na dystans. Skradał się teraz do uwięzionej bandy, a Li Kuang kazał im zwinąć się w koce i położyć się pod końmi. Widząc to, Xiongnu "doszło do wniosku, że przywódcy Han musieli ukryć żołnierzy w okolicy i planować napaść na nich w ciemności". Wszyscy się wycofali, na co Li Kuang i jego ludzie zerwali się i wrócili do głównego korpusu armii. Tego rodzaju myślenia strategicznego wciąż brakowało wśród dowódców rzymskich, którzy znacznie częściej polegali na zwykłych liczebnościach, by zmiażdżyć wroga. To było dobre miejsce dla Li Kuanga podczas jego czteroletniej kampanii w Ferganie. Był już w dość podeszłym wieku, ale w przeciwieństwie do Mariusza nadal był twardy, aktywny i całkowicie zdolny do przeprowadzenia trudnej inwazji na trudny kraj. Xiongnu uznali to za bezpośrednie wyzwanie dla ich władzy i najechali Ferganę z drugiej strony, aby powstrzymać armie Han. Pierwsze uderzenie Li Kuanga w Ferganę było katastrofalne. On i jego armia pomaszerowali na północ przez obszar znany jako Słone Bagno, który był mniej więcej tak gościnny, jak się wydaje; ich jedyne źródło pożywienia i wody pochodziło z otoczonych murami miast po drodze, a na widok armii Han na horyzoncie większość z nich szczelnie zamykała bramy i nie chciała wyjść. Li Kuang miał możliwość zatrzymania się, by je oblegać i być może zużywając więcej zapasów, niż armia zyskałaby, gdyby oblężenie się powiodło, i po prostu maszerować dalej. Sima Qian mówi nam, że wybrał drogę pośrednią: jeśli miasto nie poddało się po kilku dniach, armia porzuciła je i kontynuowała podróż. Zanim Li Kuang osiągnął swój pierwotny cel, główne miasto Yu-ch′eng, miał "nie więcej niż kilka tysięcy żołnierzy, a wszyscy oni cierpieli z głodu i wyczerpania". Nie chciał jednak zmarnować podróży i mimo wszystko skierował swoich ludzi przeciwko Yuch′engowi. Wypędzono ich w rekordowym czasie, a Li Kuang zdał sobie sprawę, że nie ma innego wyjścia, jak wrócić do domu. Odwrócił się i cofnął swoje kroki z powrotem na skraj ziemi Han. Cała bezsensowna podróż zajęła mu dwa lata i zanim się skończyła, pozostała mu mniej niż jedna piąta jego armii. Cesarz Wudi, otrzymawszy wiadomość, że armia jest w drodze do domu, wpadł w furię i wysłał posłańców, by stanęli na przełęczy, która prowadziła z Fergany na terytorium Han: Nefrytowej Bramie. "Każdy, kto przejdzie przez przełęcz, zostanie ścięty na miejscu" - ogłosili posłańcy. Li Kuang zatrzymał się, nie mogąc wrócić do domu, nie mogąc wrócić. Całe lato czekał w zawieszeniu z resztkami swojej armii. Wudi wierzył, że reputacja jego imperium jest zagrożona, a teraz, kiedy drogi na zachód zostały otwarte, nie mógł sobie pozwolić na utratę twarzy. "Inne kraje zaczęłyby gardzić Hanem", pisze Sima Qian, "a Chiny stałyby się pośmiewiskiem". Więc opróżnił królewski skarbiec, aby zatrudniać żołnierzy i dostarczać ich, zebrać bojowników trybutów od swoich sprzymierzeńców i uwolnić wszystkich przestępców w więzieniu, by walczyli w Ferganie. Li Kuang, przyjmując tę nową armię skazańców i najemników, może nie czuł się szczególnie wdzięczny. Jednak nauczył się swojej lekcji. Znowu wyruszył do Yu-ch′eng. Tym razem pierwsze otoczone murami miasto, które odmówiło zaopatrzenia przechodzących żołnierzy, zostało oblężone, zdobyte i złupione; wszyscy mieszkańcy zostali zmasakrowani. "Po tym" - zauważa Sima Qian - "jego postęp był nieograniczony". Yu-ch′eng upadł. Niedługo potem zrobiło to Erh-shih, stolica władcy Fergany. Xiongnu nie byli w stanie powstrzymać natarcia Han. Cztery lata po rozpoczęciu kampanii Han w końcu kontrolował całą Ferganę. To było wielkie osiągnięcie; zademonstrowała wyższość Han nad Xiongnu, a także zwróciła uwagę stanom na zachodzie, wzdłuż Jedwabnego Szlaku, że lepiej ustąpią przed każdą przechodzącą przez nią partią Han: "Wszystkie stany Regionu Zachodniego były zszokowane i przestraszone ", czytamy na jednym koncie. Cesarz Han chronił roszczenia swojego imperium do wielkości - jego moc kupowania i sprzedawania z Zachodem. Jednak duma kosztowała. Kiedy Wudi zmarł w 87, w tym samym roku, w którym Sulla na czele swoich legionów maszerował w kierunku Azji Mniejszej, Jedwabny Szlak pozostał otwarty. Ale skarbiec Han był wyczerpany, armia wyczerpana. Kolejni dwaj cesarze Han, Zhaodi i Xuandi, niewiele zrobili, by dalej rozwijać imperium. Gdy tylko Sulla bezpiecznie opuścił półwysep włoski, inny konsul Cinna wyrzucił go z miasta i zamknął bramy. Cinna, rozwścieczony za murami, zaczął gromadzić armię, zamierzając wywalczyć sobie drogę powrotną. Marius, w Afryce Północnej, usłyszał wiadomość i natychmiast wrócił, spotykając się z Cinną poza miastem. Plutarch mówi, że Marius pozwolił sobie na odrobinę teatralności, ubierając się w łachmany i odmawiając obcinania włosów podczas całego wygnania z Rzymu, i powoli kuśtykając na spotkanie z Cinną jak prześladowany starszy petent. Wieść o tej pokorze niewątpliwie dotarła do Rzymu, gdzie pozostały konsul stawał się coraz bardziej niepopularny (w Rzymie I wieku trudno było długo pozostać po czyjejś dobrej stronie). Możliwe, że z rąk do rąk zmieniły się również łapówki; w każdym razie Senat wysłał wiadomości zapraszające zarówno Cinnę, jak i Mariusza do powrotu do Rzymu. Marius, mimo łachmanów, wykorzystał swoją znaczną osobistą fortunę, by wynająć sobie dużą armię północnoafrykańskich najemników. On i Cinna pomaszerowali z powrotem do Rzymu na czele tej przerażającej siły i przeszli przez bramy. Zachowanie Mariusa później sugeruje, że nie myślał już jasno. Jego osobisty ochroniarz bez wątpienia zabijał każdego, na kogo wskazywał, i chociaż początkowo obejmował on każdego, kto mógł być przyjacielem Sulli, krwawa łaźnia wkrótce się rozszerzyła. "Jeżeli ktokolwiek witał Mariusa, ale nie otrzymał w zamian żadnego słowa ani pozdrowienia", mówi Plutarch, "samo to było sygnałem, by został zamordowany na ulicy", aż do momentu, gdy nawet jego przyjaciele byli przerażeni niepokojem i przerażeniem za każdym razem, gdy podszedł do Mariusza, aby go powitać. Nawet Cinna zaczął na niego patrzeć z niepokojem. W międzyczasie Sulla okrywał się chwałą (lub wstydem, w zależności od tego, czy byłeś historykiem greckim czy rzymskim), odbierając Azję Mniejszą, a następnie przywracając kształt różnym zbuntowanym greckim miastom. Gdy wieści o wydarzeniach w Rzymie popłynęły do niego na wschód, zawrócił ze swoją armią do domu. Sulla nadchodził! Pisze Plutarch. Brzmiało to jak wybawienie dla ludu Rzymu, a ta wiadomość jeszcze bardziej zbiła Mariusza z równowagi. Zaczął pić w niekontrolowany sposób, dostał zapalenia opłucnej i popadł w urojenia, wyobrażając sobie, że dowodzi legionami, które zaatakowały Pontusa i wykrzykując rozkazy bojowe w dziwnych momentach. 17 stycznia 86 r. p.n.e. zmarł w swoim domu. W rzeczywistości Sulla nie był tak blisko, jak myślał Marius. Do Włoch przybył dopiero w 83 r. p.n.e.; w międzyczasie coraz bardziej prominentni Rzymianie uciekali przed "bezprawnym bandytyzmem" Cinny i podróżowali na spotkanie z Sullą, aż został "otoczony przez to, co we wszystkich intencjach i celach było senatem". Cinna zebrał armię i wyruszył na spotkanie samego Sulli, ale jego ludzie zbuntowali się i zabili go, zanim odszedł bardzo daleko. Najwyraźniej opinia rzymska coraz bardziej zwracała się w stronę Sulli, w miarę jak Cinna i Mariusz stawali się coraz bardziej dzicy; mimo to Sulla musiał wywalczyć sobie drogę do Rzymu, kiedy w końcu przybył do miasta. Syn Mariusza, na czele dawnych zwolenników ojca, stawiał zaciekły opór. Ale Sulla był wspomagany przez dwóch zdolnych młodszych oficerów, Pompejusza i Krassusa, i pod tym dowództwem trójstronnym, jego armia wdarła się do miasta. Prawie jak tylko Sulla znalazł się w Rzymie, miał sześć tysięcy jeńców (wszystkich mężczyzn, którzy walczyli z nim w jego zbliżaniu się do Rzymu) zapędzonych do cyrku. Sam udał się na przemówienie do Senatu. W środku jego mowy z cyrku zaczęły dochodzić krzyki. Rozkazał wyrżnąć sześć tysięcy bezbronnych mężczyzn. "Sulla mówił dalej z tym samym niewzruszonym, spokojnym wyrazem twarzy, co wcześniej" - mówi Plutarch - "i powiedział im żeby nie zwracali uwagi na to, co dzieje się na zewnątrz, co było tylko niektórymi przestępcami ukaranymi na jego rozkaz. W rezultacie nawet najgłupsza osoba w Rzymie zrozumiała, że po prostu zamienili jedną potworną tyranię na drugą". To była prawda. Rana zadana Republice przez śmierć Tyberiusza Grakchusa poszerzyła się i zaostrzyła. Jedyni ludzie na tyle bezwzględni, by walczyć z tyranią, sami byli do tego skłonni; a Sulla, niegdyś kierujący Rzymem (w 81 roku został mianowany dyktatorem, mimo że na horyzoncie nie było żadnego szczególnego kryzysu), rozpoczął własną czystkę. "Zabraniam każdemu, kto mi przyjdzie do głowy", powiedział w jednym z publicznych wystąpień, "ale jeśli o kimś zapomniałem, zabiorę się za to później". Przyjaciele i krewni Mariusza i Cinny zginęli lub uciekli; Zięć Cinny, młody człowiek imieniem Juliusz Cezar, był jednym ze szczęśliwych uciekinierów. Oficjalne morderstwa wkrótce wykroczyły poza kwestie polityczne i objęły także sprawy osobiste: "Więcej zabito za ich własność", pisze Plutarch, "i nawet kaci mieli tendencję do mówienia, że tego człowieka zabił jego duży dom, ten przy ogrodzie , ten przy jego ciepłych źródłach". Dwóch prawych mężczyzn Sulli nie było bardziej godnych podziwu niż sam Sulla. Pompejusz otrzymał zadanie ścigania tych sojuszników Mariusza, którzy opuścili włoski półwysep; tropił buntowników na Sycylii i w Afryce Północnej i tak skutecznie wymordował ich wszystkich, że po powrocie do Rzymu zażądał parady zwycięstwa. W międzyczasie Krassus pomagał, podpalając domy w Rzymie, które on i Sulla chcieli zgłosić. Miał też na swojej liście płac zespół strażaków i agenta nieruchomości. Gdy tylko dom zaczął się palić, agent pojawiał się i oferował kupno nieruchomości po okazyjnej cenie; właściciel domu zgodziłby się, aby dom nie był śmiertelną stratą; a potem strażacy pojawiali się znikąd i gasili ogień. Wydobywszy wszystko, co mógł, z Rzymu, Sulla przeszedł na emeryturę w 80 roku i wyjechał do kraju. Tutaj oboje ożenił się ponownie i wziął męskiego kochanka, mniej więcej jednocześnie. Pomimo całej tej aktywności był w złym stanie zdrowia, prawdopodobnie cierpiał na marskość wątroby. "Przez długi czas nie zauważył, że jego jelita są owrzodzone, aż w końcu zepsute ciało zmieniło się we wszy" - pisze Plutarch. "Wielu było zatrudnionych dzień i noc przy ich niszczeniu, ale praca tak mnożyła się pod ich rękami, że nie tylko jego ubranie, kąpiele, umywalki, ale nawet jego mięso było skażone tym strumieniem i zarażeniem, wyszli tak licznie. " W tym obrzydliwym stanie minął ostatnie lata; jak Republika, śmiertelnie chory, ale nieustępliwy i udający, że cieszy się dobrym zdrowiem.

W 78 roku Sulla zmarł w swojej wiejskiej posiadłości. Ożenił się pięć razy i spłodził dwadzieścia troje dzieci; ostatni, Postumus Cornelius Sulla, urodził się po jego śmierci. Wstrząsy następcze rywalizacji między Sullą i Mariusem trwały dalej. Prawa ręka Sulli, Pompejusz, poprowadził armię na Półwysep Iberyjski, by walczyć z jednym z sojuszników Mariusza. Inna armia wyruszyła na wschód, próbując zakończyć wojnę z królem Pontu, którą sam Sulla pozostawił niedokończoną, gdy wrócił do Rzymu. Pomiędzy tymi dwiema wojnami a trwającą rzymską bitwą z piratami na Morzu Śródziemnym znaczna część armii rzymskiej znajdowała się poza włoskim półwyspem. Ta nieobecność uzbrojonych mężczyzn skłoniła kolejną grupę niewolników do wszczęcia buntu. Ale ci niewolnicy byli wykwalifikowanymi wojownikami, wyszkolonymi do udziału w publicznych igrzyskach Rzymu: gladiatorami. Walki prowadzone przez niewolników dla rozrywki gapiów trwały od czasów Etrusków, a rzymskie święta publiczne coraz częściej wykorzystywały walki gladiatorów od III wieku p.n.e. Zagraniczne wojny Rzymu sprowadziły do Rzymu i okolicznych miast coraz więcej niewolników nadających się do igrzysk: wziętych do niewoli żołnierzy z Galii, Półwyspu Iberyjskiego, Tracji, Syrii i Grecji. Ale pozostali pogardzanym członkiem rzymskiego społeczeństwa. "[Rzymianie] wychwalają ich, poniżają i pomniejszają" - podsumował Tertulian- "w rzeczywistości otwarcie skazują ich na hańbę i utratę praw obywatelskich.. Lekceważą kogo szanują; sztukę, którą gloryfikują, artystę, którego poniżają". Jedna z najbardziej znanych szkół szkolenia gladiatorów znajdowała się w mieście Kapua, na południe od Rzymu, gdzie mistrz gladiatorów trzymał w zamknięciu cały asortyment niewolników. "Większość z nich to Galowie i Trakowie" - pisze Plutarch. "Nie zrobili nic złego, ale po prostu z powodu okrucieństwa ich właściciela byli trzymani w ciasnym odosobnieniu, dopóki nie nadszedł czas, aby zaangażować się w walkę". W 73 roku siedemdziesięciu ośmiu gladiatorów zdołało wydostać się ze swoich kwater. Napadli na pobliski sklep mięsny w poszukiwaniu noży i rożków i wyjechali z miasta. Kiedy wojska przybyły za nimi z Kapui, gladiatorzy wykończyli ich i zabrali im broń. To był początek walki, która trwała ponad dwa lata i zasłużyła na tytuł Gladiator War. Gladiatorzy wybrali na swego przywódcę człowieka o imieniu Spartakus; Plutarch mówi, że był Trakiem "z plemion koczowniczych", ale "najbardziej inteligentnym i kulturalnym, przypominającym bardziej Greka niż Traka". (To był komplement). Okazał się znakomitym strategiem. Trzy tysiące rzymskich żołnierzy zostało wysłanych przeciwko gladiatorom i wypędzili ich na górę, gdzie były tylko dwie drogi ucieczki: przez przełęcz strzeżoną przez Rzymian i w dół stromej ściany klifu po drugiej stronie. Ale ziemia była pokryta dzikimi winoroślami. Pod kierownictwem Spartakusa uwięzieni gladiatorzy pocięli je i zrobili z nich drabiny, które spadły na dno urwiska i zeszli w dół. Następnie udali się do miejsca, gdzie obozowali Rzymianie, zupełnie nieprzygotowani, i zabrali cały obóz. Po tym rozgromili kilka innych rzymskich sił szturmowych wysłanych przeciwko nim i zaczęli zdobywać coraz większą opinię o własnej sile. Według Appiana armia Spartakusa rozrosła się do siedemdziesięciu tysięcy ludzi, a Rzymianie musieli całkowicie zmienić zdanie na temat walki: "Na początku śmieszna i godnae pogardy", mówi Appian, wojna stała się "groźna dla Rzymu". Spartakus, który najwyraźniej chciał tylko wrócić do domu, próbował przekonać ich, by odwrócili się plecami do Rzymu i pomaszerowali przez Alpy, skąd mogliby rozproszyć się do swoich ojczyzn Tracji i Galii. Ale nie chcieli słuchać: "Byli silni liczebnie" - mówi Plutarch - "i pełni pewności siebie i chodzili po Włoszech, pustosząc wszystko na swojej drodze". Zaniepokoiło to Senat do tego stopnia, że obaj konsulowie zostali wysłani przeciwko armii gladiatorów. Kiedy obaj zawiedli, Senat wyznaczył młodszego porucznika Sulli Krassusa do zadania zlikwidowania buntu. Jego pierwszy atak na Spartakusa zakończył się nędznym rzymskim odwrotem; z bezwzględnością, która charakteryzowała współpracowników Sulli, Krassus wyciągnął pięciuset żołnierzy piechoty, którzy byli na pierwszym planie i uśmiercił pięćdziesięciu z nich na loterii, podczas gdy reszta armii patrzyła: okrutna kara znana jako "dziesiątkowanie ". Miało to zamierzony efekt wzmocnienia ich na następne spotkanie. Spartakus został odepchnięty na wybrzeże, gdzie porozumiał się z flotą piracką, by przewieźć swoją armię na Sycylię. Jednak piraci zabrali mu pieniądze, a następnie odpłynęli, pozostawiając go stojącego na brzegu w Rhegium, samym czubku włoskiego buta. Oznaczało to, że jego armia znajdowała się na małym półwyspie, a Krassus rozkazał swoim ludziom zbudować mur na szyi półwyspu, z piętnastostopowym rowem przed nim. Spartakus był w pułapce, ale nie na długo; kiedy na obie armie spadła burza śnieżna, zasypał część rowu ziemią, kłodami i gałęziami drzew i wyciągnął z niego znaczną część swojej armii. W tym momencie Rzymianie po powrocie do domu zdecydowali, że Krassus potrzebuje pomocy:. Appian mówi, że Senat "wszkazał armię Pompejusza, która właśnie przybyła z Hiszpanii, jako wzmocnienie". Krassus podwoił swoje wysiłki, desperacko mając nadzieję, że zakończy wojnę, zanim jego kolega (i konkurent) Pompejusz przybędzie, by ukraść część chwały. "Wiele osób już głośno głosiło, że zwycięstwo w tej wojnie należy do Pompejusza" - pisze Plutarch; "Powiedziano, że pozostało mu tylko przyjść i stoczyć bitwę, a wojna się skończy". Krassus przygotowywał się do ostatniego szturmu, kiedy ludzie Spartakusa, zrujnowani sukcesem (byli tak pewni siebie, że nie zwracali już uwagi na swego generała), dokonali nietrafionego i źle osądzonego ataku na linie rzymskie. Wojska rzymskie w końcu mogły odwrócić atak. Większość gladiatorów uciekła; Sam Spartakus, kierując się prosto na Krassusa, został opuszczony przez towarzyszy i zabity. Na nieszczęście Krassusa przybył właśnie Pompejusz. Złapał i zabił wielu uciekających niewolników, gdy biegli obok niego. Sześć tysięcy z nich, żywcem schwytanych, zostało ukrzyżowanych na drodze z Kapui do Rzymu; krzyże ciągnęły się prawie na całej długości Drogi Appijskiej. Większość ludzi postrzegała to jako pomnik Pompejusza, a nie Krassusa, do czego zachęcał sam Pompejusz, wysyłając list do Senatu mówiący, że chociaż Krassus zdołał wygrać bitwę, on sam "wykopał wojnę korzeniami". W następnym roku, 70 r. p.n.e., zarówno Krassus, jak i Pompejusz zostali wybrani na konsulów. Plutarch mówi, że cały czas się kłócili i nic nie zrobili, ale zdobyli popularność wśród ludzi, rozdając zboże. Coraz częściej postrzegano ich jako orędowników zwykłego człowieka; i przez krótką chwilę rzymskim wyborcom musiało się wydawać, że arystokratyczna kontrola i korupcja, które nękały Rzym, wreszcie zanikły. Podejrzane strategie zarabiania pieniędzy Krassusa zostały zawieszone; Największą wadą Pompejusza była jego skłonność do przypisywania sobie zasług za rzeczy, które zrobili inni. A inny młody polityk, Cyceron, z zapałem prowadził kampanię przeciwko korupcji senatorskiej; w 70 r. p.n.e. oskarżył i skazał arystokratę Werresa za korupcję, a mężczyzna nie był w stanie uciec. Kiedy więc piractwo na Morzu Śródziemnym stało się poważnym problemem, trybuni reprezentujący lud uznali za rozsądne zasugerować, aby Pompejuszowi powierzono zadanie zlikwidowania tego zjawiska. Dostałby tymczasowe dowództwo nad ogromnymi siłami wojskowymi, które obejmowały nie tylko wszystkie rzymskie statki na Morzu Śródziemnym, ale także ponad sto tysięcy rzymskich żołnierzy, aby rozwiązać ten problem. Senat, nie lubiąc tak wielkiej władzy skoncentrowanej w rękach jednego człowieka, sprzeciwił się; ale Zgromadzenie głosowało za zatwierdzeniem nominacji Pompejusza. Jego sukces był drastyczny i ogromny i sprawił, że stał się coraz bardziej popularny. Jego rodzina szybko rosła, by stać się jedną z najpotężniejszych w Rzymie; w rzeczywistości Juliusz Cezar (który wrócił do Rzymu po śmierci Sulli) poprosił o poślubienie jego córki Pompei. Pompejusz zgodził się na ślub i natychmiast wyruszył ponownie na kampanię. Po triumfie z piratami otrzymał dowództwo w toczącej się walce z Pontem na wschodzie. W 66 roku Pompejusz szybko zakończył tę wojnę, a następnie przetoczył się wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego i podbił syryjskie posiadłości słabnącego imperium Seleucydów. W Jerozolimie udał się do świątyni, aby rzucić okiem, nawet wsadził głowę do Miejsca Najświętszego. To zszokowało kapłanów, ale pogodzili się z pogańską inwazją, gdy Pompejusz przekazał im kontrolę nad miastem. Zgodnie z tym nowym układem Jerozolima byłaby częścią rzymskiej prowincji Palestyny i nie miałaby już króla Hasmonejczyków. Zamiast tego Pompejusz wyznaczył kapłana o imieniu Jan Hyrcanus (znanego jako Hyrcanus II) na "Najwyższego Kapłana i Etnarchę", połączony urząd religijny i świecki. Kapłani będą rządzić Palestyną dla Rzymu i będą podlegać rzymskiemu gubernatorowi, który sprawował nadzór nad całą Syrią, najnowszym nabytkiem Rzymu.

W RZYMIE zarówno Cezar, jak i Cyceron wspinali się na politycznym firmamencie. Cyceron został wybrany konsulem w 63 roku, co stanowiło zaskakujące odejście od tradycji; minęło trzydzieści lat, odkąd nowy mężczyzna (novus homo, z rodziny, w której żaden mężczyzna nigdy wcześniej nie był konsulem) został powołany na urząd. Juliusz Cezar również został wybrany na dwa głośne urzędy publiczne: w 65 roku został urzędnikiem finansowym, edylem, a w 63 roku Pontifexem Maximusem (arcykapłanem religii państwowej). pod koniec swojej kadencji jako Pontifex Maximus groziło mu aresztowanie za niezapłacone rachunki. Musiał opuścić Rzym i musiał zarobić trochę pieniędzy. Udało mu się zdobyć nominację na gubernatora Hiszpani, rzymskiej prowincji na Półwyspie Iberyjskim, ale wierzyciele złapali go w portach i próbowali skonfiskować jego bagaż. Krassus, który był dobrym biznesmenem - był właścicielem kopalni srebra, ogromnych połaci ziemi uprawnej i wystarczającej liczby niewolników do pracy - gwarantował za niego długi Cezara, a wierzyciele zgodzili się go wypuścić. Krassus był dobrym sędzią mężczyzn. W Hiszpanii Cezar zarobił wystarczająco dużo pieniędzy, aby spłacić wierzycieli i mógł wrócić do Rzymu. Tam wezwał Pompejusza (popularnego zdobywcę) i Krassusa (zamożnego biznesmena) i zasugerował, że ich trójka ma prywatny układ. Jeśli daliby mu wystarczające wsparcie publiczne i pieniądze, aby jego kandydowanie do konsulatu zakończyło się sukcesem, kiedy będzie u władzy, będzie naciskał na takie prawa, jakie zechcą. Pompejusz był chętny; chciał dodatkowych świadczeń dla weteranów w swojej armii. Krassusa trudniej było przekonać. Wciąż był zirytowany samogloryfikacą Pompejusza po wojnie gladiatorskiej, a teraz nie ufał Pompejuszowi. (Kiedy po raz pierwszy usłyszał przezwisko Pompejusza, "Pompejusz Wielki", prychnął i zapytał: "Tak wielki, jak co?"). Jednak widział korzyści płynące z tego, że Cezar naciska na nowe przepisy finansowe, które przyniosą korzyści jego firmie, a nie robiąc tego sam i ostatecznie triumwirat polityków zgodził się na trójstronny układ. Cezar zerwał też zaręczyny córki i ofiarował ją Pompejuszowi, który był od niej starszy o prawie ćwierć wieku i był już trzykrotnie żonaty. Pompejusz się zgodził, a ślub scementował sojusz. Kampania się powiodła, a Cezar został konsulem. Od razu wprowadził wszelkiego rodzaju środki redystrybucji ziemi biednym. To sprawiło, że był bardzo niepopularny wśród swojego kolegi konsula Bibulusa i Senatu, który nie lubił widzieć konsula zachowującego się jak trybun i broniącego sprawy mas. ("To było obniżenie jego wielkiego urzędu" - prycha Plutarch). Masy były jednak zadowolone; Zgromadzenie zatwierdziło środki Cezara, a Pompejusz wysłał uzbrojonych ludzi na Forum, aby upewnić się, że senatorowie nie wtrącają się. Sam Bibulus miał wiadro obornika wrzucone na głowę, kiedy zszedł na Forum, aby się sprzeciwić. Potem, jak mówi Plutarch, "zamknął się w swoim domu i pozostał tam do końca swojej kadencji". Kiedy jego rok jako konsul dobiegł końca, Cezar (z pomocą uzbrojonych ludzi Pompejusza) został mianowany gubernatorem "Galii Zaalpejskiej", zachodniej części prowincji po drugiej stronie Alp (część wschodnia była znana jako " Galii Przedalpejskiej"). Tutaj zaczął budować sobie reputację zdobywcy, który mógłby rywalizować z własnym Pompejuszem. Najpierw odepchnął celtyckie plemiona Helwetów i Tigurini, które próbowały najechać Galię Zaalpejską; następnie prowadził wojnę na terytorium wroga, w kierunku Renu, przeciwko plemionom znanym pod wspólną nazwą "Germanów". Biorąc lekcję od Pompejusza, upewnił się również, że Rzymianie w kraju wiedzieli o każdym zwycięstwie; wysyłał ciągłe raporty o tym, jak dobrze sobie radził, zawsze formułowane w kategoriach zysków dla Republiki. "Po otrzymaniu depesz w Rzymie", pisał, w swojej własnej historii swoich wojen galijskich, "ogłoszono publiczne dziękczynienie przez piętnaście dni, aby uczcić [moje] osiągnięcia - większy zaszczyt niż wcześniej przyznany ktokolwiek." Tymczasem trzymał kciuk w sprawach domowych. Dotarł do Włoch aż do rzeki Rubikon, uważanej za północną granicę właściwych Włoch, i zbudował sobie podobóz w mieście Luca. Stamtąd, jak mówi Plutarch, "zatrudniał swój czas w politycznych intrygach" i wręczał mnóstwo łapówek: "Wielu ludzi przyszło go zobaczyć, wszyscy zostawili go z czymś na teraźniejszość i z nadzieją na więcej w przyszłości. " W 56 roku dwoma z tych podróżników byli Krassus i Pompejusz, którzy przybyli, aby opracować kolejny etap trójstronnego sojuszu. Zdecydowali, że Krassus i Pompejusz będą ubiegać się o konsulat 55; gdy dojdą do władzy, przyznają Cezarowi kolejne pięć lat w Galii, aby mógł dalej rozszerzać tam swoją władzę. Następnie, po zakończeniu konsulatów, Krassus mianowałby się generałem wyprawy na wschód przeciwko Partom, obecnie najsilniejszej potędze po drugiej stronie Morza Śródziemnego, co dałoby mu szansę na chwałę militarną, która do tej pory mu umykała . Pompejusz, który skończył z walkami, oddałby sobie gubernatorstwo Hiszpanii i, podobnie jak Cezar, miał na tym zysk. Po zawarciu tego porozumienia Pompejusz i Krassus wrócili do Rzymu. Opinia publiczna rzymska nadal była wobec nich podejrzliwa, ale żadna z nich nie zamierzała pozostawić wyborów uczciwym środkom. Po ilości kupowanych głosów, która przekroczyła wszelkie przekupstwa, jakie kiedykolwiek widziano w Rzymie, obaj zostali mianowani na konsulat po raz drugi, piętnaście lat po ich pierwszej kadencji. Senat słusznie zagłosował za rozszerzeniem polecenia Cezara: "To była kwestia przymusu", zauważa Plutarch, "a senat jęknął nad dekretami, za którymi głosował". Ale lud nadal był po stronie Cezara: Cezar współczujący, Cezar wszechwładny. Triumwirat znów odniósł sukces. Wszyscy trzej byli przygotowani na skraju chwały i bogactwa, które przekraczały ich najśmielsze marzenia. Jak tylko obaj konsulowie objęli urząd, Cezar rozpoczął nową ofensywę przeciwko zupełnie nowej granicy. W 55 roku po raz pierwszy wylądował na południowo-wschodnim wybrzeżu Wielkiej Brytanii na zwiad. Mieszkańcy tej części Wielkiej Brytanii byli mieszanką najwcześniejszych mieszkańców wyspy, być może mieszkających tam od czasów, gdy Brytania była półwyspem zamiast wyspą, oraz Celtów, którzy przenieśli się na zachód z europejskiego lądu przez kanał. W Wielkiej Brytanii plemiona te nie miały miejsca na koczowniczy tryb życia; osiedlili się w sieci małych plemiennych królestw. To, co wiemy o nich, pochodzi z własnej relacji Cezara i, w zniekształconej formie, ze znacznie późniejszej historii: Historia Regum Britannia Geoffreya z Monmouth, która łączy rzymskie i średniowieczne nazwy miejscowości z walijską legendą, cienką nitką faktów i silnym patriotyzmem. "Wielka Brytania, najlepsza wyspa, leży na zachodnim morzu między Galią a Hibernią", zaczyna, pokazując swoją rzymską orientację). Historia zaczyna się od bardzo nieprawdopodobnej historii prawnuka Eneasza, Brutusa, który wyrusza na wyprawę i natknął się na wyspę, którą nazwał Brytanią swoim imieniem. Po tym obowiązkowym połączeniu brytyjskiej historii ze starożytnym mitem następuje relacja Geoffreya o najwcześniejszych królach Wielkiej Brytanii. W tej historii wyróżnia się Cassivelaunus, którego Geoffrey z Monmouth nazywa "królem Brytanii", ale który pojawia się w relacji Juliusza Cezara jako nieuczciwy wojownik, który uzurpował sobie tron plemienia Trinovantes. Razem Monmouth i Cezar sugerują, że król Trinovantes, król Lud, zdołał uczynić z Trinovantes jedno z najpotężniejszych królestw plemiennych na południu; był najbardziej znany z ekspansji i murów w głównej osadzie nad Tamizą, która stała się znana jako Lundres na jego cześć. Kiedy Lud zmarł, jego brat Cassivelaunus zasiadł na tronie nad głową własnego syna Ludu. Wysiedlony książę Mandubracjusz uciekł przez wodę do siedziby Cezara w Galii i poprosił Rzymian o pomoc w odzyskaniu królestwa. Jak większość królów, którzy prosili o interwencję Rzymian, później tego pożałuje. Cezar podczas pierwszej wizyty ocenił opozycję. ("Wszyscy Brytyjczycy farbują swoje ciała uwodem, który nadaje niebieski kolor", napisał po powrocie, "i golą całe swoje ciała z wyjątkiem głowy i górnej wargi"). W następnym roku, 54 lata, wrócił z siłą bojową do przejęcia. Cassivelaunus wyszedł mu na spotkanie z flotą rydwanów, kiedy Cezar i jego ludzie po raz pierwszy napotkali je na wojnie. Walka z rydwanami wymagała szybkiej zmiany taktyki: "Widać było, że nasze wojska są zbyt obciążone pancerzem, aby poradzić sobie z takim wrogiem" - zauważa Cezar, zwłaszcza że brytyjscy woźnicy byli w stanie zeskoczyć z rydwanów, walczyć pieszo, a potem szybko się wycofać: "Mogą biec wzdłuż słupa rydwanu, stanąć na jarzmie i wrócić do rydwanu tak szybko, jak błyskawica". Cezar zamiast tego wysłał swoją kawalerię do przodu i zdołał zepchnąć Cassivelaunusa z powrotem nad Tamizę, która była chroniona ostrymi kołkami wbitymi w koryto rzeki pod powierzchnią wody. Tutaj zatrzymał się, ale pobliskie plemiona już wysyłały posłów aby poddać się siłom rzymskim. Wojskom rzymskim udało się również znaleźć i najechać kwaterę główną Cassivelaunusa, zabijając całe bydło i bardzo skracając jedzenie. W końcu Cassivelaunus również wysłał posłańca oferującego warunki poddania się. Cezar, który widział nadchodzącą zimę, zgodził się na pokój tak długo, jak Mandubracjusz został ponownie na czele Trinovantes jako podległy król Rzymu; wydobył obietnicę od Cassivelaunusa, że pozostawi nowego króla w spokoju, a potem wrócił do Galii. Sława Cezara była teraz niezrównana, ale czekały na niego straszne wieści: jego ukochana córka Julia, żona Pompejusza, zmarła przy porodzie. Niedługo potem Krassusa spotkała katastrofa w swojej wojnie z Partią. W 53, rok po triumfach Cezara w Galii, Krassus pomaszerował w kierunku Eufratu (która była teraz granicą Partów) z około siedemdziesięcioma tysiącami piechoty i czterema tysiącami jazdy. Rzymianie spotkali wojska Partów w mieście Carrhae: starym Charanie, mieście, w którym urodził się Nabonid i gdzie zmarł Terach, ojciec Abrahama. Niemal natychmiast zostali przestraszeni; łucznicy partyjscy, strzelając z dystansu, mogli z łatwością przebić ich zbroję. "Zostali w ten sposób trafieni i zabici" - mówi Plutarch, umierając nie przez szybką i łatwą śmierć, ale w żałosnych bólach i konwulsjach; ponieważ wijąc się na strzałkach w ich ciałach, łamali je w swoich ranach, a kiedy siłą wyrywali kolczaste czubki, chwytały żyły, tak że szarpali się i torturowali. Wielu z nich zginęło w ten sposób, a ci, którzy przeżyli, zostali ubezwłasnowolnieni do jakiejkolwiek służby, ich ręce przybite do tarcz, a stopy przyklejone do ziemi, tak że nie mogli ani walczyć, ani latać. Krassus wysłał swojego syna Publiusza, który przybył z nim jako zastępca dowódcy, aby zaatakował linię; Partowie wycofali się, ciągnąc Publiusza i jego ludzi naprzód, a potem zawrócili i otoczyli ich. Niemal wszystkie oddziały Publiusza poległy w walce. Publiusz, widząc, że klęska jest nieunikniona, popełnił samobójstwo. Partowie ścięli mu głowę i wsadzili mu głowę na koniec włóczni, wymachując nią ojcu, nękając pozostałych Rzymian. Dwa dni później zginął również Krassus, wraz z prawie wszystkimi jego ludźmi. Partyjski generał Surena zabrał głowę Krassusa z powrotem do Orodesa, króla Partii, który (według rzymskiego historyka Dio Cassiusa) użył jej jako rekwizytu w zwycięskiej sztuce. Wschodnia granica imperium rzymskiego została zamknięta. Garnizony rzymskie w Syrii przygotowały się na atak Partów, który nie powiódł się tylko dlatego, że Partowie nie mieli jeszcze doświadczenia w oblężeniu. Król Orodes rządził teraz Partią, która rozciągała się na znaczną część starego terytorium Seleucydów, od Eufratu prawie aż do granicy Chin. A Triumwirat został zredukowany do dwóch. Rok po zwycięstwie Partów Cezar - stłumiwszy poważny bunt w Galii -przygotowywał się do powrotu do Rzymu bogatszy od Pompejusza i z większymi triumfami na koncie. Senat z przerażeniem przyglądał się tej perspektywie: chwalebna reputacja Cezara, jego bogactwo i armia razem wzięte pod dyktando. I nie byli już zmuszani przez uzbrojonych ludzi Pompejusza do spełnienia życzeń Cezara. Śmierć Julii i Krassusa osłabiła więź między dwoma mężczyznami, a Pompejusz był coraz bardziej zazdrosny o zwycięstwa Cezara. "Pompejusz zaczął bać się Cezara" - mówi Plutarch. "Do tej pory nim gardził". Pompejusz i Senat wspólnie wysłali wiadomość na północ: Cezarowi nie wolno wkroczyć do Rzymu, chyba że podda całą swoją armię. Cezar zasugerował kilka kompromisów, w tym zgodę na wejście tylko z kilkoma legionami, ale Pompejusz przekonał Senat do odmowy. Cezar wiedział, że jeśli przybędzie do Rzymu bez ochrony, jego kariera może zakończyć się pośpiesznym zamachem. Postanowił, że - jak wcześniej Sulla - wejdzie ze swoją armią jako zdobywca; wyruszył więc z Galii na północ Italii. Plutarch mówi, że Cezar doskonale wiedział, że rozpocznie się krwawa wojna domowa, i że zatrzymał się, zanim dotarł do Rubikonu, i ponownie przemyślał sprawę. Ale w końcu "z pewnego rodzaju pasją, jakby odrzucając kalkulacje na bok", wykrzyknął "Alea iacta est!" co było tradycyjnym okrzykiem hazardzisty: "Kości zostału rzucone!" Przekroczył rzekę i "otworzyły się szerokie bramy wojny". Włochy natychmiast ogarnęła panika. Mężczyźni i kobiety uciekali z jednego wybrzeża na drugie, próbując zejść z drogi nieuchronnemu starciu. Do miasta nieustannie spływały wieści, że Cezar był tuż za horyzontem. Pompejusz, w panice, opuścił Rzym i kazał Senatowi iść z nim; wyraźnie obawiał się, że lud rzymski otworzy bramy Cezarowi. Uciekł na południe do Brundisium na wschodnim wybrzeżu, utworzył tam rząd rumowy, a następnie wysłał własną armię przez wody, by zebrać się ponownie w greckim mieście Dyrrachium. Cezar uważał, że świadczy to o ogromnej słabości, a później Cyceron również uznał to za złą decyzję. Ale opóźnienie dało Pompejuszowi wystarczająco dużo czasu, aby zebrać ogromną armię z bardzo silną flotą statków, ponieważ Cezar (zamiast ścigać go z Italii) zawrócił w kierunku Rzymu. I podobnie jak Sulla przed laty, do Pompejusza wkrótce dołączyły setki wybitnych Rzymian, w tym Cyceron. Po powrocie do Włoch Cezar wkroczył do Rzymu i "zastał miasto w stanie bardziej osiadłym, niż się spodziewał", przy czym znaczna część Senatu nadal mieszkała i była skłonna uspokoić wielkiego zdobywcę. Nie ustanowił, jak Marius i Sulla, czystki; po prostu przejął kontrolę nad miastem i przełamał opór wszystkich samą siłą swojej osobowości. Kiedy pozostały trybun sprzeciwił się najazdowi Cezara na skarbiec w celu przygotowania wojny z Pompejuszem, Cezar zauważył: "Młody człowieku, jeśli nie przestaniesz się wtrącać, mogę cię po prostu zabić. I nie lubię mówić tego o wiele bardziej, niż nie chciałbym tego robić". Trybun, jak mówi Plutarch, "uciekł przerażony" i przez resztę wojny Cezar miał wszystkie potrzebne mu pieniądze. Dwa lata zajęło mu pokonanie emigrantów w Grecji. Miesiące "przypadkowych walk", jak to określa Plutarch, zakończyły się ostatecznie w 48 roku w ogromnym starciu na równinie Farsalos. Piechota Cezara walczyła z kawalerią Pompejusza, tak jak nauczyli się to robić z Brytyjczykami, podbiegając do koni i celując oszczepami w twarze jeźdźców. Kawaleria była zupełnie nieprzyzwyczajona do tego trybu walki i ucierpiała. Opór załamał się. Pompejusz, patrząc, jak jego armia się rozpada, wrócił do swojego namiotu i usiadł, aż usłyszał, jak wojska Cezara szturmują sam obóz; potem przebrał się w stare ubranie i wymknął się niepostrzeżenie. Na wieść o zwycięstwie Senat ogłosił Cezara pierwszym dyktatorem, a następnie, po jedenastu dniach, konsulem. Doradca Cezara Marek Antoniusz, który dowodził jednym ze skrzydeł jego armii podczas bitwy pod Farsalos, rządził miastem jako jego zastępca; Cezar dowiedział się, że widziano Pompejusza zmierzającego w kierunku Egiptu, i postanowił gonić swego wroga nieco dalej. Bez względu na osobiste powody, dla których Cezar podążał za Pompejuszem do Egiptu, jego pogoń miała również sens polityczny. Egipt, znacznie upadły ze swojej dawnej świetności, wciąż był bogatym i potencjalnie kłopotliwym królestwem, i miał słabego młodego króla: Ptolemeusza XIII, dalekiego potomka samego wielkiego Ptolemeusza. Ptolemeuszowie podążali za sobą w kłótni, spornej, ale mniej lub bardziej nieprzerwanej linii przez ostatnie stulecie, odkąd widzieliśmy Ptolemeusza VI kłócącego się z Seleucydami o Coele Syria. Jednak Ptolemeusz XIII był w środku kłótni ze swoją siostrą Kleopatrą VII, nad którą jeden z nich powinien mieć tron. Kiedy Pompejusz wypłynął w stronę wybrzeży Egiptu, Kleopatra była w Aleksandrii, podczas gdy młody Ptolemeusz z armią w Pelusium szykował się do ataku na swoją siostrę. Ptolemeusz, jak mówi Plutarch, był "bardzo młodym człowiekiem", a jego doradcy podejmowali za niego większość decyzji. Postanowili, że skoro Cezar był już w drodze do Egiptu, by złapać i ukarać Pompejusza, staną po stronie Cezara, wykonując za niego tę pracę. Tak więc oficjalna delegacja witających Egipcjan wypłynęła, by powitać zbliżający się statek Pompejusza, zasalutowała mu jako "Imperator" i zaprosiła go na pokład, aby mogli go przewieźć na ląd. Gdy dotarli do podestu, gdy Pompejusz zaczął wstawać, by zejść z łodzi, jeden z ludzi Ptolemeusza przeciął go od tyłu; a potem jeszcze dwóch odcięło mu głowę i wrzuciło ciało do wody. Pompejusz miał sześćdziesiąt lat; właśnie obchodził swoje urodziny 28 września, dzień przed morderstwem. Kiedy Cezar przybył, urzędnicy egipscy przynieśli mu głowę Pompejusza w koszu. Podobno był wściekły: zamierzał upokorzyć swojego dawnego sojusznika, ale nie zabić go. Ale to dało mu cudowną wymówkę do przejęcia kontroli nad Egiptem, co teraz mógł zrobić za pomocą kary. Nakazał Kleopatrze i Ptolemeuszowi XIII przybyć do Aleksandrii, gdzie wybrał jednego z nich na prawowitego władcę Egiptu (pod jego nadzorem). Jego wybór okazał się mniej niż obiektywny. Był oczarowany urodą Kleopatry i kazał usunąć jej brata na jej korzyść. Ptolemeusz XIII zginął walcząc z wojskami rzymskimi, które przybyły w celu wyegzekwowania decyzji Cezara. Kleopatra została ukoronowana i uroczyście poślubiona jej młodszemu bratu, zgodnie z egipskim zwyczajem, który Ptolemeuszowie przestrzegali od jakiegoś czasu. Tymczasem Cezar prowadził wściekły romans z Kleopatrą, który przez kilka miesięcy trzymał go bezczynnie (przynajmniej politycznie) w Aleksandrii. Kiedy w końcu mógł się oderwać, pozostawiając ją w ciąży, odbył wojskową objazd po obrzeżach Republiki Rzymskiej: w górę wschodniej granicy, gdzie zniszczył armie Pontu; z powrotem wzdłuż granicy afrykańskiej; przez Półwysep Iberyjski; a potem z powrotem do Rzymu. Podczas swoich podróży czterokrotnie był ponownie wybierany konsulem, jako sposób na prawne usprawiedliwienie swojej władzy. W 46 roku zwolennicy Cezara (i obawiający się ich Rzymianie) zgodzili się urządzić mu paradę zwycięstwa w Rzymie, która miała w sobie niewygodne echa starożytnego królestwa Etrusków. Posągi jego zostały umieszczone w mieście, obok posągów starożytnych królów. Pozwolono mu nosić fioletową szatę i okrzyknięto go ceremonialnym tytułem Imperator; paradzie przewodził afisz z napisem Veni, vidi, vici! ("Przyjechałem, zobaczyłem, zwyciężyłem!"). Po paradzie przejął obowiązki mianowania sędziów, uchwalania praw i ogólnie zachowywania się jako Senat, Trybun, Zgromadzenie i Rada, wszystko w jednym; wszystko przy wsparciu armii, która była mu lojalna (dał wszystkim ludziom walczącym w wojnach galijskich obywatelstwo rzymskie) i ludzi, którzy nadal widzieli w nim swojego życzliwego opiekuna. Zmienił nawet kalendarz: aby ustanowić czteroletni system lat przestępnych, który teraz obserwujemy, 46 rok, rok jego największych publicznych triumfów, trwał 445 dni. Być może Senat obawiał się odwetu wojska i opru opinii publicznej gdyby przestali obsypywać go honorami. W 44 roku Senat zgodził się ogłosić go dyktatorem dożywotnio. Ale to nie to samo, co bycie królem; a teraz stało się jasne, że gdzieś w młodości Cezar pozwolił, by idea zostania królem zakorzeniła się w jego wyobraźni. 15 lutego z 44 roku Marek Antoniusz przeprowadził próbę nałożenia korony na głowę Cezara. Antoniusz w ramach święta religijnego niósł diadem z przywiązanym do niego wieńcem laurowym. Zaoferował go Cezarowi, ale tłum odpowiedział jedynie rozproszonymi oklaskami. Cezar, odczytując ich nastrój, kilka razy go odepchnął, co wywołało znacznie większy okrzyk radości. Mieszkańcy Rzymu dali jasno do zrozumienia, że nie chcą, aby Cezar został prawdziwym królem. Być może król miał zbyt wiele ech Partów na wschodzie; być może utrzymująca się idea, że Rzym powinien być merytokracją, sprawiła, że dziedziczna natura królestwa stała się odrażająca. Cezar nie miał prawowitych synów (choć Kleopatra urodziła syna, Ptolemeusza XV Cezariona), ale w testamencie wyznaczył swojego osiemnastoletniego stryjecznego bratanka Oktawiana, syna córki swojej siostry. Niedługo potem Senat zgodził się, aby Cezar mógł nosić koronę, ale tylko wtedy, gdy był poza Rzymem, prowadząc kampanię przeciwko Partii - ponieważ mit głosił, że tylko król może podbić Partię. Być może była to ostatnia kropla dla tych senatorów, którzy coraz bardziej obawiali się, że Republik utraci choćby swoją na poły mityczną rzeczywistość. Ci wrogo nastawieni senatorowie, wśród których był kuzyn Cezara, Marek Brutus (jeden z spadkobierców wymienionych w jego testamencie), planowali zamordować dyktatora życia, gdy ten wszedł do Senatu 15 marca 44 roku p.n.e.: Idy marcowe. Wszyscy wiedzieli, że prawa ręka Cezara, Mark Antoniusz, nie przyłączy się do spisku, więc planowano zatrzymać go przy drzwiach, gdy akt się zakończy. W biografii dziedzica Cezara, Oktawiana, grecki pisarz Mikołaj z Damaszku opisuje zabójstwo ze szczegółami klinicznymi: Kiedy wszedł i zobaczył go Senat, członkowie powstali z szacunku dla niego. Ci, którzy zamierzali położyć na nim ręce, byli wokół niego. Pierwszy przyszedł do niego Tullius Cimber, którego brat Cezar zesłał na wygnanie, i wystąpił naprzód, jakby chciał pilnie odwołać się w imieniu swego brata, chwycił togę Cezara, najwyraźniej działając dość śmiało w imieniu błagającego, i w ten sposób go powstrzymał. od wstawania i używania rąk, jeśli sobie tego życzy. Cezar był bardzo zły, ale mężczyźni trzymali się swojego celu i nagle wszyscy obnażyli sztylety i rzucili się na niego. Najpierw Servilius Casca dźgnął go w lewe ramię, nieco powyżej obojczyka, w który celował, ale chybił przez zdenerwowanie. Cezar zerwał się, by się przed nim bronić, a Casca zawołał do brata, przemawiając w podnieceniu po grecku. Ten ostatni był mu posłuszny i wbił swój miecz w bok Cezara. Chwilę wcześniej Cassius [Longinus] uderzył go ukośnie w twarz. Decimus Brutus uderzył go w udo. Cassius Longinus chciał zadać kolejny cios, ale chybił i uderzył Marka Brutusa w rękę. Minucjusz też rzucił się na Cezara, ale uderzył Rubriusa w udo. Wyglądało na to, że walczyli o Cezara. Upadł, pod wieloma ranami, przed posągiem Pompejusza i nie było żadnego z nich, ale uderzył go, gdy leżał bez życia, aby pokazać, że każdy z nich miał udział w czynie, dopóki nie otrzymał trzydziestu pięciu ran i wydał ostatnie tchnienie. mówi, że gdy Cezar został po raz pierwszy dźgnięty, wykrzyknął z pustym zaskoczeniem: "Ale to jest siła!" Zabójcy Cezara znajdowali się po prostu na logicznym końcu procesu, który rozpoczął się od Grakchów sto lat wcześniej. Żadna konstytucja ani równowaga sił nigdy nie była w stanie powstrzymać ambicji możnych; Sam Cezar to zademonstrował, a teraz upadł tymi samymi metodami, których użył. Ale jego szok pokazuje, że idea Republiki wciąż miała wpływ na rzymską wyobraźnię. Oficjalna nazwa Republiki, wyryta na sztandarach legionów i na budynkach samego Rzymu, brzmiała SPQR: Senatus Populusque Romani, Senat i Lud Rzymski. Rzym to miejsce, w którym ludzie mają władzę: nie było to prawdą od dziesięcioleci, ale Rzymianie nie mieli innego sposobu myślenia o sobie ani innej nazwy dla ich zbiorowej tożsamości. To było potężne kłamstwo i nawet dyktator wciąż mógł być przerażony, gdy jego fałszywość została narzucona jego oczom.

Mając ciało Cezara wciąż leżące na podłodze Senatu, Marek Antoniusz w końcu zdołał wcisnąć się do sali Senatu. Spóźnił się na pomoc Cezarowi, ale uniemożliwił spiskowcom wrzucenie ciała Cezara do Tybru, jak planowali. Zamiast tego opuścili Senat i pomaszerowali falangą do Kapitolu z wciąż wyciągniętymi mieczami, krzycząc do ludzi, aby dołączyli do nich i "przywrócili im wolność". Znajdowali się w kluczowym momencie: ludzie na ulicy mogli spontanicznie zjednoczyć się przeciwko nim. Kilku bardziej znanych obywateli Rzymu wkroczyło z nimi w marsz i wkrótce miasto znalazło się poza bezpośrednim zagrożeniem. W międzyczasie przyszli trzej niewolnicy domowi Cezara, zabrali jego ciało z pustej komnaty i zanieśli do domu. Marek Antoniusz, niepewny, jak załamią się publiczne nastroje, uciekł do domu przyjaciela, przebrał się za niewolnika i jak najszybciej wydostał się z miasta. Z drugiej strony Brutus i Kasjusz nadal wygłaszali przemówienia o śmierci Cezara jako o tragicznej konieczności. Następnego dnia, ponownie zebrali się w Senacie i zasugerowali, aby Cezarowi urządzono wielki, honorowy pogrzeb, a także został uhonorowany jako boski, teraz, gdy był już bezpiecznie martwy. Senat zgodził się. Utrzymywało to Rzym w spokoju, a także zachęcało Marka Antoniusza, który nie zaszedł daleko, do powrotu; najwyraźniej nie miały się rozpocząć czystki sprzymierzeńców Cezara. Ale w następnych dniach spokój został zburzony, gdy wola Cezara została ogłoszona publicznie i okazało się, że podzielił on swoją ogromną prywatną fortunę między obywateli Rzymu. Jego ciało zostało następnie przeniesione ulicami; Brutus i Kasjusz zgodzili się na to, jako niezbędny element honorowego pogrzebu, ale kiedy obywatele, którym był hojny, zobaczyli okaleczone ciało, zaczęły się zamieszki. Do powstania zachęcał Marek Antoniusz, który był na Forum, aby wygłosić mowę pogrzebową Cezara. Przywiózł ze sobą uzbrojoną straż, dowodzoną przez jednego ze swoich sojuszników: Marka Emiliusza Lepidusa, wyznaczonego przez Cezara na gubernatora prowincji Galii i bliższej Hiszpanii. Lepidus nie wyjechał jeszcze do nowego dowództwa, ale zbierał wojska w Rzymie, aby zabrać ze sobą. Teraz otoczył nimi Marka Antoniusza. Bezpiecznie strzeżony, Antoniusz zakończył swoją mowę pogrzebową pokazem i powiedzeniem: wyjął spod ramienia rozdartą i zakrwawioną togę Cezara i wytrząsnął ją, aby wszyscy mogli zobaczyć, ile razy został dźgnięty. Widok togi Cezara był ostatnim pchnięciem potrzebnym do wyrzucenia ludzi z ulicy za krawędź. Obywatele biegali ulicami, wymachując pochodniami i wrzeszcząc, by znaleziono i rozszarpano Brutusa i Kasjusza. Nikt nie mógł ich znaleźć. Udało im się wydostać z miasta we wczesnych godzinach zamieszek i teraz ukrywali się w Ancjum. Marek Antoniusz przejął kontrolę nad rządem i dziękując Lepidusowi za jego wsparcie, dał mu stanowisko Pontifexa Maximusa, arcykapłana Rzymu. Ale władza Marka Antoniusza była bardzo chwiejna. Był, jeśli chodzi o senat, Cezarem Juniorem, tak samo prawdopodobnym, że zostanie tyranem, jak Cezar, i bez charyzmy Cezara, która mogłaby przekonać któregoś z nich na swoją stronę. W tym samym czasie Brutus zabiegał o publiczność ze swojego wygnania w Ancjum, wysyłając pieniądze z powrotem do Rzymu na publiczne święta, mając nadzieję, że uda mu się wkupić się w łaski ludu. Jeden z jego sojuszników w Senacie, mówca Cyceron, pomógł mu, wygłaszając nieustanne przemówienia o jego hojności i gotowości do walki z tyranią. "W tym czasie", mówi Plutarch, "ludzie zaczęli być niezadowoleni z Antoniusza, który, jak widzieli, ustanawiał dla siebie swego rodzaju monarchię; pragnęli powrotu Brutusa". Brutus mógł wrócić jako bohater w ciągu kilku tygodni, gdyby nie jeden czynnik: adoptowany syn Cezara Oktawian, obecnie osiemnastolatek, został oddelegowany z Włoch do służby wojskowej, ale gdy tylko dowiedział się o zamordowaniu swojego wuja, udał się do domu. Kiedy przybył Oktawian, Cyceron (który uważał Marka Antoniusza za głupca i tyrana w tworzeniu) widział w młodym człowieku swojego najlepszego możliwego sojusznika przeciwko władzy Antoniusza. To oczywiście odrzuciło wszelkie wsparcie dla Brutusa, zabójcy. Plutarch pisze, że Brutus źle to potraktował i "traktował go bardzo ostro w swoich listach". Nie zrobiło to niczego, aby przeciągnąć Cycerona na swoją stronę, a Brutus na razie zrezygnował, całkowicie opuścił Włochy i udał się do Aten, aby zatrzymać się u przyjaciela. Antoniusz, który przedstawiał się jako przyjaciel Cezara, nie mógł przeciwstawić się bratankowi tego mężczyzny. Ale całkiem słusznie postrzegał przybycie Oktawiana jako zagrożenie dla własnej potęgi. Traktował młodzieńca z pobłażaniem, zapytał go, czy naprawdę sądzi, że podoła zadaniu zajmowania się majątkiem Cezara, śmiał się z jego poważnego zachowania i próbował uniemożliwić mu kandydowanie na trybuna. W opozycji do Antoniusza Oktawian zaczął zaprzyjaźniać się ze wszystkimi krytykami i przeciwnikami Antoniusza. W końcu do Antoniusza dotarła pogłoska, że Oktawian planuje go zamordować. Młodszy mężczyzna zaprzeczył oskarżeniu, ale podejrzenie wystarczyło, by przekształcić obu mężczyzn z politycznych rywali w rzeczywistych wrogów. "Każdy z nich pospieszył po całych Włoszech, aby zaatakować wielkimi ofertami starych żołnierzy, którzy leżeli rozproszeni w ich osiedlach", mówi Plutarch, "i być pierwszym, który zabezpieczy wojska które nadal nie zostały rozładowane". Srebrny język Cycerona pomógł przechylić szalę; przekonał Senat, by ogłosił Antoniusza wrogiem publicznym ludu rzymskiego, co oznaczało, że wojska rzymskie mogły go wypędzić z Italii. Antoniusz wycofał się na północ z armią, którą udało mu się zebrać, a Oktawian maszerował za nim z inną armią i obydwoma konsulami. Obaj spotkali się w bitwie pod Modeną w 43 r. p.n.e. Ale chociaż ludzie Antoniusza w końcu zerwali linię i uciekli, obaj konsulowie zginęli wraz z wieloma ludźmi Oktawiana. Nie było to dla Rzymian radosne zwycięstwo. Antoniusz przeszedł przez Alpy do żołnierzy stacjonujących w Galii i zwerbował ich na swoją stronę. Służyli z nim już wcześniej, szanowali jego zdolności dowódcze i najwyraźniej kryzys wydobywał z niego to, co najlepsze: "Jego charakter w nieszczęściach był lepszy niż w jakimkolwiek innym czasie" - mówi Plutarch - "Antoniusz, w nieszczęściu, był prawie cnotliwym człowiekiem". Wydaje się, że Oktawian przemyślał w tym momencie swoje stanowisko. Dopóki Cyceron i Senat mieli nadzieję na powrót Republiki, nigdy nie byliby w pełni za nim; ich pozorne poparcie dla niego było jedynie po to, by wydostać Antoniusza z Rzymu. Ale Oktawian nie chciał powrotu Republiki. Chciał władzy swojego stryjecznego dziadka, a Cyceron nie zamierzał mu w tym pomagać: "Widząc, że życzenia Cycerona dotyczyły wolności", zauważa Plutarch, "przestał się na niego więcej zwracać". Idąc więc za przykładem Cezara, postanowił zawrzeć sojusz z rywalem w celu umocnienia własnej pozycji. Zamiast atakować Antoniusza, wysłał przyjaciół, aby przynieśli wiadomość: miał propozycję do złożenia, jeśli Antoniusz zgodziłby się z nim spotkać. W listopadzie obaj mężczyźni spotkali się w prywatnym miejscu w Bolonii i przez trzy dni dyskutowali o możliwym partnerstwie. Postanowili utworzyć triumwirat, tak jak ich starsi zrobili przed nimi. Jako trzeci członek triumwiratu był wśród nich sojusznik Marka Antoniusza Lepidus; był przecież Pontifexem Maximusem i dowodził dużą liczbą legionów jako namiestnik prowincji Galii i bliższej Hiszpanii. Ten triumwirat nie był jednak nieformalnym układem: pakt wierności został spisany. "Wkrótce postanowiono, że imperium - mówi Plutarch - zostanie podzielone między nich, jakby było ich dziedzictwem ojcowskim". Każdy mężczyzna następnie sporządził listę Rzymian, których chciał zabić podczas przejęcia. To było daleko, daleko poza nawet pozorem legalności. W sumie na liście zgonów było trzysta osób, w tym Cyceron (na liście Antoniusza), wuj Antoniusza (na liście Oktawiana) i brat Lepidusa (który publicznie mu się sprzeciwiał) na liście Lepidusa. Cała trójka wróciła do Rzymu na czele sił zbrojnych i bezlitośnie dokonywała trafień. Następnie podzielili imperium. Oktawian dostał się na zachód, Antoniusz na wschód. Lepidus, który był skazany na pozostawanie w ogonie triumwiratu, stracił swoje prowincje w Galii i bliższej Hiszpanii, a zamiast tego otrzymał Afrykę, co nie było zbyt dobrą pracą. Ale został spacyfikowany przez tymczasową kontrolę nad miastem Rzym. Podczas gdy Lepidus szukał stolicy, Antoniusz i Oktawian wyruszyli z częścią armii do Grecji, by zabić Kasjusza i Brutusa. Kasjusz i Brutus stanęli w Macedonii, dzieląc swoją armię na dwie części i stacjonując wojska w dwóch różnych miejscach. To zmusiło Antoniusza i Oktawiana do podzielenia swoich sił. Oktawian podjął się zaatakowania Brutusa; ale w dniu bitwy cierpiał na chorobę: "słaby i chory", mówi Swetoniusz, i wkrótce został odepchnięty w ucieczce. Z drugiej strony Antoniusz pokonał Kasjusza, który popełnił samobójstwo, nie zdając sobie sprawy, że Brutus jest nadal w dobrej formie; potem odwrócił się i wykończył Brutusa dla Oktawiana. Oktawian wrócił do domu, zachorował i spodziewał się, że umrze, zanim będzie mógł wrócić do Rzymu. Antoniusz pozostał na wschodzie, aby pomóc chronić granicę. Rzymska prowincja Syrii stanęła w obliczu możliwej inwazji; Partowie, z rozkazu swego króla Orodesa II, gromadzili się na ich zachodniej granicy, gotowi do inwazji na ziemie zarządzane przez Rzymian. A Antypater, rzymski gubernator Syrii, został właśnie otruty; jego syn Herod rządził teraz w jego miejsce, ale był nowy w tej pracy. Antoniusz przybył do Syrii, ale jego uwaga została szybko odwrócona od nadchodzącego ataku. W 41 roku, rok po klęsce Brutusa i Kasjusza, spotkał Kleopatrę, która popłynęła do Cylicji, aby go zobaczyć, i zaprezentowała się w sposób, który miał być pociągający: na barce ze złoconą rufą i rozpostartymi fioletowymi żaglami, podczas gdy wiosła srebrny beat w rytm muzyki fletów, piszczałek i harf. Ona sama leżała sama, pod baldachimem ze złotego materiału, ubrana jak Wenus na obrazie, a piękni młodzi chłopcy, niczym malowane amorki, stali po obu stronach, by ją wachlować. Jej pokojówki były ubrane jak Morskie Nimfy i Gracje, niektóre sterowały sterem, inne pracowały przy linach. Perfumy rozchodziły się ze statku na brzeg, który był pokryty tłumami, częściowo podążając galerą w górę rzeki po obu brzegach, częściowo uciekając z miasta, aby zobaczyć ten widok. Zamiast pozostać w Syrii, by chronić prowincję, oszołomiony Antoniusz poszedł za Kleopatrą z powrotem do Aleksandrii. Atak Partów miał miejsce w 40 r. p.n.e, zaledwie kilka miesięcy później. Partowie przeszli przez Syrię do Palestyny, zamierzając zabić rzymskiego gubernatora Heroda. Uciekł do Rzymu, więc Partowie zamiast tego wyciągnęli Hyrcanusa (który był arcykapłanem i etnarchą Judei, zgłaszającym się do Heroda) i odcięli mu oboje uszu. To powstrzymywało go od dalszego pełnienia funkcji arcykapłana, ponieważ prawo żydowskie nakazywało, by arcykapłan nie był okaleczony. Zaraz po tym sukcesie Orodes został zamordowany przez swojego syna Fraatesa IV, który wymordował także swoich braci i własnego najstarszego syna, eliminując rywali, co było przesadne nawet jak na standardy Partów. Antoniusz oderwał się od Kleopatry i wrócił do Rzymu, aby skonsultować się z Oktawianem, który, o dziwo, wyzdrowiał z choroby. Z nową armią i uciekinierem Herodem Antoniusz pomaszerował z powrotem na wschód. Partowie pod wodzą Fraatesa IV próbowali bronić posiadłości syryjskich, ale Antoniuszowi udało się wypędzić ich z Palestyny. W 37 r. p.n.e. ustanowił Heroda wasalem króla Rzymu: świeckim królem Żydów, znoszącym połączone kapłaństwo i królestwo. W międzyczasie, nieco dalej na zachód, Oktawian wyeliminował Lepidusa. Lepidus był śmiertelnie zmęczony byciem słabą siostrą w tym układzie. Popłynął z żołnierzami na Sycylię, którą uważał za swoją. To była jasna wiadomość, że chciał więcej władzy w triumwiracie. Oktawian wylądował jednak na wybrzeżu Sycylii i błagał żołnierzy Lepidusa, aby mu nie stawiali oporu: mogliby uratować Rzym przed wojną domową, gdyby po prostu porzucili sprawę Lepidusa. Zrobili, legion po legionie; Wydaje się, że Lepidusowi brakowało osobistej charyzmy, by przezwyciężyć apele Oktawiana. W końcu sam Lepidus został zmuszony do podążania za swoimi oddziałami do obozu Oktawiana, poddania się i błagania o litość. Oktawian oszczędził mu życie, ale odebrał mu prowincje, żołnierzy i tytuł Triumwira. Umieścił go również w areszcie domowym, gdzie Lepidus pozostał do końca życia. Oktawian i Antoniusz dzielili teraz władzę, ale Antoniusz był w coraz słabszej pozycji. Po początkowym sukcesie jego kampania przeciwko Partm nieubłaganie zwrócił się ku katastrofie. Próbował wepchnąć się do Medii i został zmuszony do odwrotu, podczas którego zginęło dwadzieścia tysięcy piechoty i cztery tysiące kawalerii. W 34 r. p.n.e. Antoniusz poddał się. Wrócił do Egiptu i do Kleopatry. Dezercja dała Oktawianowi wymówkę, której potrzebował, aby wypowiedzieć Antoniuszowi wojnę jako wrogowi Rzymu, co uczyniłoby go władcą zarówno jego części imperium, jak i własnej. Musiał jednak nawrócić na swoją stronę wszystkich senatorów opowiadających się za Antoniuszem. W 32 r. p.n.e. Oktawian polecił Senatowi odczytanie na głos testamentu Antoniusza. Było to nielegalne, ale kiedy Senat dowiedział się, że Antoniusz zostawił większość swoich pieniędzy pół-egipskim dzieciom, które urodziła mu Kleopatra (byli to bliźniacy, jeden chłopiec i jedna dziewczynka), a także poprosił o pochowanie w Egipcie, zgodzili się na formalne ogłoszenie wojny przeciwko Antoniuszowi, jakby był obcym wrogiem. Oktawian zauważył, że biorąc pod uwagę całkowite zauroczenie Antoniusza przez Kleopatrę, nie spodziewał się żadnych problemów z usunięciem go ze sceny; podejrzewał, że generałowie Antoniusza będą stylistami urody Kleopatry i egipskim eunuchem lub dwoma. Antoniusz, słysząc wiadomość o tej deklaracji, zaczął gromadzić armię i flotę w Efezie. Jego siły były znaczne: pięćset okrętów wojennych, jak mówi Plutarch, ze stu tysiącami piechoty i garstką królewskich sojuszników, z których jednym był Herod, król Judei. Oktawian wyruszył w jego kierunku z własną flotą i siłami lądowymi. Po serii zaciętych bitew dwie floty spotkały się w pobliżu cypla Actium, wystającego z północnego wybrzeża Grecji. Po tym, jak okręty Oktawiana zniszczyły trzysta okrętów Antoniusza, Antoniusz i Kleopatra opuścili miejsce walk i popłynęli z powrotem do Egiptu. Większość jego ludzi zdezerterowała i dołączyła do Oktawiana, który wyraźnie był po zwycięskiej stronie. Oktawian zdecydował, że rozsądniej byłoby nie zostawiać Antoniusza w Egipcie, aby planować dalsze kłopoty dla Rzymu. Przeczekał zimę, a następnie wyruszył do Egiptu. Kiedy Antoniusz usłyszał o zbliżaniu się Oktawiana, dźgnął się mieczem w brzuch i powoli wykrwawił się na śmierć. Kleopatra zdołała się zabić, chociaż jej ciało było nieoznaczone i w pobliżu nie znaleziono żadnego sztyletu; później jej słudzy sugerowali, że być może pozwoliła się ugryźć jadowitemu wężowi, zamiast pozostać dożywotnim więźniem Oktawiana. Oktawian nakazał również uśmiercić syna Kleopatry i Cezara. Był rok 30 p.n.e. i tylko on kontrolował terytoria rzymskie. W ROKU 29 PRZYBYŁ Z POWROTEM do Rzymu, do ludu chorego na wojnę. Oktawian urządził sobie paradę zwycięstwa i rozdał pieniądze obywatelom. Nakazał również zamknąć drzwi do Świątyni Janusa, aby pokazać, że Rzym wszedł w nowy czas pokoju. Zwycięstwo Oktawiana pod Actium było, według jego własnej wersji wydarzeń, nowym początkiem. Nie: Republika Rzymska się skończyła, a Imperium Rzymskie rozpoczęło (jak widzieliby to późniejsi historycy), ale raczej: Republice dano nowy początek. Aby utrzymać tę iluzję przy życiu, nie mógł rozwiązać Senatu: to zniosłoby połowę oficjalnej nazwy Rzymu. Senat również znalazł się w delikatnej sytuacji. Oktawian właśnie zakończył wojnę z obywatelem rzymskim i właśnie uśmiercił jedynego syna Cezara. Były to oba działania autokratyczne, a jeśli zachowywał się za bardzo jak król, protest musiał narastać, aż nie można go było dłużej ignorować. Z drugiej strony, jeśli Senat zmusi go do oddania całej swojej władzy, wojna domowa może wybuchnąć ponownie. Jeśli w ciągu ostatnich lat jedno stało się jasne, to to, że pierwotna forma Republiki nie utrzymała spokoju w mieście na długo. Kompromis między Senatem a Oktawianem był, podobnie jak jego własna wersja zwycięstwa pod Akcjum, terminologią. W 27 r. p.n.e. Oktawian wszedł na styczniowe posiedzenie Senatu i oficjalnie ogłosił ustanowienie wszystkich uprawnień, które zostały mu przyznane w latach kryzysu: pokazało to, że są to uprawnienia nadzwyczajne, a nie zwykłe, i że Republika była nadal w pełni sił. Sam Oktawian opisał to w swojej Res gestae, oświadczeniu wyrytym na mosiądzu, które później stało przed jego mauzoleum: "Po zakończeniu wojen domowych", napisano, "osiągając najwyższą władzę przez powszechną zgodę, przekazałem państwo spod własnej władzy pod kontrolę senatu rzymskiego i ludu". W zamian, gdy Oktawian udowodnił, że szanuje Republikę, Republika odwzajemniła przysługę. Oktawian pozostał konsulem (urzędem republikańskim), a Senat przekazał mu kontrolę nad peryferyjnymi prowincjami - co, skoro większość żołnierzy stacjonowała tam, a nie w Rzymie, dało mu kontrolę nad armią. Pozwolono mu również założyć coś nowego, dużą stałą straż przyboczną w samych Włoszech: "Gwardię Pretoriańską". Dało mu to w efekcie prywatną armię i złamało tradycję, że Rzym nie trzymał armii blisko domu. Zachował także tytuł Imperatora, który nosił od 29 lat; tytuł ten zawsze był corocznym zaszczytem, przyznawanym odnoszącemu sukcesy generałowi, ale teraz stał się częścią jego stałego nazwiska. Podobnie inne imię, Augustus. Technicznie rzecz biorąc, termin ten oznaczał poświęcony, oddzielony i inny; ale było to zupełnie nowe imię, bez bagażu politycznego, więc mogło nabrać dowolnego odcienia znaczenia, jaki nadał mu Oktawian. Sam Oktawian postrzegał tytuł August (które stało się jego głównym imieniem) jako nagrodę za cnotę ,przez Senat w uznaniu jego odmowy przejęcia władzy. Przedstawia to w Res Gestae, gdzie wymienia wszystkie swoje podboje ("Rozszerzyłem granice wszystkich prowincji ludu rzymskiego, który miał jako sąsiadów rasy nieposłuszne naszemu imperium. Przywróciłem pokój wszystkim prowincjom Galię i Hiszpanię i Germanię. Egipt dodałem do imperium ludu rzymskiego" i wkrótce), ale to nie jest podstawa jego autorytetu. Zasługuje raczej na to, by być Augustem, ponieważ "po wygaszeniu wojen domowych, oddany za panowanie nad całym imperium za powszechną zgodą wszystkich, przeniosłem republikę spod własnej władzy pod wolną kontrolę Senatu i Lud rzymski. Za jaką służbę otrzymałem apelację Augusta dekretem Senatu. Po tym czasie stanęłam przed wszystkimi w godności, ale faktycznej władzy posiadałam nie więcej niż moi koledzy". Było to, oczywiście, niemal dokładnym przeciwieństwem prawdy; August miał faktyczną władzę cesarza, ale nie tytuł. Nawet niektórym rówieśnikom (np. geografowi Strabonowi) ta tak zwana pierwsza osada wydawała się głupia. Przez kolejne dziesięciolecia August łączył zachowanie się jak cesarz bez tytułu z ciągłymi negocjacjami z Senatem, jakie formalne przywileje powinien mieć. W 23 roku August odmówił ponownego wyboru konsula, jak to robił kolejno przez ostatnie dziewięć lat. Jego dokładna motywacja do zrobienia tego nie jest do końca jasna. Być może zdawał sobie sprawę, że gdyby był wybierany na konsula co roku, wielu senatorów nie miałoby szansy ubiegania się o urząd, co dla wielu było zwieńczeniem życiowych marzeń. To musiało wywołać niezadowolone pomruki. W 23 roku dotknęła go również poważna choroba; Swetoniusz zauważa, że miał grzybicę, kamienie pęcherza moczowego i plamy na całym ciele. Być może nie podobał mu się pomysł, by publicznie pokazywać się podczas wyborów, cierpiąc na nieestetyczne skazy. W każdym razie rezygnacja z konsula nie była ofiarą, ponieważ nadal pozostawał ponad konsulami w strukturze władzy. Senat zgodził się mianować go dożywotnim prokonsulem, co oznaczało, że mógł nie tylko legalnie parać się sprawami senatorskimi i konsularnymi, kiedy tylko chciał, ale także sprawować władzę militarną - imperium - wewnątrz miasta. Był to ważny przywilej, zwłaszcza że miał teraz stałą armię w marszu na Rzym. W rzeczywistości miał wszelkie uprawnienia królewskie, w tym prawne środki, by zmusić miasto do robienia tego, co chciał. Ale wciąż trzymał się z daleka od słowa cesarz. August, jak mówi Tacyt, poddał świat imperium pod tytułem princeps: fessa nomine principis sub imperium accepit. Późniejsze tłumaczenia oddawały to słowo "książę", ale August nazwałby się po prostu Pierwszym Obywatelem. W 20 r. p.n.e. Augustowi udało się wypracować pokój z królem Partów Fraatesem IV. Klęska Antoniusza była bardzo dobra dla Augusta, ale była zakłopotaniem dla Rzymu. Partowie wzięli rzymskich jeńców wojennych i zdobyli rzymskie sztandary; Augustus musiał je odzyskać. Fraates IV zgodził się zwrócić jeńców wojennych i sztandary. To, co otrzymał z Rzymu, jest mniej jasne. August podarował Fraatesowi niewolnicę, która wkrótce została jego kochanką, ale musiał być jakiś inny powód. Fraates IV wysłał wszystkich czterech swoich synów do Rzymu jako zakładników, co zwykle wskazywało na słabość. Biorąc jednak pod uwagę stan intryg w partskich rodzinach królewskich, być może była to rzymska łaska dla Partii; dało to Fraatesowi IV jeszcze kilka lat, w których nie musiał pilnować pleców i wąchać kubków. Dało to również Rzymianom szansę nauczenia Partów rzymskich sposobów (techniki, którą Asyryjczycy stosowali na egipskich książętach już dawno temu). Dalszy pokój z Partami był ważny dla rzymskiego dobrobytu. Oznaczało to, że szlak handlowy do Indii, a może nawet dalej na wschód, był teraz przejezdny, a nie blokowany przez solidny mur wrogości. Rzym mógł prosperować, ale August, który tak bardzo potrzebował form Republiki, by utrzymać swoje imperium razem, miał problemy z utrzymaniem pozorów. Senatorowie zaczęli wlewać się do Senatu coraz później; było to zrozumiałe, ponieważ w zasadzie marnowali swój czas na uchwalanie jakichkolwiek praw, ale August chciał, aby Rzym był świadkiem prowadzenia zwykłych interesów. W 17 r. p.n.e ogłosił, że spóźnieni senatorowie będą musieli zapłacić grzywnę. W międzyczasie gromadził jeszcze więcej uprawnień. W 13 r Lepidus zmarł, wciąż pod strażą. Oktawian "objął wówczas urząd arcykapłana", pisze Swetoniusz, "czego nigdy nie przypuszczał, gdy żył Lepidus". Oznaczało to, że władca spraw politycznych Rzymu był teraz także religijną głową państwa, co znacznie wzmocniło jego władzę i pozostało po nim normą. To sprawiło, że Senat stał się jeszcze bardziej nieistotny. Do 11 roku p.n.e. August musiał zmienić regulamin Senatu, aby można było prowadzić interesy, nawet jeśli wymagane minimum czterystu senatorów (z sześciuset) nie pojawiło się. Zapowiedział również, że członkowie nie będą już mówić w kolejności starszeństwa, ponieważ mieli zwyczaj wstawania pojedynczo i mówienia: "Zgadzam się z ostatnim mówcą". Zamiast tego, starając się nie zasnąć, zaczął wzywać ich, by mówili na chybił trafił, jak nauczyciel w college′u z nieuważną klasą pierwszego roku. W tym samym czasie August usiłował znaleźć sobie dziedzica i stworzyć dynastię, pomysł najbardziej niepubliczny. Senat miał pewną sympatię do idei następcy tronu, ponieważ nikt nie chciał, aby wojna wybuchła zaraz po śmierci Augusta, ale nie było możliwości legalnego wyznaczenia kogoś na kolejnego imperatora Rzymu. Bardziej osobistym problemem było to, że Augustus nie miał własnego syna. Rozważał uczynienie zięcia swoim następcą, więc w 24 r. p.n.e. poślubił swoją czternastoletnią córkę Julię jej siedemnastoletniemu kuzynowi Marcellusowi, co było jego pierwszym wyborem na spadkobiercę. Ale Marcellus zmarł zaledwie rok później. Następnie August poślubił Julię z jednym ze swoich oficerów, niejakiemu Agryppie, ale Agryppa również zmarł w 12 r. p.n.e. Zamiast dać biednej kobiecie trochę spokoju, August poślubił ją ze swoim ostatnim kandydatem: synem jego żony z poprzedniego małżeństwa, Tyberiuszem. Tyberiusz nie był niczyim pierwszym wyborem. Był zimny i zdystansowany, na ogół cichy i miał dziwne tiki: chodził sztywno i podczas mówienia wykonywał nieustanne gesty palcami. Jako spadkobierca Augusta, Tyberiusz był zastępcą. Cesarz miał nadzieję, że któryś z synów Julii dorośnie na tyle, by zostać jego następcą. Ale w międzyczasie stworzył nędzne życie rodzinne dla swojej córki. Julia nienawidziła Tyberiusza, a ich życie było tak nieszczęśliwe, że wyjechał na Rodos, podczas gdy ona stawała się coraz bardziej rozwiązła i pijana. Jej zachowanie stało się tak skandaliczne, że August w końcu kazał ją zamknąć na Pandaterii, więziennej wyspie. Kłopoty domowe nie oderwały go na długo od prowadzenia imperium. W 4 r. p.n.e. zmarł Herod Wielki - król-wasal, który ponownie zasiadł na tronie przez Marka Antoniusza - pozostawiając trzech synów i ogromnie przebudowaną świątynię. Wykorzystał swój autorytet, by zmienić nędzną, odbudowaną Drugą Świątynię w wizytówkę jego wielkości jako króla (choć pod nadzorem Rzymian). Płaska przestrzeń, na której siedział, Wzgórze Świątynne, była zbyt mała, aby pozwolić na znaczną rozbudowę, więc Herod wykopał wokół niej i zbudował ogromne podziemne komory, które miały służyć jako fundamenty dla większej powierzchni podłogi. Teraz Herod Wielki nie żył. Ale zamiast wybrać jednego z trzech synów Heroda na jego następcę, August podzielił Palestynę na trzy części; być może wielkość Świątyni ujawniła rodzinne ambicje, które należało stłumić. W każdym razie Herod Antypas dostał Galileę nad Morzem Galilejskim; Archelaus dostał Samarię i Judeę; a trzeci brat Filip zdobył północ. Herod Antypas i Filip rządzili bez większych incydentów; ale Archelaus okazał się tak okrutny, że w 6 r. n.e. August zerwał go z tronu i umieścił na jego miejscu rzymskiego urzędnika, prokuratora, który miał mieć oko na okolicę. Ten prokurator miał ostatnie słowo na całym obszarze, szczególnie w poważnych kwestiach prawnych, takich jak egzekucje, ale dopóki zachowywali się Herod Antypas i Filip, Rzymianie mieli tendencję do pozostawiania ich w spokoju. Nieco dalej na wschód Partowie cierpieli z powodu antyrzymskiej reakcji. W 2 r. p.n.e. życie rodzinne Fraatesa IV ponownie się pogorszyło. Jego niewolnica urodziła mu syna, a kiedy ten syn osiągnął późne lata nastolatka, odwrócił się i zamordował swojego ojca. Monety z czasów panowania tego chłopca, Fraates V, pokazują jego matkę obok niego; prawdopodobnie była współwładcą, ale bardziej przypomina jego małżonkę i nie było niespotykane (choć nieprzyjemne) poślubienie swojej matki w Partii, zwłaszcza że wydaje się, że była od niego zaledwie piętnaście lat starsza. Ich wspólne rządy sprawiły, że byli strasznie niepopularni i po zaledwie czterech latach Partowie wypędzili ich na wygnanie. Po tym, jeden z tych wykształconych w Rzymie synów Fraatesa IV objął tron, pod królewskim imieniem Vonones I. Był to rodzaj wpływu na Partię, na jaki liczyli Rzymianie, następna najlepsza rzecz po faktycznych rządach, jakie mieli w Palestynie . Niestety nie trwało to długo. Portrety Vononesa na jego monetach ukazują go z włosami w stylu zachodnim, niewątpliwie wyuczonymi za jego czasów w Rzymie, a rzymskie zwyczaje Vononesa drażniły Partów na jego dworze. Rzymskie słowa w ustach Partów, rzymski strój, rzymskie obyczaje: stały się one coraz bardziej niepopularne wśród konserwatywnej części społeczeństwa partyjskiego. W czasie pokoju jeszcze ważniejsze wydawało się zachowanie czujności w stosunku do ich rodzimej kultury; czujność, która nie była konieczna w czasie wojny, kiedy działania wojenne działały jako naturalna kontrola wymiany kulturalnej. Vonones też przetrwał tylko cztery lata, przed Partami patriota Artabanus wypędził go (lub zabił) i został w jego miejsce królem. Partia utrzymywała pokój z Rzymem, ale był to pokój niepewny, przy czym Partia konsekwentnie opierała się wszelkim wpływom rzymskim i trzymała się na uboczu po drugiej stronie Eufratu. W 4 roku n.e. August zrezygnował ze znalezienia sobie dziedzica krwi. Dwóch wnuków Julii zmarło młodo. Trzeci, Agryppa Postumus, stał się tak złośliwy, że powszechnie uważano go za szaleńca; Augustus również wysłał go na więzienną wyspę Pandaterię. Utknął z Tyberiuszem, więc formalnie adoptował swojego zięcia jako swojego podopiecznego i część swojej najbliższej rodziny. To nie uczyniło Tyberiusza jego spadkobiercą, ponieważ dziedziczne rządy wciąż były niewypowiedzianą możliwością. Ale dał Tyberiuszowi coraz większą kontrolę nad armią rzymską; a ponieważ wsparcie rzymskich legionów było największą podporą cesarskiej władzy, było to prawie tak dobre, jak wręczenie Tyberiuszowi korony. W 13 r. n.e. Senat potwierdził Tyberiusza jako prokonsula i princepsa obok Augusta, co wyeliminowało bezpośredni problem dziedzicznego przekazania władzy. Akcja przyszła w samą porę. W sierpniu 14 r. n.e. obaj mężczyźni podróżowali razem, gdy siedemdziesięciopięcioletni August doznał biegunki. Stawał się coraz słabszy, aż nie był w stanie wstać z łóżka. Ostatniego dnia poprosił o lustro, żeby ułożyć sobie włosy, jak dla audiencji. "Kiedy wezwani przez niego przyjaciele byli obecni", pisze Swetoniusz, "zapytał ich, czy uważają, że dobrze odegrał swoją rolę w komedii życia". Kiedy się zgodzili, zacytował (niemal jako ostatnie słowa) dwie linijki z popularnego dramatu: Skoro sztuka była tak dobra, klaskajcie w dłonie I wszyscy odprawiacie nas brawami. W ostatnich chwilach swojego życia mógł wreszcie przyznać się do prawdy, o której nikt w Rzymie nie odważył się mówić: jego rola jako protektora Republiki była odgrywana, a odmowa przyjęcia tytułu cesarza była tylko pozorem, wszystko zrobione dla dobra publiczności.

NA SAMYM KOŃCU DROGI NA WSCHÓD Chiny pod panowaniem dynastii Han rozrastały się w imperium z własnymi otaczającymi prowincjami, podobnie jak imperium rzymskie na samym końcu drogi na zachód. Kroniki Sima Qian mówią o plemieniu po plemieniu na jego zachodniej granicy, podbitych i złożonych w jego granice. I podobnie jak rodzina rządząca na drugim końcu drogi, chiński klan królewski cierpiał z powodu osobistych dramatów, które następnie osłabiły granice samego imperium. W 33 r. p.n.e., gdy Oktawian wciąż budował swoje moce, cesarz Han Yuandi zmarł. Odziedziczył tron po swoim ojcu Xuandi, a teraz przekazał go swojemu synowi Chengdi. Chengdi miał osiemnaście lat, co w chińskiej tradycji było za mało, by móc w pełni rządzić. Jego matka Cheng-chun została cesarzową wdową, obdarzoną mocą regenta. Kiedy zasugerowała, by Chengdi dała jej krewnym z klanu Wang ważne stanowiska rządowe, Chengdi posłusznie się zgodziła. Jej bracia zostali panami; jej najstarszy brat, głównodowodzącym armii. Inni członkowie rodziny Wang otrzymali inne stanowiska, dopóki najwyższe stanowiska w rządzie Han nie zostały nimi przeciążone. Chengdi zmarł po ponad dwóch dekadach panowania - ale bez własnego syna. Jego bratanek Aiti zastąpił go. Potem panowanie władców Han staje się podejrzanie krótkie. Aiti zmarła po zaledwie sześciu latach, również bezdzietny; a ośmioletni kuzyn, który następnie zasiadł na tronie, Ping, zmarł w 6 r. n.e. po siedmioletnim panowaniu, również bezdzietny. Cesarzowa wdowa jeszcze żyła; przeżyła już czterech monarchów Han. Teraz nadzorowała przyjście na świat kolejnego dziecka, dalekiego kuzyna z czasów Han imieniem Ruzi, który mógł twierdzić, że jest praprawnukiem wcześniejszego cesarza Xuandiego. Na jego regenta mianowała własnego siostrzeńca Wang Manga, szanowanego i wykształconego człowieka, który już od lat służył jako kapłan. Jego biograf, historyk Ban Gu, zauważył,że zdołał zdobyć sobie lojalnych zwolenników, "rozdając powozy, konie, suknie i futra" swoim "uczonym sługom", a niewiele zatrzymując dla siebie; innymi słowy, był biegły w przekupstwie. Szlachcice, którzy nie znosili władzy Wang w rządzie, protestowali; jeden twierdził, że Wang Mang otruł przynajmniej jednego z poprzednich królów; inny poprowadził krótkotrwałe zbrojne powstanie. Ale Wang Mang obiecał, że przekaże koronę małemu królowi, gdy tylko dorośnie. Dało mu to co najmniej dziesięć lat łaski. Wystarczyło mu trzech, by przekonać mieszkańców stolicy, że nadzwyczajny pech sukcesji Hanów pokazał, że Wola Nieba zwróciła się przeciwko Hanom, a nieobecność dorosłego cesarza na tronie zachęcała do bandytyzmu, morderstwa i wszelkiego rodzaju przestępstwa. Kiedy wróżby zaczęły faworyzować Wang Manga (po pierwsze, na białym kamieniu odkrytym na dnie studni widniał napis "Powiedz Wang Mangowi że musi zostać cesarzem!"), oświadczył, że skończył się Han i że jest teraz cesarzem Chin. "Jestem potomkiem Żółtego Cesarza - oznajmił - i otrzymałem mandat na kontynuację sukcesji. Wróżby wskazywały na jasne rozkazy Duchów, powierzając mi ludzi imperium." Han przeżył już 197 lat, nie lada wyczyn. Ale przez następne półtorej dekady po 9 rne dynastia Xin Wang Manga -- "nowa" dynastia - miała ją przyćmić. Cesarzowa wdowa, która ostatecznie zmarła w 13 r. n.e. po przeżyciu rządów sześciu cesarzy Chin, nie dożyła końca historii. Ale skutki zmiany dynastii były widoczne jeszcze przed jej śmiercią. Wang Mang nie był okrutnym człowiekiem; odesłał małego księcia, by wychowywał się gdzie indziej, ale oszczędził mu życie (chociaż plotka głosiła, że mała Ruzi była tak pilnie strzeżony, że nie znał kurczaka, gdy go zobaczył). Ale jego decyzje były katastrofalne. Ogłosił się odnowicielem starych i szanowanych sposobów i próbował cofnąć wszystkie zmiany dokonane za czasów Han, aby zerwać stare więzy arystokratycznych przywilejów. Zirytował chłopów, oddając szlacheckim rodzinom część ich dawnych feudalnych uprawnień; zirytował arystokratów, ożywiając starożytną ideę, że całe Chiny należą do cesarza (a jeszcze bardziej, podążając i przejmując niektóre z ich terytoriów dla siebie). Jego polityka była tak radykalna i tak nagła, że jego lud popadł w zamieszanie i niezadowolenie. Jego biograf Ban Gu mówi nam:

Wang Mang również miał pecha w pogodzie. Do suszy i głodu w większości regionu stołecznego dołączyły w okrutny sposób powodzie; w 11 r. n.e. wały na rzece Żółtej pękły i tysiące utonęły. Wróżby, na których polegał Wang Mang, aby pociągnąć go do władzy, zwróciły się przeciwko niemu. "Szalał głód i zaraza", mówi Ban Gu, "a ludzie zjadali się nawzajem, tak że zanim Wang Mang został ostatecznie ukarany [utratą tronu], połowa populacji imperium zginęła". W odpowiedzi na tę kombinację zmian politycznych i klęski żywiołowej utworzyło się jedno z pierwszych tajnych stowarzyszeń w historii Chin: Czerwone Brwi, które zorganizowało zespół do walki z żołnierzami, którzy przybyli na wieś, aby egzekwować dekrety Wang Manga. W epoce przed mundurami malowali sobie czoła na czerwono, aby w bitwie mogli odróżnić przyjaciela od wroga. W 23 roku n.e. Wang Mang zrezygnował z tronu i uciekł. Zostawił po sobie bałagan ,krewnych Han, z których żaden nie miał wyraźnego prawa do tronu. Bitwy między nimi ciągnęły się przez dwa lata, zanim jeden z nich, Liu Xiu, zdobył wystarczające poparcie, by zdobyć tron dla siebie. Liu Xiu, lepiej znany pod swoim cesarskim imieniem Guang Wudi, postanowił odwrócić szkody, jakie wyrządził Wang Mang. Ale stworzył pewien dystans między nim a wcześniejszym królestwem Han (które w końcu rozpadło się w nieporządek), przenosząc swoją stolicę z Chang′an do Lojangu, dwieście mil na wschód; dlatego druga połowa imperium Han jest często nazywana Wschodnią Han, aby odróżnić ją od wcześniejszych rządów Han. Nie przywrócił też dynastii Han zwyczaju oddawania wszystkich ważnych stanowisk członkom rodziny królewskiej, od czego na początku Wang Mang doszedł do władzy. Zamiast tego podzielił stare terytorium Han na nowe hrabstwa i przekazał więcej stanowisk rządowych mniej ważnym rodzinom. W ramach walki z ciągłymi wpływami starych rodów szlacheckich zbudował ponad sto szkół szkoleniowych dla przyszłych biurokratów, w których opłacani przez rząd nauczyciele uczyli umiejętności potrzebnych urzędnikom państwowym do właściwego zarządzania imperium. Wprowadził też w życie system egzaminów; kandydaci, którzy zdali egzaminy, mogli zdobywać stanowiska rządowe, bez względu na pochodzenie rodzinne. Była to merytokracja oparta na konfucjańskich ideałach porządku i stała się systemem, który przetrwał przez wieki. Ale hrabstwa, którymi mieli zarządzać nowi administratorzy, były mniejsze i liczniejsze niż wcześniej; głód, wojna domowa i powodzie zabiły wielu Chińczyków. Dane ze spisu sugerują, że w ostatnich latach zachodnich czasów dynastii Han i Nowej Dynastii, w jednej z największych ukrytych katastrof z przeszłości, zginęło nawet dziesięć milionów ludzi.

GUANG WUDI RZĄDZIŁ przez długie i pomyślne trzydzieści dwa lata, a następnie przekazał koronę swojemu synowi Mingdiemu. Mingdi nie był pierwotnym spadkobiercą cesarza. Guang Wudi nie porzucił całkowicie starej praktyki budowania władzy poprzez sojusze ze starymi rodzinami; jego pierwsze małżeństwo było ze szlachcianką z północy i dało mu strategiczne połączenie z północnymi klanami, które mogły dać cesarzowi szansę na tron. Jej syn został mianowany następcą tronu. Ale prawie dwadzieścia lat po swoim panowaniu Guang Wudi czuł, że panuje nad północą i zamiast tego zaczął martwić się o południe. Odłożył swoją pierwszą żonę i wziął drugą, południową żonę jako oficjalną małżonkę. Kiedy urodził się jej syn Mingdi, Guang Wudi ogłosił, że ten syn, a nie jego starsze dziecko, będzie jego spadkobiercą. Mingdi miał dwadzieścia dziewięć lat, kiedy objął tron. Rozwiązał problem północnej niechęci, wysyłając swojego generała Pan Ch′ao na północ, aby prowadził kampanię przeciwko trwającemu zagrożeniu ze strony Xiongnu nad nimi. Wdzięczność zapewniła go o lojalności północy. A kampanie Pan Ch′ao nie tylko zmusiły Xiongnu do uległości, ale także podbiły zachodni obszar Basenu Tarim: tak zwane Stany Oazowe, akt, który ponownie otworzył od wschodniego krańca drogę, która została już oczyszczona z na zachodzie traktatem partyjsko-rzymskim. Według późniejszych biografów, Mingdi miał wtedy sen: zobaczył złotego boga na niebie, proszącego o uhonorowanie. Jego doradcy zapewnili go, że to Budda, bóg, o którym słyszeli z Indii. To poetycki wyraz rzeczywistości migracji. Zarówno kupcy, jak i misjonarze z Indii zaczęli regularnie podróżować do Chin. Mingdi wysłał mężczyzn do Indii, aby dowiedzieć się więcej o Buddzie. Zgodnie z chińską tradycją powrócili z Suttą w czterdziestu dwóch sekcjach, które były buddyjskimi słowami przedstawionymi w podobny sposób, jak w Analektach Konfucjusza. Mingdi, zadowolony z Sutty, zaczął przyjmować jej nauki dla siebie i swojego dworu. Jest to prawdopodobnie uproszczona prezentacja bardziej stopniowego przyjmowania zasad buddyjskich przez sąd, ale pokazuje, że buddyzm wkraczał do Chin - i że rozprzestrzeniał się w sposób zupełnie niepodobny do konfucjanizmu. Konfucjanizm, teraz osadzony w strukturach biurokracji Han przez szkoły Guang Wudi, zaczął się wśród ludzi i podążał wzdłuż korzeni chińskiego społeczeństwa, obiecując zwykłym mężczyznom i kobietom zasady, które pomogą im w codziennym życiu: etyka republikańska. Ale buddyzm wszedł do Chin na szczyt drzewa społecznego; został przyjęty najpierw przez króla i rozprzestrzenił się od niego w dół. W Chinach była to religia wykształconych, potężnych i zamożnych.

PO ŚMIERCI AUGUSTA, Tyberiusz, w wieku pięćdziesięciu czterech lat, dzierżył teraz wyłączną władzę princepsa. Tyberiusz wiedział, że ludność Rzymu nie będzie automatycznie uznawała go za kolejnego Augusta; większość z nich wiedziała, że August wybrał go, jak to ujął Swetoniusz, "z konieczności, a nie z preferencji". Senat może bardzo łatwo zwrócić się przeciwko niemu, zwłaszcza jeśli wydaje się zbyt zaniepokojony. Kiedy więc stanął przed senatorami, miesiąc po śmierci Augusta, aby zostać formalnie uznanym za głowę państwa, próbował podążać za własną strategią Augusta, polegającą na przekazywaniu uprawnień. Pozorna pokora, aby mogli być dobrowolnie zwróceni. Nie był jednak zbyt dobry w pozornej pokorze. Kiedy Senat próbował zwrócić uprawnienia, on wciąż na wpół odmawiał im niejednoznacznych odpowiedzi, aż byli całkowicie sfrustrowani i jeden z nich krzyknął: "Zrób to albo skończ z tym!" W końcu udało mu się uzyskać potwierdzenie jako następcy Augusta - ale nigdy nie otrzymał tytułu Imperatora, ani też nowego tytułu Augusta. Jeszcze przed śmiercią Augusta wyznaczył własnego następcę: bratanka Germanika, który służył jako generał dowodzący legionami nad Renem (Rzymianie znali tę prowincję jako Germania, a plemiona celtyckie, które przemierzały ją jako Germanów). Teraz sprowadził Germanika z powrotem do Rzymu i kazał go wybrać konsulem, a następnie wysłał go, aby zarządzał prowincją Syrii. Niedługo po przybyciu do Syrii Germanik zmarł, pozostawiając po sobie żonę i młodego syna Kaligulę. Mieszkańcy Rzymu zaczęli szeptać, że Tyberiusz nakazał go zabić. Ponieważ Tyberiusz stał za dojściem Germanika do władzy - przedkładając go nad własnego syna Drususa, który nie był ani tak przystojny, ani tak popularny - było to mało prawdopodobne oskarżenie. Ale zakorzeniło się. Tyberiusz był ponury, nieatrakcyjny i ciężki w mowie; człowiek, który zachował władzę jako cesarz we wszystkim poza nazwiskiem, musiał być osobiście pociągający, aby zamaskować szczelinę między pojawieniem się republiki a rzeczywistością imperium. Tyberiusz nie miał nic ze słynnego cesarskiego uroku. Drusus, któremu również jej brakowało, został teraz zarówno konsulem, jak i dziedzicem. Ale w 23 r. n.e. on również zmarł, najwyraźniej z powodu problemów żołądkowych. W tym momencie Tyberiusz zdawał się tracić serce. Niecałe trzy lata później opuścił Rzym i udał się najpierw do Kampanii, a potem na Capri. Tutaj pozostał, zarządzając na odległość sprawami rzymskimi i nigdy nawet nie odwiedzając miasta. Senat nie negocjował tego rodzaju odległej ręki w sprawach. Senatorowie zrezygnowali z własnego autorytetu, aby jedna autorytatywna obecność mogła zapobiec wojnie domowej i buntom. Ale Tyberiusz był na Capri, kąpiąc się w wodzie z grupą nagich małych chłopców, których nazywał swoimi "płytkami". Coraz bardziej skłonny był spędzać dni w przyjemnościach, a ponieważ był teraz cesarzem (z wyjątkiem nazwy), miał bogactwo, by uczynić tę przyjemność całkiem niezwykłą. Zbudował małe jaskinie i groty na swojej prywatnej wyspie i zatrudniał chłopców i dziewczęta, by przebierali się za nimfy i Pana; nazwał je swymi "miejscami Wenus" i kontynuował w nich dokładnie tak, jak sugeruje nazwa. Kupił słynne dzieło pornograficzne i trzymał je w swojej bibliotece, "aby ilustracja wymaganej pozycji była zawsze dostępna, gdyby ktoś potrzebował wskazówek w dokończeniu występu". Miejscowi nazywali go "starym kozłem". Był trzecim rzymskim princepsem i pierwszym, który oddawał się bezkrytycznemu spełnianiu wszystkich swoich pragnień. Nie trwało długo, zanim ta konkretna władza skorumpowała swoich urzędników. W międzyczasie Senat wykonywał pracę nad utrzymaniem miasta w ruchu. Wydawało się, że zbliża się wojna domowa. Lucjusz Aelius Sejanus, dowódca nowej Gwardii Pretoriańskiej (tej stojącej "prywatnej armii" princepsa) zamierzał przejąć władzę, gdy tylko Tyberiusz umrze. Ale w 31 roku Tyberiusz dowiedział się, w sposób nieujawniony przez Tacyta, że Sejanus był nie tylko kochankiem żony swego zmarłego syna Druzusa, ale że oboje spiskowali w celu otrucia Druzusa. Rozkazał aresztować i osądzić Sejana. Sejanus został skazany i nastąpiła czystka, która porwała setki obywateli Rzymu, w tym jego własne małe dzieci, a nawet syna zmarłego Germanika, który umarł z głodu w więzieniu. Od tego czasu pobłażliwość Tyberiusza zaczęła przeradzać się w okrucieństwo: "Nikomu nie oszczędził tortur ani egzekucji" - pisze Swetoniusz.

GDY TYBERIUSZ niepokoił Rzymian w domu, wędrowny prorok o imieniu Jezus z Galilei zirytował dużą i potężną grupę kapłanów w Jerozolimie, kwestionując ich prawo do kontrolowania życia religijnego Żydów. Od czasu zniesienia urzędu arcykapłana i etnarchy kapłani nie mieli już żadnej władzy politycznej i byli szczególnie wrażliwi na strzeżenie pozostałej im władzy religijnej. Ale aby uciszyć Jezusa, potrzebowali pomocy Rzymian. Musieli wmanewrować go, by wyglądał na winnego jakiegoś przestępstwa politycznego przed Herodem Antypasem, wasalem, który zameldował się w Rzymie. Zarzucano im, że Jezus nazwał siebie "Królem Żydów", co musiało zirytować Heroda. Ale Herod, który prawdopodobnie słyszał o czystkach, jakie miały miejsce w Rzymie, nie zamierzał zrobić niczego, co by pachniało niezależnością; nie wtedy, gdy Tyberiusz był zajęty niszczeniem oporu. Wysłał Jezusa bezpośrednio do rzymskiego prokuratora, który zastąpił jego brata Archelausa, z przesłaniem, że to Rzymianie, a nie on, powinni coś zrobić z tym problemem. Ten prokurator, Poncjusz Piłat, w rzeczywistości nie był bardziej pewny swojego bezpieczeństwa niż Herod. On też nie chciał być podejrzany o zrobienie czegokolwiek, co mogłoby podważyć moc tego odległego, gniewnego, nieprzewidywalnego princepsa. Rewolucja w Palestynie na jego służbie nic mu nie da. Zgodził się więc na egzekucję Jezusa, który nie zaprzeczył mu, gdy Piłat zapytał, czy rzeczywiście twierdzi, że jest królem Żydów. Wybrana metoda, ukrzyżowanie, była standardową karą rzymską dla rewolucjonistów; Cierpieli na to także zwolennicy Spartakusa. Piłat kontynuował politykę "lepiej bezpieczniej niż przepraszać". Niedługo później, w 36 r. n.e., zareagował na podobną łagodną groźbę ze strony bandy zbuntowanych Samarytan, zabijając ich wszystkich. Wywołało to reakcję antyrzymską w Palestynie. Rzymski namiestnik Syrii, przełożony Piłata, wyrwał go z pracy i w niełasce odesłał z powrotem do Rzymu. W 37 ROKU TYBERIUSZ ZMARŁ Z CHOROBY; Dużo czasu zajęło mu wydychanie ostatniego tchnienia i w końcu ktoś go udusił. Kiedy Rzym dowiedział się, że bezpiecznie nie żyje, ludzie biegali ulicami krzycząc: "Do Tybru z Tyberiuszem!" Ani Tyberiusz, ani August nigdy nie mieli tytułu królewskiego, ale przekazanie władzy stawało się nieco bardziej królewskie. Tyberiusz wybrał na swojego dziedzica jednego z synów zmarłego Germanika, młodego Kaligulę. Ale nie zadał sobie trudu, aby przejść przez paradę uczynienia Kaliguli wspólnym prokonsulem; Kaligula otrzymał stanowisko kwestora (urzędnika finansowego) cztery lata wcześniej, ale nigdy nie otrzymał żadnego innego tytułu. Senat przyznał mu tytuł princepsa, autorytet Pontifexa Maximusa i potęgę militarną imperium, nie uznając go najpierw za żyjącego członka wspólnego prokonsulatu i bez formalnego zrzeczenia się uprawnień. Kaligula zaczął od złagodzenia ponurych podejrzeń, że tak wielu Rzymian wciąż żyło po czystce dokonanej przez Tyberiusza. Ułaskawił wszystkich więźniów, zaprosił zesłańców do powrotu do miasta i dokonał kilku reform podatkowych, które pomogły biedniejszym Rzymianom. Ale dobry początek był zwodniczy. Starożytne relacje na temat zachowania Kaliguli są podzielone; niektórzy twierdzą, że był okrutny od samego początku, ale ukrywał to wystarczająco długo, aby wzmocnić swoją władzę (Swetoniusz mówi nawet, że jego ręka zdusiła Tyberiusza), podczas gdy inni twierdzą, że przeszedł poważną chorobę na początku swojego panowania, a następnie pojawił się z nową osobowością. Wszystkie relacje wymieniają szokujące zbrodnie: zamordował kuzyna, babcię i teścia; spał ze wszystkimi trzema siostrami, a także z prostytutkami i żonami innych mężczyzn; kazał rozerwać senatora na strzępy i przeciągać jego kawałki po ulicy; zmusił swoich ochroniarzy do prowadzenia z nim wojny i zabijał ich, gdy wahali się, czy go uderzyć; podnosił podatki, a potem szaleńczo wydawał pieniądze. Plotka głosiła, że zamierzał uczynić swojego konia konsulem i z pewnością nie miał szacunku dla urzędu. W 39 zwolnił obu konsulów i siłą rozwiązał Senat. W niecałe stulecie Rzym przebył bardzo długą drogę od miasta, w którym senatorowie zabili człowieka, ponieważ mógł on chcieć zostać cesarzem. Teraz Rzym tolerował niesłychaną autokrację. Problem z dezintegracją Kaliguli polega na tym, że nie sprawiło to wszystkim równych niedogodności; obdarowywał pieniędzmi i przywilejami tych, którym udało się pozostać po jego dobrej stronie. Więc zawsze były języki gotowe do przekazania princepsowi raportów o zdradzie, a kary Kaliguli były tak pomysłowo bolesne, że niewielu chciało je zaryzykować. Nie uratuje go to na zawsze, choć przez pewien czas patrzył na niego z Rzymu, czekając na kolejne oburzenie. Ale biznes imperium nie ustał, gdy centralna postać imperium rozpadła się. Na wschodniej granicy Rzymu król Partów Artabanus III, syn patrioty, który odebrał tron zromanizowanym Wononom, rządził Partią z przywróconym nacjonalizmem. Pojawia się na swoich monetach (wiele z nich znajduje się w Ekbatanie) ze starożytną brodą perską o kwadratowym kształcie, a jego tradycjonalizmowi pasowały do prób odzyskania silnej kontroli nad miastami Partów; umieścił swoich krewnych, obecnie książąt rodziny królewskiej, na pomniejszych tronach, aby rządzili regionami swojego królestwa i składali mu raporty w systemie skopiowanym ze starych satrapii perskich. Pliniusz mówi, że w Partii było osiemnaście takich mini-królestw, a Artabanus III miał na celu uczynienie z Armenii dziewiętnastego. Armenia, niegdyś należąca do imperium Seleucydów, stanowiła państwo buforowe między Partią a Rzymem. Nie był to do końca wolny kraj. Od panowania Augusta Armenia była eufemistycznie nazywana "ochroną Rzymian", co oznaczało, że wojska rzymskie wspierały rządy sympatyzującego z Rzymianami króla. Artabanaos planował osadzenie swojego syna Arsaces na tronie ormiańskim i uczynienie państwa "chronionym przez Partów". W latach trzydziestych zaatakował Armenię z pomocą wynajętych oddziałów scytyjskich z północy. Walki w stolicy zakończyły się śmiercią Arsaces; Artabanus, nie chcąc się poddać, wydaje się, że dokonał kolejnego ataku z zamiarem ukoronowania kolejnego syna. Wódz rzymski, który niekoniecznie chciał prowadzić wojnę totalną tak blisko wschodniej granicy Rzymu, zaproponował rozmowy pokojowe. W 37 r. n.e. Artabanus zgodził się spotkać z rzymskim dyplomatą na granicy rzymsko-partyjskiej, w środku Eufratu. Obaj mężczyźni, nie chcąc postawić stopy na terytorium drugiego, podeszli do mostu nad wodą i prowadzili negocjacje w samym środku. W końcu zarówno oddziały partyjskie, jak i rzymskie zostały zmuszone do częściowego wycofania się; Armenia pozostanie jako państwo buforowe, z pewną własną, chwiejną niezależnością. Artabanus III chciał zaciekłej wojny z Rzymem równie mało, jak jego rzymski odpowiednik. Partia miała do czynienia z innym wrogiem na swojej wschodniej granicy: królestwem Kuszan. Mieszkańcy Kushan byli pierwotnie nomadami Yuezhi. Po tym, jak Yuezhi najechali i zniszczyli grecką Baktrię, jedno plemię Yuezhi na południu rozciągnęło swoje wpływy na otaczające go klany i powoli zjednoczyło się w kraj. Kuszanie byli narodem azjatyckim, ale używali greckiego pisma na swoich monetach, czego nauczyli się podczas podróży na południe przez grecką Baktrię. Monety mają po jednej stronie Zeusa, a po drugiej siedzącą postać ze skrzyżowanymi nogami, która może być Buddą; Kushan, który wkrótce rozprzestrzenił się aż do Gandhary, był przeplatany wpływami zarówno z zachodu, jak i południa. Około 30 roku n.e. królestwo Kushan znalazło się pod rządami ambitnego człowieka o imieniu Kujula Kadphises. Niewiele o nim wiadomo, poza tym, że trzymał się na tronie przez prawie pięćdziesiąt lat i że w tym czasie Kushan urósł na tyle daleko na zachód, że zaczął naciskać na wschodnią granicę Partii Artabanusa III. Starożytna chińska kronika Hou hanshi mówi, że "najechał na Anxi" (Partię); "inwazja" wydaje się bardziej polegać na odebraniu terytoriów na wschodzie, które nie były w pełni częścią systemu Partów. "Gaofu", gdzie teraz stoi Kabul, jest jednym z nich. Hou hanshi dodaje, że Kushan stał się "bardzo bogaty". Rozwój Kushan pod panowaniem Kujula Kadphises został gwałtownie zahamowany, gdy inny wojownik wyłonił się z cienia, podbił obszar Pendżabu (który był pod kontrolą Kushan) i rozprzestrzenił swoje nowe królestwo aż do współczesnej doliny Kabulu. Nazywał się Gondofernes. Znamy go głównie z historii napisanej mniej więcej sto lat później: Dziejów Tomasza, tekstu napisanego przez uczonych, którzy należeli do teologicznego odłamu ortodoksyjnego chrześcijaństwa zwanego gnostycyzmem. Historia ta została po raz pierwszy opowiedziana w Syrii i opowiada o podróżach Tomasza Didymusa, ucznia Jezusa, który jest pamiętany w ewangeliach Nowego Testamentu za odmowę wiary w Zmartwychwstanie, dopóki nie mógł zobaczyć Jezusa w ciele. (Dzięki temu zyskał przydomek Wątpiący Tomasz). Historia podróży Tomasza na spotkanie Gondofernesa zaczyna się w Dziejach Tomasza w Jerozolimie. Jezus po ukrzyżowaniu zmartwychwstał i ukazał się uczniom, powierzając im zadanie głoszenia o Nim na całym świecie. Thomas czerpie zadanie wyjazdu do Indii. Nie jest entuzjastycznie nastawiony do tego, dopóki nie ma wizji: "Zbawiciel ukazał mu się w nocy i rzekł do niego: Nie bój się Tomaszu, idź do Indii i głoś tam słowo, bo moja łaska jest z tobą". Niedługo potem Tomasz przypadkowo spotyka kupca "pochodzącego z Indii imieniem Abbanes, wysłanego od króla Gondofernesa". Kupiec zgadza się być jego przewodnikiem po Indiach. W końcu sam Gondofernes słyszy pogłoski o przybyciu Tomasza, ponieważ otoczyły go różne cuda. Wzywa Tomasza przed siebie i prosi go, jako świętego człowieka, aby pobłogosławił jego córkę i jej świeżo upieczonego męża; oboje właśnie świętowali swoje małżeństwo. Tomasz zgadza się modlić za królewską narzeczoną i pana młodego, po czym Jezus ukazuje się dwojgu w ich sypialni i mówi im, że jeśli wyrzekną się rozkoszy cielesnych ("powstrzymają się od tego plugawego stosunku") i nie będą mieli dzieci, osiągną oświecenie (podstawa teologii gnostycznej). Obaj są przekonani i nawracają się na Tomaszowy rodzaj gnostycznego chrześcijaństwa. Kiedy jednak Gondofernes dowiaduje się, że oboje postanowili żyć w czystej harmonii (co oznaczało "żadnych spadkobierców"), rozdarł szaty i rzekł do tych, którzy przy nim stali: Idźcie szybko i obejdźcie całe miasto, i przyprowadźcie mi tego człowieka, który jest czarownikiem, który nieszczęśliwie przybył do tego miasta; bo własnymi rękami wprowadziłem go do tego domu. Tomaszowi udaje się uciec, a po różnych przygodach zawiera pokój z królem, który w końcu sam się nawrócił i ochrzcił. Przez wieki ta historia była odrzucana jako całkowicie mityczna. Ale odkrycie monet Gondofernesa pokazuje, że rzeczywiście istniał i że rządził na północy Indii. Historia sugeruje, że jego królestwo miało wiele interakcji z ziemiami położonymi znacznie dalej na zachód. Nie wiadomo, czy Gondofernes rzeczywiście został chrześcijaninem; ale samo chrześcijaństwo zaczęło kształtować się w pierwszym wieku jako nowy środek tożsamości. Żydowski teolog Paweł, obywatel rzymski, pisał o śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa jako o procesie, który powtarza się w życiu wierzących chrześcijan. Nawrócenie, mówi w liście napisanym do chrześcijan w Rzymie, sprowadza śmierć na starą, zepsutą jaźń, a moc Chrystusa wskrzesza ją z powrotem, odnowioną i nową. "Uważajcie siebie za umarłych dla grzechu" - napomina swoich czytelników Paweł - "ale żywych dla Boga. Ofiarujcie się Bogu jako ci, którzy zostali przywróceni ze śmierci do życia". Rozprzestrzeniający się kult chrześcijaństwa nadał jego wyznawcom zupełnie nową tożsamość w miejsce starej. Ale stara tożsamość, choć może ulec przekształceniu, nie znika całkowicie. W innym liście do chrześcijan w Galacji Paweł pisze: "Nie ma Żyda ani poganina, niewolnika ani wolnego, mężczyzny ani kobiety, bo wszyscy są jedno w Jezusie Chrystusie". Jednak gdzie indziej jego listy wyraźnie pokazują, że chrześcijanie pozostali Żydami i poganami, niewolnikami i wolnymi, nie wspominając o mężczyznach i kobietach. Chrześcijanin miał swoją (lub jej) podstawową tożsamość jako wyznawca Jezusa Chrystusa, ale ortodoksyjni chrześcijanie nie zrezygnowali ze swoich dawnych narodowości, płci czy miejsca w hierarchii społecznej. Chrześcijaństwo wywodzi się przecież z podbitej ziemi - Judei - której pozwolono zachować swoją tożsamość, przywdziewając jednocześnie inną. Żydzi z Judei byli Żydami, a nie Rzymianami; ale byli także poddanymi Rzymu, a niektórzy z nich byli nawet obywatelami rzymskimi. Wszyscy rzymscy prowincjałowie stanęli przed problemem zrównoważenia dwóch różnych tożsamości jednocześnie, ale dla Żydów problem ten był szczególnie dotkliwy. Nie było nic nieodłącznie sprzecznego w byciu Rzymianinem i Chrześcijaninem, Rzymianinem i Galacjanem, a nawet Rzymianinem i Egipcjaninem. Ale Kaligula miał uniemożliwić bycie zarówno Rzymianinem, jak i Żydem. Do 40 roku n.e. Kaligula zdecydował, że jest boski. Nakazał ustawić swoje posągi do kultu: "Chciał być uważany za boga" - pisze historyk Józef Flawiusz - "i jako taki być okrzyknięty". Dekret Kaliguli rozciągał się na całą domenę rzymską. Ale w Jerozolimie Żydzi, którym własne prawo zabraniały oddawania czci wizerunkom, błagali miejscowego dowódcę rzymskiego, by nie zmuszał ich do oddawania czci posągowi Kaliguli. Dowódca, rozsądny człowiek imieniem Petroniusz, zgodził się wysłać list do Rzymu z zapytaniem, czy kult posągów jest naprawdę konieczny. Ale słowo, które wróciło ze stolicy, było nieoczekiwane: Kaligula nie żył. Gwardia Pretoriańska w końcu go zamordowała. Był princepsem od trzech lat i dziesięciu miesięcy. Dwadzieścia siedem dni po nadejściu wiadomości o śmierci Kaliguli nadszedł kolejny list: od zmarłego Kaliguli, grożący śmiercią Petroniusza, jeśli posągi nie zostaną ustawione. Statek, który wiózł list, minął na morzu szybszy statek niosący wieści o końcu szaleńca. Senat rozważał teraz całkowite zniesienie urzędu princepsa i podział władz, które chwilowo zjednoczyły się w osobie princepsa, z powrotem na ich dawne urzędy republikańskie. Ale zapobiegły im dwie siły. Wujek Kaliguli Klaudiusz, brat zmarłego Germanika, skupił się na potędze princepsa. Gwardia Pretoriańska była gotowa dać się przekupić, aby go wesprzeć; ci elitarni żołnierze mieli teraz więcej do powiedzenia w sprawach rzymskich, niż żołnierze mieli kiedykolwiek wcześniej, a przywrócenie republiki prawdopodobnie skończyłoby się rozwiązaniem gwardii. W republice straciliby pracę, środki do życia i (najbardziej kuszące) władzę. W ciągu kilku dni Klaudiusz miał mocno w swoich rękach władzę princepsa, Pontifexa Maximusa i imperatora; spłacił strażników, nakazał zabić morderców Kaliguli (wszyscy byli im wdzięczni, ale pozostawienie ich żywych stanowiło zły precedens) i zaplanował swoje następne działania. Najwyraźniej zdecydował się na połączenie strachu i litości, aby ustalić swoją pozycję; oddał ziemię, którą Kaligula skonfiskował, i ułaskawił wszystkich tych, których Kaligula podejrzewał o zdradę. Jego miłosierdzie także rozszerzyło formę amnestii na skazanych przez Kaligulę, paląc zapisy ich procesów. Jednak miłosierdzie rozciągało się tylko do tego stopnia, że obawiał się o własne życie. Między 41 a 42 rokiem dokonywał egzekucji senatorów i rzymskich arystokratów na oślep, jeśli myślał, że może być w niebezpieczeństwie. Zachęcała go do tego jego żona Messalina, której romansom dorównywała jedynie gotowość do zadenuncjowania swoich wrogów mężowi na egzekucję. NAJWIĘKSZYM OSIĄGNIĘCIEM KLAUDJUSZA była Wielka Brytania, gdzie król imieniem Caratacus powstał, by rzucić wyzwanie potędze Rzymian. Przez pewien czas legiony w Wielkiej Brytanii pomagały małym plemionom na południowym wschodzie w walce z przejęciem przez Caratacus. Nie nadało to rzymskiemu prestiżu do pełnego podboju wyspy, ale udało się powstrzymać królestwo Caratacus przed uzyskaniem takiej potęgi, że rozpoczęcie takiego podboju może być niemożliwe. Do 43 roku Caratacus zdobył wystarczająco dużo terytorium na południu, by zagrozić rzymskiej kontroli kanału. Klaudiusz wysłał więc cztery legiony, w tym wielu żołnierzy z samej Galii, by odepchnęli Brytyjczyków od wybrzeża. Kiedy wylądowali w Kent, ludzie Caratacusa - którzy nigdy wcześniej nie widzieli tak dużych rzymskich wojsk - zostali zaskoczeni. Legionom udało się wywalczyć sobie drogę naprzód i ustanowić rzymską granicę na południowym wschodzie Wielkiej Brytanii. Kiedy Tamiza została zabezpieczona, przybył sam Klaudiusz. Przez szesnaście dni osobiście kierował posuwaniem się naprzód, co było niezwykłym aktem jak na człowieka, który za swoich rządów nie walczył osobiście. Tymczasem Drugi Legion posuwał się na zachód pod dowództwem zaufanego dowódcy Klaudiusza Wespazjana. Ustanowienie władzy rzymskiej w Brytanii było wielkim politycznym osiągnięciem panowania Klaudiusza. Ale wkrótce uwaga Klaudiusza przeniosła się na problemy domowe. Jego żona Messalina poślubiła swojego kochanka, lekkomyślnie wyzywający akt, który mógł być pierwszym krokiem w próbie obalenia samego Klaudiusza. Jeśli tak, to się nie udało; Klaudiusz kazał zabić ich oboje. Po jej śmierci Klaudiusz poślubił młodszą siostrę Kaliguli, własną siostrzenicę Agrypinę (wymagało to specjalnego zezwolenia Senatu). Miała syna z poprzedniego małżeństwa, małego chłopca o imieniu Lucius Domitius. Klaudiusz adoptował go, nadając mu nazwisko rodowe Nero. W 51 roku ogłosił Nerona swoim spadkobiercą. Gdy tylko to zrobił, Agrypina zaczęła podejmować kroki, aby zapewnić sobie przetrwanie. Spodziewała się, że się nią zmęczy (Tacyt mówi, że była "szczególnie przerażona", kiedy usłyszała Klaudiusza, w pijackim odrętwieniu, jak zauważył, że "jego przeznaczeniem było najpierw znieść złe uczynki swoich żon, a potem je ukarać"). , i chciała zobaczyć, jak odszedł, a jej syna na tronie, zanim zwróci się przeciwko nim obojgu. Tacyt mówi, że starannie wybrała truciznę: coś, co wydaje się wyniszczającą chorobą, a nie "nagłym, drastycznym skutkiem", który mógłby zdradzić jej zbrodnię. W 54 r. n.e podała truciznę grzybom Klaudiusza. Kiedy Klaudiusza omal nie uratował atak biegunki, która usunęła większość trucizny z jego organizmu, Agrypina nakazała lekarzowi zmusić go do wymiotów, aby go uratować. Lekarz był w to zamieszany i nałożył więcej trucizny na pióro, które wepchnął Klaudiuszowi w gardło.

W wieku szesnastu lat NERO został princepsem. Był zdecydowanie najmłodszym człowiekiem, jaki kiedykolwiek to przyjął; nie mógł nawet twierdzić, że został zakwalifikowany przez poprzednią służbę rządową. Pozycja zaczęła coraz bardziej przypominać monarchię. Nero rozpoczął swoje panowanie, podobnie jak Klaudiusz, od spłacenia Gwardii Pretoriańskiej, aby pozostała po jego dobrej stronie. Obiecał także Senatowi w przemówieniu napisanym przez jego wychowawcę Senekę, że odzyskają część swoich uprawnień, tak jak chciałby August. To był niezwykły ruch, który sugerował, że on (lub Seneka) był w pełni świadomy, jak daleko jest od pierwotnej Republiki. Był to ryzykowny ruch, a decyzja Nerona, by podążać za wskazówkami Seneki, wykazał zarówno odwagę, jak i śmiałość. Ale uciekł się także do taktyki Claudian, aby się chronić. Syn Klaudiusza, Brytannik (wraz ze zhańbioną Messaliną) zmarł na "padaczkę" zaledwie cztery miesiące później. Nero nakazał także zwolnić straże swojej matki i wygnać ją z królewskiej rezydencji; usunęła już jednego princepsa, by zabezpieczyć swoją pozycję, a on chciał pozostać bezpieczny. Potem pierwsze pięć lat panowania Nerona było wyraźnie cnotliwe; później Rzymianie nadali im nazwę Quinquennium Neronis. Być może jego wychowawca Seneka był w stanie zdominować go w młodości, albo uległ rodzinnej klątwie postępującej demencji. W każdym razie od dwudziestego roku życia jego prywatne zachowanie zaczęło popadać najpierw w pobłażliwość, a potem w szaleństwo. W 58 roku zakochał się w Poppei, żonie swojego przyjaciela Othona. Nero wysłał Othona do odległej prowincji i zaprosił Poppeę do pozostania w pałacu; w rzeczywistości był już żonaty, ale zignorował protesty żony. W 59 roku postanowił na dobre pozbyć się matki. Zbudował składaną łódź, która miała złożyć się na nią i ją utopić, a następnie wysłał ją w rejs po rzece; nie był jeszcze na tyle szalony, by nie przejmować się pozorami. Ale dopłynęła do brzegu, ku jego przerażeniu; według jednej relacji kazał słudze dźgnąć ją, gdy tylko wyląduje. Następnie rozwiódł się z żoną, a następnie kazał ją zamordować, a jej głowę zwrócono Poppei jako trofeum. Ogłosił również rozwód Poppei i jej męża Othona i sam się z nią ożenił. Tymczasem rzymscy żołnierze w Wielkiej Brytanii brali przykład ze swojego przywódcy i zachowywali się z całkowitym brakiem powściągliwości. Zaczęli budować sobie nowe miasto w Wielkiej Brytanii, nad ruinami starej stolicy Caratacus Camulodunum, miasta, które miało być zamieszkane wyłącznie przez weteranów wojskowych. Jako bezpłatna siła robocza zniewolili pobliskie plemię Trinovantes, zabierając ich ziemię i zmuszając ludzi do budowania dla nich. W 60 roku zmarł król innego niewielkiego plemienia Icenów; pozostawił po sobie wdowę Boudicceę i dwie córki. Ponieważ nie miał syna, rzymski gubernator w Wielkiej Brytanii postanowił po prostu wchłonąć terytorium Iceni do prowincji rzymskiej. A potem wtargnęli rzymscy żołnierze, zgwałcili obie dziewczynki i pobili Boudicceę. Boudiccea, znieważona, zhańbiona i widząc, jak jej kraj znika na jej oczach, doprowadziła do powstania. Dołączył do niej uciśniony Trinovantes. Zaplanowali atak na częściowo zbudowane miasto Camulodunum, atak, o którym Rzymianie później mówili, że został zapowiedziany przez wróżby: upadł posąg Zwycięstwa, w niedokończonych budynkach słychać było głuchy krzyki i wrzaski, morze stało się krwistoczerwone i "kształty jak ludzkie zwłoki" zostały pozostawione przez odpływ. Jednak nie trzeba było wróżby, aby zobaczyć nadchodzącą katastrofę. Nowe miasto miało tylko niewielki garnizon do strzeżenia go, a narastająca horda Brytyjczyków bez trudu je opanowała. Dziewiąta Dywizja, która miała tam swoją kwaterę główną, została zmasakrowana, prawie do człowieka; namiestnik uciekł do Galii. Rzymski dowódca Paulinus uratował sytuację, prowadząc gwałtowny odwet, a właściwie zorganizowany atak klinów przez uzbrojonych żołnierzy wkrótce złamał brytyjski opór. Boudiccea uciekła, a następnie zażył truciznę. Następny gubernator ostrożnie obchodził Brytyjczyków i potrząsnął wojskami rzymskimi w Wielkiej Brytanii, by zachowywały się bardziej powściągliwie. Ale nie było nikogo, kto by potrząsnął Neronem wstrzemięźliwością. Miał romanse, ogromnie pił, podniósł podatki w prowincjach, aby zapłacić za swoje odpusty i ponownie zaczął prowadzić niesławne procesy o zdradę, tak jak zrobił to Kaligula. W 64 roku w Rzymie wybuchł pożar, który szybko rozprzestrzenił się w biedniejszych częściach miasta. Wiatr podniósł go i wzmocnił. Miasto było przepełnione suchymi drewnianymi domami, ramię w ramię, a ogień wypalał się na niespotykaną wcześniej wysokość. "Klęska, jaką wówczas przeszło miasto, nie miała sobie równych poza inwazją galijską" - pisał Dio Cassius. "Spalono całe wzgórze Palatyn, teatr Byka i prawie dwie trzecie reszty miasta. Niezliczone osoby zginęły". Nero był wówczas poza miastem, ale jego okrucieństwo przekonało Rzym, że jest zdolny do wszystkiego. Od razu rozeszła się pogłoska: Nero rozpalił ogień, aby oczyścić ziemię pod swój nowy pałac lub, co gorsza, dla czystej rozrywki. W rzeczywistości sumienie Nerona nie zostało jeszcze całkowicie zrujnowane. Wrócił do miasta i rozpoczął akcję pomocy humanitarnej, ale nie pomógł sprawie pierwszej nocy po powrocie, kiedy był tak poruszony epickim widokiem płomieni przetaczających się przez Rzym, że wspiął się na dach i zaśpiewał "The Taking of Troy". Potem jego reputacja była przegrana. Jak zauważa Tacyt: "Wszystkie ludzkie wysiłki, wszystkie hojne dary [Nero]…. nie odrzuciły złowrogiego przekonania, że pożar był wynikiem rozkazu". Pożar, szaleństwo i procesy o zdradę razem skłoniły grupę senatorów do zaplanowania zamachu w kwietniu 65 roku. Senat nie był tak zdesperowany od śmierci Cezara, ponad sto lat wcześniej. Ale plan został odkryty, spiskowcy skazani na śmierć, a Nero popadł w jeszcze większą paranoję. Sam jego stary nauczyciel Seneka, dowiedziawszy się, że jest podejrzany o zdradę, zabił się wraz z żoną w ich domu, aby uniknąć tortur i egzekucji. Mniej więcej w tym czasie rozpoczęły się prześladowania chrześcijan: Neron, zabijając wszystkich podejrzanych o spiskowców przeciwko niemu, musiał odwrócić uwagę od własnych występków. Chrześcijanie zapewnili mu również wygodnego kozła ofiarnego na ogień. Wydaje się jednak, że motywowała go również szczera nienawiść. Kronika Sulpicjusza Sewera mówi: Nero nie mógł w żaden sposób uciec przed zarzutem, że pożar został spowodowany jego rozkazami. Dlatego skierował oskarżenie przeciwko chrześcijanom i zgodnie z tym niewinnym zadawano najokrutniejsze tortury. Co więcej, wynaleziono nawet nowe rodzaje śmierci, tak że przykryci skórami dzikich zwierząt ginęli przez pożarcie przez psy, podczas gdy wielu zostało ukrzyżowanych lub zabitych w ogniu, a nielicznych oddzielono w tym celu. że kiedy dzień dobiegnie końca, powinny zostać skonsumowane, aby służyć za światło w nocy. W tym czasie Paweł i [uczeń] Piotr zostali skazani na śmierć, pierwszego ścięto mieczem, a Piotra ukrzyżowano. Paweł, rzymski Żyd, który stał się chrześcijaninem, który zapisał na piśmie najjaśniejszy wyraz możliwości współistnienia jednej tożsamości wśród narodów różnych narodów i łączenia ich ze sobą, był teraz postrzegany jako potencjalne niebezpieczeństwo dla imperium. W 66 NERO podjął decyzję, która skierowała go na drogę do katastrofy: zrezygnował z Armenii. Obecny król Partii, Wologazes I, odmówił honorowania umowy zawartej w środku Eufratu w czasach Kaliguli i wysłał wojska Partów do Armenii, aby ją zdobyły. Wojska rzymskie zaczęły walczyć w 53 roku p.n.e., rok przed śmiercią Klaudiusza, a walka przekształciła się w niezdecydowaną i wyczerpującą wojnę, która trwała prawie czternaście lat. Ale gdzie indziej w domenach rzymskich były kłopoty; prowincje były niespokojne i nieszczęśliwe z powodu zbyt wysokich podatków, armia rozrosła się. Nero zdecydował, że najlepiej będzie zawrzeć pokój z Partią. Więc zgodził się uznać brata Wologasesa, Tiridatesa, za króla Armenii. Trzy tysiące Partów udało się z Tiridatesem do Rzymu, aby obejrzeć ceremonię przekazania przez Nerona korony ormiańskiej. Być może Neron chciał, aby było to genialne widowisko rzymskiej wielkości - kazał zamknąć drzwi do świątyni Janusa, wskazując, że w całym imperium panował pokój - ale dla Rzymian, którzy się przyglądają, widok tysięcy Partów stłoczonych na ich ulicach w zwycięstwie musiało wyglądać bardzo jak porażka. Ponadto zachowanie Nero pogorszyło się, niewiarygodnie, gorzej. We wściekłości skopał na śmierć swoją ciężarną żonę, a potem rozkazał wykastrować młodego chłopca o imieniu Sporus, który był podobny do jego zmarłej żony, aby mógł poślubić Sporusa podczas publicznej ceremonii. Dwa lata po kapitulacji w Armenii kapitan Gwardii Pretoriańskiej zadeklarował, że gwardia poprze gubernatora Hiszpanii, doświadczonego żołnierza (i byłego konsula) imieniem Galba, jeśli będzie chciał pretendować do imperium: najwyższego dowództwa nad wszystkimi Siły zbrojne rzymskie. Galba miał pełne poparcie własnych oddziałów w Hiszpanii, a także wsparcie gubernatora sąsiedniej prowincji: był to Otho, którego żonę Nero ukradł, a następnie zamordował. Z radością oddał do dyspozycji Galbę własną armię. Nero, zdając sobie sprawę, że utrata poparcia Gwardii Pretoriańskiej oznacza utratę tronu, pobiegł do portu Ostia i zamówił statek. Straż była tuż za nim i żaden z kapitanów w porcie nie pozwolił mu wejść na pokład. Wybiegł z miasta, ale Gwardia osaczyła go w domu na obrzeżavh. Tradycyjnym gestem w takiej sytuacji było popełnienie samobójstwa. Neron otrzymał pomoc; jeden z jego doradców trzymał go za rękę i wbijał sztylet. "Taka była publiczna radość", pisze Swetoniusz, "że ludzie zakładali czepki wolności i biegali po całym mieście". GALBA Skończyła już siedemdziesiąt lat, cierpiała na artretyzm i nie miała żadnego związku z żadnymi wcześniejszymi princepsami Rzymu. Ale stawało się coraz bardziej jasne, że rzeczywista władza princepsa nie leży w jego władzy jako prokonsula, Pontifexa Maximusa, czy też naczelnego trybuna, czy w którymkolwiek z urzędów cywilnych, które zostały złożone w tytuł Pierwszego Obywatela. Prawdziwa władza princepsów leżała w imperium, naczelnym dowództwie armii. Aby zachować imperium, władca Rzymu potrzebował wsparcia Gwardii Pretoriańskiej. Republika stała się imperium, a imperium było teraz zarządzane przez coś w rodzaju tajnej junty: grupę potężnych żołnierzy, którzy mogli postawić lub usunąć figuranta władcy, ale sami dzierżyli prawdziwą władzę. Galba okazał się złym figurantem. Pomaszerował do Rzymu na czele swoich oddziałów, z Othonem u boku. Ale kiedy już tam był, odmówił spłacenia żołnierzy, którzy go wspierali, tak jak to zrobili przed nim imperatorzy. Wkrótce zaczęły pojawiać się wróżby, sugerujące, że nie będzie panował długo; najpoważniejsze było, gdy święte kurczaki opuściły go podczas składania ofiary. Wróżby prawdopodobnie zostały zaaranżowane przez niezadowolonych członków Gwardii Pretoriańskiej, którzy zdecydowali się przenieść swoją lojalność z Galby na Otho. Siedem miesięcy po przejęciu władzy imperator Galba składał ofiarę w świątyni Apolla, gdy gwardia pretoriańska ogłosiła, że Otho zostanie imperatorem na jego miejsce. Galba usłyszał wieści i zaatakował Forum do konfrontacji z rebeliantami. Zabili go tam, wyrzucili jego ciało na drogę .Senat, niestety, zgodził się potwierdzić Othona jako imperatora i princepsa. Tymczasem armia stacjonująca nad Renem ogłosiła, że chce, aby zamiast tego imperatorem został Witeliusz, dowódca wojsk w Germanii. Teraz w Cesarstwie Rzymskim było dwóch imperatorów, jeden zatwierdzony przez Senat jako princeps i wspierany przez Gwardię Pretoriańską, drugi niepotwierdzony, ale mający za plecami ogromną armię. Witeliusz pomaszerował w kierunku Włoch, gdzie jego ludzie zbudowali most przez Pad i napotkali mniejsze siły Othona w bitwie pod Cremoną. Armia Othona była rozproszona; z rzadką rezygnacją Othon zdecydował, że ani jemu, ani Rzymowi nie przyda się wszczęcie wojny domowej na pełną skalę. Uporządkował swoje sprawy, spalił swoje papiery, rozdał swoje rzeczy, dobrze się wyspał, a rano popełnił samobójstwo. Był to czyn człowieka o czystym sumieniu i niezwykłej odwadze, jakiego potrzebował Rzym. Tym, co otrzymał Rzym, był Witeliusz, sprytny i pozbawiony zasad. Pomaszerował do Rzymu, gdzie pokazał, jak rozumie strukturę władzy, rozwiązując gwardię pretoriańską i odtwarzając ją z własnych lojalnych oddziałów. Innym legionom rzymskim nie podobało się to preferencyjne traktowanie żołnierzy z prowincji germańskiej. Wkrótce wojska stacjonujące we wschodniej części imperium zadeklarowały, że wesprą jeszcze jednego kandydat: Wespazjan, rzymski generał, który już wyróżnił się w wojnach z Brytanią i został nagrodzony gubernatorstwem Syrii. Wespazjan nie znajdował się nigdzie w pobliżu Rzymu; przebywał w swojej własnej prowincji, kładąc kłopoty w Palestynie. Odkąd Kaligula groził postawieniem własnego posągu w świątyni, żydowski opór wobec rządów rzymskich narastał; żądania udało się uniknąć, ale Żydzi przeczuwali, że to tylko kwestia czasu, zanim zostaną poproszeni o zrobienie czegoś naprawdę przerażającego. W 66 roku grupa bojowników o wolność zwana Zelotami wypowiedziała wojnę rzymskim żołnierzom stacjonującym w Jerozolimie. Miejscowy gubernator wkroczył z wojskiem, ale został pokonany, a sytuacja stała się na tyle poważna, że sam Wespazjan, doświadczony generał, interweniował i wyczyścił bałagan. Z pomocą swojego syna i dowódcy Tytusa Wespazjan zdołał zepchnąć buntowników z powrotem do oblężonej Jerozolimy. Po powrocie do Rzymu Witeliusz jadł ogromnie, pił i rozpieszczał się, podczas gdy jego żołnierze przygotowywali się do obrony jego rządów. W ich stronę maszerowały wojska rzymskie, które wspierały Wespazjana. Obie armie spotkały się w Cremonie, gdzie lojalni żołnierze Wespazjana ostatecznie odnieśli zwycięstwo; ale zwycięstwo rozpoczęło czterodniowy szał palenia i zniszczenia, który ciągnął się do samego Rzymu. Zwolennicy Wespazjana w mieście próbowali odebrać Witeliuszowi Kapitol, a w bitwie, która nastąpiła po Kapitolu, zarówno Kapitol, jak i wielka Świątynia Jowisza Optimusa Maximusa spłonęły doszczętnie. W grudniu 69 roku żołnierze włamali się do kwatery Witeliusza, zabili go i pozbyli się jego ciała w tradycyjny sposób: wrzucając je do Tybru. Wespazjan był gotów zająć jego miejsce, ale nie chciał iść na zachód do Rzymu przed zakończeniem oblężenia Jerozolimy. Tak więc Senat, który desperacko pragnął zadowolić swoich niesfornych zwolenników, zanim spalą cokolwiek innego, ogłosił Wespazjana princepsem, tak jak przed nim byli August, Tyberiusz i Klaudiusz. Otrzymał tytuł bez stawiania stopy w Rzymie. Dekret nie wymieniał nawet imion Kaliguli, Nerona, Galby, Othona czy Witeliusza: zostały one wymazane z rejestru, damnatio memoria. W ubiegłym roku czterech władców domagało się władzy princepsa i było jasne, że fikcja władzy przyznawanej przez Senat w imieniu ludu była całkowitym oszustwem. Władzę w Rzymie sprawował najsilniejszy człowiek, mający najbardziej uzbrojone wsparcie. Ale nie wymieniając nazwisk ludzi, którzy przełamali tę iluzję, Senat zaprzeczył ich istnieniu. Dramaturgia, która charakteryzowała rządy Augusta, wciąż znajdowała się w samym centrum rzymskiej polityki.

DO WRZEŚNIA 70 r. mury Jerozolimy zostały zburzone, miasto spalone, Druga Świątynia stanęła w płomieniach. Zbuntowana armia żydowska nie została całkowicie pokonana, ale Wespazjan czuł, że zwycięstwo jest na tyle pewne, że opuści ten obszar. W końcu wyruszył do Rzymu we wrześniu 70, po dziewięciu miesiącach princeps in absentia. Wespazjan był doświadczonym żołnierzem; rozumiał, w jaki sposób myśleli żołnierze, i nie lekceważył siły armii do tworzenia lub łamania jego władzy. Jego pierwszym działaniem, raz w Rzymie, było ponowne przydzielenie dowódców i ponowne rozdzielenie oddziałów, aby zniszczyć dawną lojalność. Jego dziesięcioletnie rządy były spokojne, uporządkowane, dobrze zarządzane: zgodnie z oczekiwaniami Senatu, powrót do czasów augustańskiej procedury. Na obrzeżach imperium toczyły się walki: kampanie w Wielkiej Brytanii, najmniej podbitej prowincji Rzymu i straszliwy wynik wojny w Jerozolimie. W 73 roku resztki żydowskiego buntu, uwięzieni w fortecy Masada, zabili swoje dzieci, a potem siebie, zamiast ostatecznie poddać się Rzymianom. Ostatnia twierdza żydowska zniknęła, podobnie jak Judea i wszystkie pozostałości starego narodu izraelskiego; Palestyna stała się częścią prowincji Syrii. Ale zasadniczo Rzym był w pokoju; Wespazjan uniknął procesów o zdradę stanu i obniżył podatki, dzięki czemu stał się bardziej popularny, a Rzym spokojniejszy. W 79 roku ne Wespazjan zmarł, prawdopodobnie na grypę, w wieku siedemdziesięciu lat. Senat potwierdził z pewnym obawami jego syna Tytusa jako dziedzica. Za panowania Wespazjana Tytus zyskał reputację bezwzględnego i często okrutnego wodza, a jego postępowanie przeciwko Jerozolimie było szczególnie gwałtowne. Ale kiedy otrzymał tytuł princepsa, poszedł za uporządkowanym i przyzwoitym przykładem ojca. Rzym nie miał jednak szansy odetchnąć. Tytusa dotknęły trzy katastrofy, jedna po drugiej. Pierwszym był wybuch Wezuwiusza, zaledwie dwa miesiące po jego panowaniu. Góra Wezuwiusz leżała w pobliżu południowo-zachodniego wybrzeża Włoch, niedaleko Zatoki Neapolitańskiej, i dudniła w tle, odkąd większość Rzymian pamiętała. Ludzie, którzy mieszkali w mieście Pompeje, w pobliżu jego podnóża, byli przyzwyczajeni do trzęsień ziemi i chociaż zaczęły rosnąć w siłę, nikt nie był zaniepokojony; nikt nie wiedział, że trzęsienia mogą być pierwszymi etapami erupcji. Rzymski pisarz Pliniusz Młodszy przebywał w Pompejach 23 sierpnia 79 roku, dzień przed erupcją. "Wstrząsy miały miejsce już wiele dni wcześniej", napisał w liście do przyjaciela, "w Kampanii to zjawisko powszechne i nie ma powodu do paniki. Ale tej nocy drżenie stało się znacznie silniejsze; ludzie myśleli, że to wstrząs, a nie tylko drżenie. Teraz zaczyna się dzień, wciąż niepewnym i prawie leniwym świtem. Wszędzie wokół nas budynki są wstrząśnięte. Jesteśmy na otwartej przestrzeni, ale to tylko niewielki obszar i obawiamy się, a raczej pewni, że dojdzie do zawalenia. Postanowiliśmy wreszcie opuścić miasto; podąża za nami oszołomiony tłum, przedkładający nasz plan nad własny (w panice to uchodzi za mądrość). Ich liczebność jest tak duża, że spowalniają nasz wyjazd, a potem porywają nas. Zatrzymaliśmy się, gdy opuściliśmy budynki za sobą. Przydarzyło nam się tam wiele dziwnych rzeczy i mieliśmy się czego obawiać. Zamówione przez nas wozy jechały w przeciwnych kierunkach, chociaż grunt był idealnie płaski i nie utrzymały się na miejscu nawet z kołami zablokowanymi przez kamienie. Ponadto wydawało się, że morze jest wciągane do tyłu, jakby odpychało je drżenie ziemi. Z pewnością linia brzegowa przesunęła się na zewnątrz, a wiele morskich stworzeń pozostawiono na suchym piasku. Za nami przerażające ciemne chmury, rozdzierane przez błyskawice, skręcały się i rzucały, otwierając się, ukazując ogromne postacie płomieni. Były jak błyskawice, ale większe. Niedługo potem chmura opadła na ziemię i zakryła morze. Teraz pojawił się kurz, choć wciąż rzadki. Patrzę wstecz: gęsta chmura unosi się za nami, podążając za nami jak powódź przelana przez ląd. Odwróćmy się, póki jeszcze możemy widzieć, aby nie przewrócić się na ulicy i nie zmiażdżyć tłum naszych towarzyszy. Ledwie usiedliśmy, zapadła ciemność, która nie przypominała bezksiężycowej lub pochmurnej nocy, ale raczej czerń zamkniętych i nieoświetlonych pokoi. Słychać było lament kobiet, płacz dzieci, krzyki mężczyzn. Jedni wzywali rodziców, inni dzieci lub małżonków; mogli ich rozpoznać tylko po ich głosach. Robiło się jaśniej, choć wydawało się, że nie nastanie dzień, ale znak, że ogień się zbliża. Ogień faktycznie zatrzymał się w pewnej odległości, ale znowu pojawiła się ciemność i popiół, wielki ich ciężar. Wstawaliśmy i raz po raz otrząsaliśmy popiół. W przeciwnym razie bylibyśmy nim pokryci i zmiażdżeni przez ciężar. Mógłbym się pochwalić, że żaden jęk nie umknął mi w takich niebezpieczeństwach, żadne tchórzliwe słowo, ale wierzyłem, że ginę ze światem, a świat ze mną. Tych, którzy nie uciekli, grzebano w dwudziestu pięciu stopach popiołu lub duszono w upale i gazach." W ciągu jednej nocy zginęło ponad dwa tysiące osób. Tytus natychmiast wysłał z Rzymu pomoc w przypadku klęsk żywiołowych i sam odwiedził to miejsce, gdy tylko było bezpiecznie. Był w Pompejach po raz drugi, sprawdzając, jakie potrzeby można jeszcze zaspokoić, gdy w Rzymie wybuchł mały pożar i spalił ogromny obszar miasta. A potem wybuchła epidemia, która przeszła przez przepełnionych uchodźców w mieście, zabijając ich w dziesiątkach . W 81 roku, wciąż zmagając się z następstwami katastrof, Tytus zachorował na gorączkę i zmarł w wieku czterdziestu dwóch lat. Był princepsem Rzymu przez mniej niż trzy straszne lata. Może gorączka była ulgą. Po śmierci Tytusa jego brat Domicjan został ogłoszony imperatorem przez Gwardię Pretoriańską i (nieuchronnie) został zatwierdzony jako princeps przez Senat dwadzieścia cztery godziny później. Domicjan nigdy nie był ulubieńcem ojca; jakiekolwiek wątpliwości budziło to w nim, wypracował władcze zachowanie wobec Rzymu i całkowite lekceważenie Senatu. To niekoniecznie była zła rzecz. Swetoniusz mówi, że jego surowość była na ogół stosowana w interesie prawa i porządku: "Wymierzał sprawiedliwość skrupulatnie i sumiennie", pisze. "Zdegradował przysięgłych, którzy przyjmowali łapówki, wraz ze wszystkimi ich współpracownikami. Tak bardzo dbał o umiarkowanie urzędników miejskich i gubernatorów prowincji, że nigdy nie byli bardziej uczciwi i sprawiedliwi". Pilnował też moralności publicznej: "Wyrzucił z Senatu byłego kwestora, ponieważ miał skłonność do aktorstwa i tańca" - zauważa Swetoniusz. Zabronił prostytutkom otrzymywania spadków, a kiedy dowiedział się, że jedna z westalek miała wiele romansów, zarządził wymierzenie tradycyjnej kary. Została pochowana żywcem, a jej kochankowie publicznie "pobici na śmierć rózgami". Wszystko to było całkowicie poprawne, choć surowe. Domicjan nie był skłonny do okazywania miłosierdzia; naprawdę bardzo poważnie traktował swoją moc. Niedługo po wstąpieniu na tron przyjął tytuł dominus et deus, co oznacza "Pan i Bóg", i polecił, aby wszystkie oficjalne pisma miały nagłówek "Nasz Pan i nasz Bóg nakazuje, aby tak się stało". "I tak powstał zwyczaj", dodaje Swetoniusz, "odtąd nie zwracać się do niego w żaden inny sposób, nawet pisemnie lub w rozmowie". W przeciwieństwie do Kaliguli był całkiem zdrowy na umyśle; i nie używał twierdzenia o boskości do łamania prawa. Ta skrupulatna prawość zapobiegła powszechnemu oburzeniu, które zabiło dawnych nadużywających władzy princepsów. Senat nie wniósł żadnego trwałego sprzeciwu; Gwardia Pretoriańska nie zamordowała go od razu. Ale możemy spojrzeć wstecz na ten tytuł dominus et deus jako moment, w którym przyjemna maska republikańskiego rządu została ostatecznie zrzucona na dobre. Senat potwierdził nawet najgorszego princepsa, choć niechętnie. Ale nikt nie mógł twierdzić, że władca zwany "Panem i Bogiem" potrzebował jakiejkolwiek sankcji ze strony swego ludu, aby rządzić. Domicjan nie był pierwszym władcą rzymskim, który posiadał władzę królewską, ale był pierwszym, który to powiedział. Pierwszy Obywatel został wreszcie cesarzem. Roszczenie Domicjana do najwyższej władzy i jego surowe egzekwowanie prawa wywołały to samo nieszczęście, które nękało Chiny, gdy przyznawano nagrody za donoszenie o występkach innych, i drażniło Spartę, gdy każdy z nich był egzekutorem moralności swojego brata. Atmosfera w Rzymie stała się tak przygnębiająca, że Tacyt wyraził wdzięczność za to, że jego kochany i utęskniony ojciec Agrykola zmarł przed panowaniem Domicjana: Domicjan nie zostawiał już przerwy ani oddechu. Za Domicjana ponad połowa naszej nędzy polegała na oglądaniu i byciu obserwowanym, podczas gdy nasze westchnienia były przeciw nam wymierzon. Szczęśliwy ty, Agricolo, w twoim chwalebnym życiu, ale nie mniej szczęśliwa w twojej śmierci na czas. Nieustanne karanie występków prowadziło do niezadowolenia, niezadowolenia do mamrotania, mamrotania do spisku, spisku do podejrzeń, podejrzenia do przekonania, przekonania do bezwzględnej kary, w niekończącym się kręgu nędzy. Domicjan, podobnie jak Tytus i Wespazjan, znał źródło swojej mocy; podwyższył żołd dla armii, aby zapewnić sobie jej lojalność. Jego domownicy byli mniej wdzięczni. W 96 roku jego żona, jego posługaczka, siostrzenica (której męża uśmiercił za ateizm) i przywódcy gwardii pretoriańskiej razem zadźgali Domicjana w jego sypialni. Senat natychmiast ogłosił cesarzem jednego ze swoich, sześćdziesięciojednoletniego konsula Nerwę. Spodobało się to mieszkańcom Rzymu, ale nie armii. W 97 roku Gwardia Pretoriańska (która jako całość nie brała udziału w spisku mającym na celu zabicie Domicjana i podzielała lojalność wobec niego armii) zamknęła Nerwę we własnym pałacu, wywlekła szambelana, który wpuścił skrytobójców do jego komnat , odrąbała mu genitalia, wepchnęła je do ust, a potem poderżnęła mu gardło. Zaraz potem Nerwa oświadczył, że jego spadkobiercą zostanie generał Trajan, ulubieniec armii stacjonującej obecnie w pobliżu Renu. Prawdopodobnie powiedziano mu, że to jedyny sposób aby uniknąć zamachu, ale żadne negocjacje nie przetrwały. Zaledwie kilka miesięcy później Nerva zmarł na gorączkę. Było to prawdopodobnie mile widziane wyzwolenie z dużo paskudniejszego końca. Trajan, słysząc wiadomość, że jest teraz cesarzem, poświęcił trochę czasu na upewnienie się, że jego obecne dowództwo zostało odpowiednio załatwione przed wyruszeniem do Rzymu. Podróżował wzdłuż granicy Renu i Dunaju, aby sprawdzić, czy jest bezpiecznie, i dopiero wtedy zawrócił na południe. Minęło prawie osiemnaście miesięcy po śmierci Nerwy, kiedy przybył do Rzymu. Przez cały ten czas miasto zachowywało spokój, co jest miarą doskonałej przydatności Trajana do tego zadania. Wojsko szanowało jego umiejętności, a mieszkańcy Rzymu, uspokojeni nieobecnością Domicjana i ucieczką przed wojną domową, która mogła nastąpić po śmierci Nerwy, byli gotowi go powitać. Historycy rzymscy niemal jednogłośnie wychwalają Trajana. Naprawiał drogi i porty, budował biblioteki, kopał kanały, naprawiał kanały ściekowe i "przysiągł, że nie rozleje krwi", co podobało się ludziom. Jego kampanie cieszyły armię; do 106 dodał zarówno Synaj, jak i ziemię na północ od Dunaju do Cesarstwa Rzymskiego. Sam poprowadził ataki i triumfalnie powrócił na wielką uroczystość. Na cześć jego zwycięstw historia jego wojen na północ od Dunaju została wyrzeźbiona w komiksowym stylu na kolumnie, która wciąż stoi w Rzymie: Kolumnie Trajana. Reputacja Trajana jako dobrego cesarza opierała się na jego podstawowej sprawiedliwości, braku paranoi, przyzwoitej administracji stolicy i chęci prowadzenia kampanii na rzecz większej chwały Rzymu. Ale miało to też związek z skrupulatnością, z jaką obserwował te puste formy współpracy z Senatem. "Traktował senatorów z godnością" - czytamy w Historii Augusta z IV wieku i skrupulatnie wykonywał przepisy senatorskie. Był to związek między senatem a cesarzem, którego nie widziano od dziesięcioleci lub dłużej; i w tej atmosferze podejmowano przemyślane próby usprawiedliwienia dominacji cesarza nad narodem, którego samo imię nie dopuszczało takiej możliwości. Filozofia stoicyzmu była nauczana w Rzymie od wieków; była podstawą rzymskiej idei cnoty. Człowiek stoicki nie był zdominowany przez swoje apetyty. Potrafił oderwać się zarówno od przyjemności, jak i bólu, aby obiektywnie decydować, jaki kierunek działania jest dobry. Teraz filozof imieniem Epiktet zwrócił się o zastosowanie stoickich zasad do problemu cesarza. Pisał, że samo słowo Roman oznaczało teraz "warunek poddania się cesarzowi", ale nie było powodu, by było to niezgodne z prawdziwą wolnością. Nawet mężczyźni, którzy są prawnie, konstytucyjnie "wolni" zmagają się z przymusami, które grożą zniewoleniem: Czy nigdy nie nakazywała ci, że kochasz robić wszystko, czego nie chcesz? Czy nigdy nie schlebiałeś swojemu cennemu chłopcu-niewolnikowi? Czy nigdy nie całowałeś jego stóp? Ale jeśli ktoś zmusza cię do pocałowania Cezara, uważasz to za oburzenie, samą ekstrawagancję tyranii. Czy nigdy nie wychodziłeś w nocy, gdzie nie chciałeś, i wydawałeś więcej, niż chciałeś, i wypowiadałeś słowa lamentu i jęków. Dlaczego w takim razie nazywasz siebie wolnym? Epiktet sam był niewolnikiem z Azji Mniejszej; wiedział, co to znaczy żyć w uległości. Jego stoicyzm czyni z wolności stan duszy, a nie ciała. "Ten człowiek jest wolny", pisał, "który żyje tak, jak chce,kto dostaje to, czego chce, i unika tego, czego chce uniknąć". Cesarze mieli tam pozostać; najlepiej więc było, aby Rzymianie po prostu na nowo zdefiniowali wolność. W OSTATNICH LATACH panowania Trajana imperium trapiło zjawisko, z którym nie wiedziało, co zrobić: obecność coraz większej liczby chrześcijan. Konsul Pliniusz, który później służył jako gubernator prowincji w Azji Mniejszej, był tak zaniepokojony tymi ludźmi, że napisał do Trajana, pytając, co powinien z nimi zrobić. Mówili o przynależności do królestwa bez ziemskiego władcy; była to postawa niewygodnie przypominająca Żydów, którzy najpierw odmówili czczenia cesarza, a potem przekształcili się w niechlujny problem militarny. W rzeczywistości chrześcijanie, którzy rzeczywiście oczekiwali królestwa rządzonego przez Boga, a nie Trajana, byli zupełnie inni niż Żydzi. Od czasów Abrahama żydowski kult Boga był związany z określonym kawałkiem ziemi; Bóg obiecał im ziemię Izraela, co oznaczało, że ich wiara musiała mieć wymiar polityczny. Żydowska odmowa oddawania czci cesarzom rzymskim była oparta na teologii (Bóg powiedział: nie będziesz miał innych bogów oprócz mnie), ale było to również twierdzenie, że Rzymianie nie mieli prawa rządzić Izraelem, a szczególnie Jerozolimą. Należał do Boga. Z drugiej strony chrześcijanie nigdy nie mieli własnego kraju: królestwo, o którym mówili, było królestwem duchowym, istniejącym w innym wymiarze, obok ziemskich narodów, w których żyli. Było to miasto bez fundamentów, którego budowniczym był Bóg, jak ujął to pisarz nowotestamentowej Księgi Hebrajczyków. Samo imię Chrześcijan sugerowało, że znaleźli swoją tożsamość jako wyznawcy Boga-człowieka, który został ukrzyżowany w Palestynie, a nie jako mieszkańcy określonego miejsca. Cesarze i gubernatorzy Rzymu nigdy tego nie odkryli. Listy Pliniusza były zarówno ostrożne, jak i zakłopotane: Czy powinien ścigać chrześcijan, jeśli nie wystąpią? Czy powinien pozwolić im na publiczne odprawianie dziwnych rytuałów wiary? Jak powinien odpowiedzieć? Trajan zasugerował zasadę "nie pytaj - nie mów"; Pliniusz powinien zniechęcać do publicznego wyznawania chrześcijaństwa, ale nie miał zawracać sobie głowy szukaniem chrześcijan do zabijania. Jeśli zachowywali się spokojnie, należy ich zostawić w spokoju. Nie przejmował się tym problemem, po części dlatego, że był skłonny wypatrywać swoich bitew na zewnątrz. Za Trajana Imperium Rzymskie osiągnęło swój największy zasięg. Przesunął granice na północ i południe; jego ostatnia kampania skierowana była przeciwko Partom, obecnie rządzonej przez króla Wologasesa III. W 113 osobiście poprowadził wojska rzymskie na wschód przez Armenię, która wpadła w ręce Rzymu i stała się rzymską prowincją, i bezpośrednio do ziemi Partów po drugiej stronie rzeki Eufrat. Partowie zostali zmuszeni do odwrotu; Trajan wkroczył do samej Mezopotamii, zajął Babilon i zdobył stolicę Partów, Ktezyfon. To było wielkie zwycięstwo, ale mezopotamska pustynia była notorycznie trudna do utrzymania; lepiej nadawał się do wojny partyzanckiej niż do okupacji przez dużą armię. Do 117 roku Trajan pozostał w Mezopotamii, walcząc z trwającym partyjskim oporem, ale nigdy nie był w stanie całkowicie go unicestwić. W tym samym czasie poddanych rzymskich niepokoiło kolejne zamieszki społeczne. W 115 społeczności żydowskie rozrzucone po całym imperium, od Egiptu na północ, wykorzystały rzymskie zainteresowanie Partami jako okazję do buntu. Masada była jeszcze dobrze w żywej pamięci; a Żydzi pragnęli z powrotem ziemi danej im przez Boga. Ta rebelia stawała się coraz bardziej poważna, aż Trajan zezwolił nie-Żydom na niespokojnych terenach na zabijanie ich żydowskich sąsiadów, masakra, która tymczasowo zawiesiła problem. Postanowił jednak, że lepiej zawiesić operacje w Partii na bardziej pomyślny czas; więc wycofał swoje wojska i ruszył do domu. Dotarł tylko do Azji Mniejszej. W Cylicji doznał udaru i prawie natychmiast zmarł 9 sierpnia 117 r. Miał sześćdziesiąt cztery lata. Było trochę zamieszania co do tego, kto powinien przejąć władzę jako następny, ponieważ Trajan nie zostawił jednoznacznych wskazówek. Jego podopieczny Hadrian, obecnie gubernator Syrii, twierdził, że Trajan zamierzał, aby został następnym cesarzem, chociaż niektórzy przyjaciele Trajana twierdzili, że albo zamierzał wybrać kogoś innego, albo celowo pozostawił swój wybór bez aby najlepszy mógł wygrać. Ponieważ nie było jasnego kandydata do zastąpienia Hadriana - a Hadrian kierował się już do Rzymu, gdy wątpliwości zaczęły uciekać - Senat potwierdził go. A w Rzymie Hadrian przypieczętował swoje przystąpienie zwykłymi dużymi płatnościami dla Gwardii Pretoriańskiej: "Żołnierze bardzo go kochali ze względu na jego bardzo duże zainteresowanie w wojsku", kończy się historia Augusta z IV wieku, "a poza tym za jego wielką hojność wobec nich". W czasie swoich dwudziestojednoletnich rządów Hadrian okazał się człowiekiem ostrożnym i konserwatywnym, cesarzem średniego szczebla, niezbyt kochanym, ale niezbyt przestraszonym. Jego największa wojna wyszła nie z agresji, ale z błędu w ocenie; próbował zbudować sobie nową stolicę nad ruinami Jerozolimy, a nawet planował postawić świątynię Jowisza na miejscu Drugiej Świątyni. Wywołało to kolejne wielkie żydowskie powstanie, które było (według słów Dio Cassius) "wojną o niemałym znaczeniu ani o krótkim czasie trwania". Przywódcą żydowskiego ruchu oporu był Szymon Bar Kochba, człowiek, którego historyk Kościoła Euzebiusz opisuje jako posiadającego "charakter rozbójnika i mordercy", który mimo to obiecał Żydom, że "oświeci ich pośród ich nieszczęść. " Hadrian wysłał swoich najbardziej doświadczonych generałów, aby stłumili bunt. Rozpoczęli wojnę małych bitew z żydowskimi placówkami partyzanckimi w całym kraju: "przechwytywanie małych grup… pozbawianie ich jedzenia i zamykanie ich". Strategia doprowadziła do absolutnej dewastacji Ziemi Obiecanej. "Pięćdziesiąt ich najważniejszych placówek i 985 najsłynniejszych wiosek zostało zrównanych z ziemią" - pisze Euzebiusz; "W różnych najazdach i bitwach zginęło 580.000 ludzi, a liczba tych, którzy zginęli z powodu głodu, chorób i ognia, nie została dowiedziona. W ten sposób prawie cała Judea została spustoszona". To było największe zwycięstwo Hadriana, ale była to akcja obronna. Nie podjął też żadnych wysiłków, by odzyskać ziemię Partów, na którą najechał Trajan. Chciał zamknąć granice Rzymu dokładnie tam, gdzie były. Charakteryzacją takiego stosunku do całego imperium były jego działania w Wielkiej Brytanii, kiedy uznał, że dobrym pomysłem będzie wzniesienie muru w całej Szkocji. Budowa Muru Hadriana rozpoczęła się w 122 roku. Dziesięć lat później mur był prawie całkowicie ukończony . Miał dwadzieścia stóp wysokości i został zbudowany wzdłuż grzbietów wzgórz, tak że ziemia opadała z drugiej strony, ogromnie zwiększając jego wysokość. I rozciągał się od Morza Północnego do Morza Irlandzkiego, opasując Wielką Brytanię pośrodku, na długości siedemdziesięciu pięciu mil. Mur zdołał powstrzymać Celtów z północy (kłopotliwych i wojowniczych Piktów) przed najazdem na rzymską prowincję Brytanii, która teraz wkradła się w głąb wyspy. Ale Mur był czymś więcej niż granicą. Był to arbitralny podział, który nie podążał za rzeką ani naturalną barierą, i złożył deklarację: Tu, po jednej stronie muru, jest Rzym; że z drugiej strony tak nie jest. Pośrodku nie było strefy buforowej, przejścia. Podobnie jak okupacja Armenii, budowa muru pokazała, że Rzymianie coraz mniej chętnie znosili niejednoznaczne tożsamości. Poddani cesarza byli albo pełnoprawnymi obywatelami Rzymu, albo wrogami Rzymu. Minął dzień królestw klientów; albo zostali wciągnięci do imperium jako pełne prowincje, albo zostali zniszczeni.

W 88 roku n.e, OSTATNIM ROKU Zhangdiego, syna Mingdiego, dynastia Han odzyskała większość swej dawnej świetności. Państwa zachodnie zostały podbite prawie aż do granicy z Partami, a handel wzdłuż Jedwabnego Szlaku napełnił imperium dobrobytem. Nawet brak dojrzałego króla, który zająłby miejsce Zhangdiego - w chwili jego śmierci jego następca Hedi miał zaledwie dziewięć lat - nie wydawał się katastrofą, jak to miało miejsce we wcześniejszej fazie rządów Hanów. Chiny miały szczęście, że miały dobrego regenta: Pan Ch′ao, stary żołnierz, który istniał od czasów ojca Zhangdiego i wiedział o rządzeniu tyle samo, co każdy cesarz. W 91, w wieku dwunastu lat, Hedi nakazał pałacowym eunuchom zabić krewnych jego matki, którzy próbowali wykorzystać jego młodość, by wciskać się w urzędy rządowe. Prawdopodobnie możemy przypisać tę bezwzględność staremu Pan Ch′ao, który pilnował swojego młodego podopiecznego i który pamiętał, że dynastia Han została kiedyś obalona przez krewnych cesarzowej-wdowy. W każdym razie było to pierwsze pojawienie się na scenie nowej grupy graczy władzy: pałacowych eunuchów. Wykorzystywanie pałacowych eunuchów do służenia rodzinie królewskiej było częścią strategii mającej zapewnić lojalność królewskich sług; ponieważ zostali wykastrowani, nie mieli ambicji (teoretycznie) przejęcia ziemi, bogactwa lub władzy w imieniu swoich dzieci lub klanu. Według niektórych szacunków na dworze Han było dwa tysiące eunuchów i cieszyli się zaufaniem cesarza. Hedi zmarł w 105 roku, wciąż mając dwadzieścia kilka lat, bez prawowitego spadkobiercy; żadna z jego żon nie zaszła w ciążę. Jedna z nałożnic pałacowych miała trzymiesięcznego syna cesarza; to dziecko, mały Shangdi, zmarł, zanim skończył rok. Najbliższym pozostałym krewnym był bratanek Hedi, Andi, który miał dwanaście lat, kiedy objął tron w 106. Ale w przeciwieństwie do swojego wuja, nie miał przywileju czujnego opiekuna. Pan Ch&prie;ao zmarł w 102 roku, po całym życiu nieustannej wojny, która zaprowadziła go aż na zachód, aż do Morza Kaspijskiego. Po raz kolejny na scenę przenieśli się potężni krewni. Andi, będąc jeszcze dzieckiem, ożenił się z córką ambitnego urzędnika. Następnie został zachęcony do pozostawienia decyzji politycznych rodzinie żony. Do roku 146 cała sukcesja tych zbyt młodych władców została osadzona na tronie przez jedną ambitną rodzinę szlachecką po drugiej. Syn Andiego, Shundi, został koronowany w 125, w wieku dziesięciu lat; jego syn Chongdi został koronowany, gdy miał zaledwie rok i zmarł, zanim skończył trzy lata; za nim podążał jego trzeci kuzyn, siedmioletni Zhidi, który został otruty, gdy miał osiem lat i został zastąpiony przez innego kuzyna, czternastoletniego Huandi. Przez te wszystkie lata Han Chiny był prowadzony przez wujków, kuzynów, ciotki i każdego, kto mógł włożyć palec do ciasta. O polityce Huandiego decydował za niego starszy brat jego żony, ambitny Liang Ji, który już od kilku lat kierował stolicą Loyang. Pozbawiony władzy Huandi wycofał się całkowicie do pałacu, ignorując wszelkie decyzje polityczne, odmawiając spania z żoną i - jak się okazało - pielęgnując przyjaźń pałacowych eunuchów. Eunuchowie ci zdobywali coraz większą władzę dzięki stopniowym zmianom ich statusu prawnego. Kilkadziesiąt lat wcześniej królewski eunuch adoptował syna, co nie było niczym niezwykłym. Ale kiedy zmarł eunuch, pozostawił swoją ziemię adoptowanemu synowi. Po raz pierwszy synowi pozwolono ją zatrzymać. Dwie dekady później innemu eunuchowi pozwolono przekazać honorowy tytuł swojemu adoptowanemu synowi. Nie były to drobne zmiany. Pozwolili eunuchom stworzyć własny rządzący klan - tworzony przez adopcje, a nie małżeństwa, ale mimo wszystko klan. I jak każdy klan, pałacowi eunuchowie zaczęli gromadzić bogactwa, majątki i ambicje. W 159 Huandi wziął pięciu eunuchów, których lojalność wyrobił sobie w pracy: mieli zabić jego szwagra, a on nagrodzi ich tytułami i ziemią. Jego żona właśnie umarła, jego więzy krwi z Liang Ji zostały zerwane, a on chciał odzyskać swój tron. Pięciu eunuchów zmobilizowało straż pałacową i otoczyło dom Liang Ji. Zabił się, zanim zdążyli się włamać i położyć na nim ręce, ale reszta jego rodziny została zabita. Czystka rozprzestrzeniła się na cały klan. Ale powrót Huandi do władzy przyszedł za późno. Przez dziesięciolecia, gdy w Chinach panowali regentowie, nikt nie zwracał większej uwagi na stan całego kraju. Nie obserwowany system zasług wprowadzony przez Guang Wudiego zaczął się odwracać. Oddał rząd chińskich prowincji w ręce wyszkolonych i zdolnych ludzi, a nie arystokratów. Ale ci zdolni ludzie byli również ambitni. Wielu z nich z biegiem czasu przejęło ziemię tych, którzy nie mogli płacić podatków, a następnie pozwoliło dłużnikom dalej ją uprawiać. Było to całkowicie legalne, a także bardziej humanitarne (i bardziej produktywne) niż wtrącanie dłużników do więzienia. Ale w rezultacie urzędnicy rządowi zgromadzili duże połacie ziemi, obrabianą przez dłużników, którzy stali się nowym rodzajem feudalnego chłopa. Tylko ludzka natura mogła przekazać tę ziemię synom i wnukom. Powoli wyrosła kolejna sieć potężnych rodzin właścicieli ziemskich. Nazwiska różniły się od nazwisk wielkich rodów sto lat wcześniej, ale rezultaty były takie same: bogaci właściciele ziemscy zarządzali rozległymi majątkami, a biedni rolnicy, którzy pracowali na roli, nie mieli siły protestować przeciwko własnym niskim zarobkom. Właściciele ziemscy zaczęli nawet zatrudniać bandy ochroniarzy, aby chronić swoje wielkie majątki - bandy, które coraz bardziej przypominały prywatne armie. Jednocześnie otwarcie drogi na zachód przyniosło coraz większy handel. Kupcy (którzy w pierwotnym systemie Han byli pogardzani jako pasożyty i pośrednicy) byli teraz w stanie zrobić ogromne fortuny. Zjawisko to opłakiwał uczony Wang Fu, który zmarł około 165 roku: w Qianfu lun "Krytyka ukrytego człowieka" (nigdy nie wywalczył wiele w zakresie oficjalnych przysług), w rozdziale "O nadmiernym luksusie, " narzeka, że handel wyparł rolnictwo jako najbardziej dochodowy zawód. A handel był budowany częściowo na plecach biednych robotników rolnych, którzy musieli płacić coraz wyższe podatki by Jedwabny Szlak mógł być utrzymany aż na zachód i obsadzony garnizonami chroniącymi karawany kupieckie przed bandytami. Huandi niewiele zrobił, aby rozwiązać którykolwiek z tych problemów. Zmarł w 168 roku, pozostawiając tron i wszystkie problemy dynastii Han swojemu dwunastoletniemu synowi Lingdiemu. Matka Lingdiego, cesarzowa wdowa Dou, była trzecią żoną Huandi. Służyła jako regentka syna, a ponieważ Lingdi był tak młody, wiedziała, że przez jakiś czas będzie regentką. Jej największym zmartwieniem była władza pałacowych eunuchów, którzy pod rządami Huandiego zdobywali coraz większe bogactwo i władzę. W rzeczywistości grupa pałacowych eunuchów uformowała się w coś na kształt dobrowolnego klanu, skrzyżowanego z tajnym stowarzyszeniem: nazywało się Dziesięć Regularnych Służących, a jego członkowie byli zdeterminowani, aby uzyskać jak najwięcej od cesarza dla siebie. Jeden z jej doradców, uczony konfucjański Chen Fan, zasugerował, że najbezpieczniej byłoby dla imperium, gdyby wszyscy eunuchowie zostali po prostu zgładzeni. Ta rada dotarła do samych eunuchów. Dziesięciu Regularnych Służących i ich sojusznicy wdarli się do pałacu, otoczyli strażą wdowę cesarzowej i powiedzieli młodemu Lingdi, że przybyli, aby uwolnić go od wpływów matki i zapewnić mu bezpieczeństwo. Cesarzowa wdowa pozostawała pod strażą przez cztery lata. Kiedy zmarła w 172 roku, powszechnie szemrano, że została zamordowana przez Cao Jie, przywódcę Dziesięciu Regularnych Pomocników. W międzyczasie Lingdi tak bardzo ufał Dziesięciu, że nazwał innego z nich, znienawidzonego Zhang Ranga, honorowym tytułem "Mój przybrany ojciec". Nikt nie był u steru Chin Han, a do nieszczęść gospodarczych wkrótce dołączyły klęski żywiołowe. Po powszechnej chorobie w 172 r. nastąpiła najpierw powódź, a następnie inwazja szarańczy. W 177 roku kampania wojskowa przeciwko barbarzyńcom zakończyła się klęską. Dwa lata później, w 179, przez kraj przeszła kolejna epidemia. Były to rodzaje wróżb, które doprowadziły do upadku nowej dynastii Wang Manga. Za jego czasów Czerwone Brwi walczyły z nieostrożnymi bogaczami; teraz cykl przemocy rozpoczął się od nowa. Teraz nowa banda bojowników o wolność, Żółtych Turbanów, podjęła sztandar biednych i uciskanych. Żółte Turbany były czymś więcej niż zwykłą grupą buntowników: byli sektą milenijną, która czekała na nadejście złotego wieku. Miliony Chińczyków, którzy żyli niewyobrażalnie ciężkim i ponurym życiem, szukały nie tylko rozwiązań politycznych, ale natychmiastowej nadziei. Żółte Turbany oferowały dokładnie to. Ich przywódca, nauczyciel taoistyczny Chang Chueh, twierdził, że ma moc czynienia magii. Zapowiedział, że może leczyć choroby, cudowną obietnicę dla ludzi, którzy właśnie przeszli przez potworną epidemię. Obiecał, że jeśli wezmą jego lekarstwa, będą odporni na rany i będą mogli walczyć w bitwie bez strachu, co jest równie cudownym pomysłem dla tych, którzy byli bezbronni, nieuzbrojeni i słabi z głodu. W 182 roku Żółte Turbany miały zwolenników ponad trzysta pięćdziesiąt tysięcy biednych, zdesperowanych, pozbawionych ziemi i wściekłych Chińczyków. W 184 byli gotowi do powstania i walki ze swoimi ciemiężcami.

Po nieagresywnych rządach Hadriana nastąpiło więcej tego samego. W 138 r. przyjął następcę tronu: Antoninusa Piusa, polityka w średnim wieku, który był zarówno konsulem, jak i gubernatorem. Pius miał pięćdziesiąt dwa lata, a jego nowy przybrany ojciec miał sześćdziesiąt dwa lata. W ten sam sposób August adoptował swojego zięcia Tyberiusza, a Klaudiusz adoptował Nerona. Ten rodzaj adopcji nie miał nic wspólnego z wychowaniem. Stworzyło to "pokrewieństwo" w prawie, ten sam rodzaj więzi, której używali eunuchowie z dynastii Han do tworzenia własnych klanów. Dla cesarzy rzymskich był to użyteczny sposób na połączenie wielkiej przewagi sukcesji z ojca na syna (zawsze było doskonale jasne, kto miał być następnym cesarzem) z wielkim republikańskim przekonaniem, że tylko zasługujący na to powinien mieć władzę . Adopcja pozwoliła każdemu cesarzowi przekazać swój tron nie synowi, którego miał, ale synowi, na którego miał nadzieję. Podobnie jak Hadrian, Antoninus Pius miał dość długie i niezakłócone rządy; najbardziej ekscytującym wydarzeniem w ciągu jego dwudziestu trzech lat był wielki festiwal w 148 roku, z okazji 900-lecia Rzymu. Sam Pius formalnie adoptował nie jednego, ale dwóch spadkobierców: swojego siostrzeńca Marka Aureliusza i innego chłopca o dziewięć lat młodszego, Lucjusza Werusa. Kiedy Pius zmarł w 161 roku, jego starszy spadkobierca Marek Aureliusz miał czterdzieści lat. Spełnił swoją kadencję jako polityk, w tym rok jako konsul, ale nie lubił polityki. Był intensywnym introwertykiem, uczonym z natury (historia Augusta z IV wieku mówi nam, że "zainteresował się namiętnie filozofią" przed dwunastym rokiem życia) i nie był entuzjastycznie nastawiony do zostania cesarzem Rzymu. Został "zmuszony przez senat" do podjęcia wyznaczonego mu zadania, a w odwecie uczynił współcesarzem swego młodszego brata Lucjusza Werusa, który już służył jako konsul. Natychmiast obaj zostali zmuszeni do zmierzenia się z wojną. Partowie znowu byli w ruchu; Król Wologazes IV, być może zachęcony spokojem poprzednich dwóch cesarzy, maszerował już przez Armenię (którą zdobył) i najeżdżał Syrię. Partowie zostali ciepło przyjęci w Syrii, głównie ze strony Żydów, którzy uciekli przed masakrą po buncie Bar Kochby i byli w stanie pokonać stacjonujący tam rzymski garnizon. Lucjusz Werus objął dowództwo nad armią rzymską i pomaszerował na wschód, podczas gdy Marek Aureliusz strzegł frontu. Do 162 roku Lucjusz był w Syrii i toczył bardzo skuteczną wojnę z siłami Partów. On sam najechał Armenię i zdołał ją odbić; w międzyczasie jeden z jego dowódców maszerował na południowy wschód z inną dywizją, najechał Mezopotamię i zdobył Ktezyfon. Wologazes IV wycofał się, tracąc swój pałac, który zniszczyli Rzymianie. Wojska powróciły triumfalnie do Rzymu w 166 roku i przyniosły ze sobą zarazę. Gdy parady zwycięstwa dobiegły końca, choroba przetaczała się już przez miasto. Grecki lekarz Galen, który przybył do miasta w 168 r. w odpowiedzi na rozpaczliwe wezwanie cesarzy, spisał własną relację o zarazie w traktacie zatytułowanym Methodus Medendi. Opisuje swoich pacjentów jako cierpiących na gorączkę, ból gardła i krosty: najprawdopodobniej ta "plaga antontyńska" była ospą. Epidemia trwała przez trzy pełne lata, a dwa tysiące ludzi dziennie umierało w szczytowym momencie, a tak wiele ciał do usunięcia, że Marek Aureliusz zakazał budowy nowych grobowców, aby zmusić Rzymian do wywożenia swoich zmarłych z miasta. Choroba utrzymywała się w mieście przez kolejne lata. W środku tego, gdy armia została poważnie osłabiona chorobami, plemiona wzdłuż Dunaju skorzystały z okazji, aby zaatakować granicę rzymską. Obaj cesarze podeszli, aby poradzić sobie z zagrożeniem, ale zostało ono odparte, zanim przybyli. Katastrofa nadeszła w drodze do domu, kiedy Lucjusz Werus nagle zaczął mieć drgawki i zmarł, zanim mógł zostać sprowadzony z powrotem do Rzymu. Marek Aureliusz wrócił do miasta z ciałem swojego przybranego brata i współwładcy, i zobaczył go właściwie pochowanego. Następnie wrócił nad Dunaj. Spędził prawie całą resztę swojego panowania - z wyjątkiem koniecznych podróży powrotnych do Rzymu, aby zająć się cesarskimi interesami i jednej podróży na wschodnią granicę, aby uporać się z podobno buntem - w niemieckiej prowincji, walcząc z najazdami, które rozprzestrzeniały się i nasilały . Nieobecność w stolicy często czyniła cesarza niepopularnym, ale Marek Aureliusz zyskał reputację dbającego o bezpieczeństwo imperium i łagodnego obchodzenia się ze swoim ludem. Kiedy skarbiec został wyczerpany przez ciągłe wojny na północy, zamiast podnosić podatki, licytował meble, złote naczynia i klejnoty z cesarskiego pałacu; to uczyniło go jeszcze bardziej ukochanym. (The Augustan History mówi, że sprzedał nawet "jedwabne i wyszywane złotem ubrania swojej żony", co być może niewiele mu dało w domu). Życie w wojskowym namiocie, z dala od stolicy pełnej gadatliwych senatorów i hałaśliwych rzymskich mszy, było w rzeczywistości ulubionym miejscem zamieszkania Aureliusza. W latach spędzonych na froncie niemieckim Marek Aureliusz mógł poświęcić trochę czasu na filozofię; jego pisma filozoficzne, Medytacje Marka Aureliusza, stały się jednym z klasyków stoicyzmu. Są to rozmyślania człowieka schwytanego w pułapkę własnych obowiązków, dźwigającego ciężar imperium, z którego był najszczęśliwszy, gdy był najdalej od niego. "Niech nie ma dla ciebie znaczenia, czy jest ci zimno, czy ciepło", pisze, "jeśli spełniasz swój obowiązek; czy jesteś senny lub zadowolony ze snu, źle o tobie mówią lub chwalą, umierasz lub robisz coś innego". "Uważaj, abyś nie został cezarem" - dodaje nieco później - "aby nie ubrudził cię takim barwnikiem, bo takie rzeczy się zdarzają. Bądź prosty, dobry, czysty, poważny, wolny od afektacji, przyjaciel sprawiedliwości". Nigdy nie chciał być Cezarem, co prawdopodobnie tłumaczy przedwczesne zepchnięcie jego syna Kommodusa na przywództwo. Marek Aureliusz spłodził czternaścioro dzieci (podobno więcej niż kilkoro zostało poczętych przez jego żonę pod jego nieobecność; Historia Augusta wspomina, że kiedyś zastał żonę jedzącą śniadanie z nocnym gościem i udawał, że tego nie zauważył), ale Kommodus był jego jedynym synem. Wyznaczył Kommodusa na swojego spadkobiercę, gdy chłopiec miał zaledwie pięć lat, a w 176 roku, gdy Kommodus miał piętnaście lat, ogłosił Kommodusa współimperatorem. Marek Aureliusz nie miał już dużo życia. Od jakiegoś czasu cierpiał, prawdopodobnie cierpiał na raka; Dio Cassius mówi, że przyzwyczaił się do regularnego przyjmowania leku, który umożliwiał mu radzenie sobie z bólem, co sugeruje, że mógł być uzależniony od opium. W 180 roku, po tygodniu ciężkiej choroby, zmarł na froncie. Dziewiętnastoletni cesarz Kommodus od razu wynegocjował pokój z Germanami, przerwał kampanię na granicy i wrócił do domu. Był pierwszym naturalnym synem, który odziedziczył tron od czasów Domicjana, a Rzym był dla niego lepszy. System cesarzy adoptujących swoich spadkobierców uniknął najgorszych pułapek dziedzicznego królestwa; gdy tron miał już mądry i skuteczny władca, mianował spadkobiercę tej samej jakości. Ale Marek Aureliusz złamał system. Pozycja Kommodusa jako cesarza była największą katastrofą, jaka spotkała Rzym w ciągu stulecia, i błędem ojca, który był zbyt wycofany, by zwracać uwagę na otaczające go osobowości. Samotny z natury, mający wyczerpujące bliskie przyjaźnie, Marek Aureliusz nie znalazł żadnego zastępcy; domyślnie przeszedł na swojego dziedzica krwi, co było znacznie prostszym zadaniem. Zachowanie Kommodusa było dekadenckie niemal od momentu wstąpienia na tron. W swojej procesji powrotnej do Rzymu zabrał swojego kochanka do swojego rydwanu i pocałował go podczas parady. Homoseksualizm z pewnością nie był rzadkością w Rzymie, ale uważano go za grecki, a więc zniewieściały; jeśli miałeś mieć chłopca jako swojego kochanka, taktownie było nie machać nim przed rzymską publicznością. Jego złe uczynki stały się legendą. Zebrał harem równych szans składający się z trzystu kobiet i trzystu chłopców; nalegał na walkę w igrzyskach gladiatorów, sam przebrany za gladiatora; zamordował jedną ze swoich sióstr, a drugą zmusił do spania z nim; chodził po Rzymie ubrany w "kobiecą sukienkę i lwią skórę", powalając obywateli pałką. Ale jeśli oszalał, nie stracił całkowicie kontaktu z rzeczywistością: "Zwykł przypalać sobie włosy i brodę ze strachu przed fryzjerem", mówi nam Historia Augusta, co sugeruje, że wiedział, jak prawdopodobne jest, że ktoś może zabić go za jego zachowanie. Rzym jako całość zdecydował, że musi być produktem jednego z romansów jego matki z gladiatorem; nie mógł być prawdopodobnie krewnym świętego Marka Aureliusza. To rozwiązało problem zamordowania prawowitego cesarza. W 192 roku dworzanin i jedna z jego konkubin podali mu truciznę. Kiedy nie umarł wystarczająco szybko, poszli po zapaśnika, aby go udusił. Po jego śmierci wybuchła wojna domowa. W latach 192-193 czterech różnych mężczyzn próbowało poprzeć Gwardię Pretoriańską. Zwycięzcą był generał dowodzący armią w pobliżu kłopotliwego frontu naddunajskiego: Septimus Severus, niski, ale energiczny mężczyzna, który urodził się w Afryce Północnej i służył w Senacie za rządów Marka Aureliusza. Maszerował w kierunku Rzymu ze swoją armią, ale zanim jeszcze przybył, Senat uczynił go cesarzem. Wszedł do bram 10 czerwca i natychmiast podjął kroki w celu zabezpieczenia swojej pozycji; wezwał gwardię pretoriańską na uroczystą paradę (co oznaczało, że przybyli bez broni), a następnie wyprowadził własną armię o germańskich temperamentach, aby ich otoczyć. Każdy strażnik podejrzany o preferowanie innego kandydata został ostrzeżony, aby opuścił miasto. Kiedy uciekli, od razu wyznaczył swoich lojalnych ludzi, aby ich zastąpili. Potem jego panowanie rozpoczęło się zwykłymi kampaniami przeciwko Partom, standardową podróżą do Wielkiej Brytanii w celu nękania Szkotów i różnymi innymi formami obrony granicy. Ale niczego się nie nauczył z dramatu rozgrywającego się przed jego oczami. W roku 198 wyznaczył swojego najstarszego syna Karakallę na swojego spadkobiercę. W 209 r., na dwa lata przed śmiercią, mianował również swojego młodszego syna Getę współcesarzem wraz z bratem. Być może była to próba nadrobienia pierwszego wyboru, który zaczął wyglądać na pomyłkę. Karakalla, kompetentny żołnierz, już groził, że zabije żonę, dokonał zabójstwa teścia i próbował zabić własnego ojca. Mimo to pozostał pierwszym wyborem swojego ojca na spadkobiercę. Marek Aureliusz zadał imperium niemal śmiertelną ranę. Republika umarła, ale imperium wyrosło, by ją zastąpić, niczym adoptowany kuzyn o słabym podobieństwie rodzinnym. Cesarstwo zachorowało pod rządami Kaliguli i cesarzy, którzy za nim poszli, ale nastąpiło nieprawdopodobne ożywienie. Rzymianie zdołali wymyślić, jak połączyć cesarskie rządy z republikańskimi pułapkami, jednocześnie unikając tego rodzaju upadków dynastycznych, które były problemem od czasu, gdy Chińczycy po raz pierwszy ostrzegali przed tym na brzegach doliny Żółtej Rzeki trzy tysiące lat wcześniej. . Ale teraz zasada dziedzicznej sukcesji miała rozerwać potęgę imperium. W 184 Bunt Żółtych Turbanów w końcu się wygotował. Walki prowadzili trzej bracia z rodziny Zhang: Jiao (lub Jue), Bao i Liang. W jednym z klasyków starożytnej literatury chińskiej, Romansu o trzech królestwach, są przedstawiani jako ludzie, którzy połączyli nadzieję tysiąclecia z rodzajem protomarksizmu; ich hasło brzmiało: "Han zginął, powstanie powstanie; niech na świecie zapanuje pomyślność!" i mieli nadzieję, że zabiorą ziemię bogatym i podzielą ją równo między wszystkich Chińczyków. Jednak najbardziej kompletny opis powstania Żółtych Turbanów i jego następstw znajduje się w historii Zizhi Tongjian, napisanej przez uczonego i męża stanu Simę Guanga w połowie XI wieku. To jest długo po fakcie, ale Sima Guang intensywnie korzystał z oficjalnych zapisów, które sięgały wieków wstecz. Walki rozpoczęły się na południe od rzeki Żółtej, w pobliżu półwyspu Shandong. Początkowo rebelianci Żółtych Turbanów zostali odepchnięci przez żołnierzy rządowych, a urzędnicy Han - pewni, że walki wkrótce się skończą - nadali uroczystą nazwę "Osiągnięto pokój" roku 184. Ale rewolucjoniści wkrótce zebrali się ponownie i ponownie ruszyli naprzód. W 189 r. walki dotarły do samej stolicy Lojangu. W maju tego samego roku zmarł cesarz Lingdi. Po śmierci nie wyznaczył dziedzica; zamiast tego zostawił decyzję swojej wdowie, cesarzowej wdowie i pałacowemu eunuchowi Jian Shi. Jakiś czas wcześniej przekazał również Jian Shi kontrolę nad wszystkimi siłami zbrojnymi w Loyang, co uczyniło eunucha jednym z najpotężniejszych ludzi w kraju. Obaj postanowili, że tron obejmie piętnastoletni syn Lingdi, Shaodi. Mając teraz moc Loyanga w swoich rękach, eunuch Jian Shi zaplanował także prywatną czystkę; zamierzał zabić naczelnego generała Han, aby zwiększyć swoją władzę. Główny generał dowiedział się o tym i sam zaczął planować masową eksterminację wszystkich eunuchów pałacowych - spisek, który z kolei dotarł do uszu eunuchów. Pałac zaczął się dzielić na podejrzane frakcje, obie uzbrojone. Wreszcie eunuchowie wykonali pierwszy krok; pojmali i ścięli głowę głównego generała, po czym jeden z pozostałych dowódców rozkazał zamknąć bramy pałacu i zabić wszystkich eunuchów. " W sumie zginęło około dwóch tysięcy ludzi", mówi Sima Guang, "w tym kilku całych mężczyzn, którzy nie mieli brody i zostali zabici przez pomyłkę." Inny generał Han, który znajdował się na zewnątrz pałacu, Tung Cho, dostrzegł okazję do przejęcia władzy. Porzucił walkę z Żółtymi Turbanami i pomaszerował do pałacu, przejmując kontrolę nad chaosem. Nakazał uwięzić cesarzową wdowę i zaczął mianować własnych ministrów, wykorzystując swoją armię do poparcia swoich rozkazów. W rzeczywistości blefował; miał mniej ludzi, niż potrzebował do takiego przejęcia. Ale co noc miał jakiś oddział wymykający się po ciemku z Lojangu, a następnego ranka głośno wracał z powiewającymi flagami i biciem w bębny, tak że wyglądało na to, że coraz więcej żołnierzy dołącza do niego w pałacu. Piętnastoletni cesarz i jego młodszy brat uciekli z pałacu w obawie o swoje życie. Na polach nie mogli znaleźć miejsca, do którego mogliby bezpiecznie się udać, gdzie mogliby spać, nic do jedzenia. Zdesperowani obaj w końcu wrócili do pałacu i poprosili o schronienie. Tung Cho to przyznał. Wyznaczył młodszego brata, Xiandi, nowego cesarza, pod swoją opiekę. Ale piętnastoletnia Shaodi był wystarczająco dorosły, by być niebezpieczny. Tung Cho złamał obietnicę schronienia i kazał zabić młodego człowieka. Jednak Tung Cho nie był jedynym generałem, który miał nadzieję na poprawę siebie. Żółte Turbany nie zostały jeszcze pokonane, ale teraz wybuchła walka między samymi obrońcami. Tung Cho został zmuszony do wycofania się z Lojangu, ciągnąc za sobą młodego Xiandi. Inny generał, zdolny wojownik imieniem Ts′ao Ts′ao, który odziedziczył swój majątek po adoptowanym synu eunucha, osaczył go w Chang′an i zabił. Następnie Ts′ao zaoferował swoją ochronę Xiandi, który nie miał wyboru, czy to zaakceptować; jeśli nie odda się pod kontrolę Ts′ao, umrze. Zgodził się, a Ts′ao szybko poślubił młodego cesarza z własną córką i przystąpił do odzyskania północy Chin dla swojego nowego zięcia. Walka z Żółtymi Turbanami ciągnęła się dalej. Ts′ao w końcu udało się pokonać ostatnich bojowników Żółtych Turbanów w 205 roku, ale lata wojny, które nastąpiły po dziesięcioleciach złego zarządzania i korupcji, już zniszczyły kraj. Xiandi wrócił do Lojangu i zasiadł na tronie Han. Był jednak równie bezsilny i nieważny, jak cesarz Zhou pod koniec panowania tej dynastii. Wojny między niedoszłymi królami wybuchły na całym terytorium cesarskim. Ts′ao w większości odniósł sukces w odzyskaniu północy, ale nie miał sojuszników w jego dążeniu do ponownego zjednoczenia ziem Han; zbyt wielu rywalizujących generałów nie chciało, aby Loyang znów stał się potężny. W 208 roku armia Ts′ao spotkała wojska jego dwóch największych rywali nad rzeką Jangcy, w miejscu zwanym Czerwonymi Klifami. Dwie armie przebywały na przeciwległych brzegach rzeki przez wiele dni; obie strony były wyczerpane niekończącymi się walkami ostatnich lat. Kiedy Ts&prim;ao w końcu przypuścił atak, odkrył, że wiatr obrócił się przeciwko niemu. Przeciwnicy dowódcy skorzystali z okazji, aby wystrzelić przerażającą broń w kierunku drugiego brzegu. Najpierw wysłali list kapitulacji do Ts′ao; a potem "wzięli dziesięć krytych okrętów wojennych", jak powiedział Sima Guang, "wypełnili je rozpałką i wysuszonym drewnem, wlali do środka olej, a następnie przykryli zasłonami namiotowymi i ustawili flagi". Statki atrapy zostały wysłane przez wodę w kierunku własnego obozowiska Ts′ao i zakotwiczonych statków; a kiedy były już prawie na brzegu, żołnierze w lekkich łodziach za nimi podpalili ich. "Ogień był ostry, wiatr był silny, a statki leciały jak strzały" - mówi Sima Guang. "Cała flota północna została spalona, a ogień dotarł do obozów na brzegu. W bardzo krótkim czasie dym i płomienie rozprzestrzeniły się po niebie, a mnóstwo ludzi i koni zostało spalonych, utopionych lub zginęło". Ludzie Ts′ao, uciekając, znaleźli się przed drogami nie do przebycia przez błoto. Próbowali pokryć drogę wystarczając ilością dużo trawy, aby stworzyć twardą powierzchnię, ale trawa zapadła się pod kopytami koni i więcej ludzi i zwierząt zginęło w błocie. Trasa zakończyła nadzieje Ts′ao na ponowne zjednoczenie Chin. Wycofał się, pozostawiając królowi Hanowi tylko północ i chociaż bitwy trwały nadal, nie wyzwał ponownie swoich konkurentów. Sam Xiandi musiał wiedzieć, że jego twierdzenie o cesarzu było oszustwem. Kiedy Ts′ao zmarł w 220 roku, Xiandi abdykował, przekazując władzę synowi Ts′ao. Po 426 latach królestwo Han zakończyło się. Chiny zostały podzielone na wojujące królestwa. Syn Ts′ao, Ts′ao P′ei, kontrolował dawną krainę Han na północy. Na południu dwie rywalizujące ze sobą dynastie zostały ustanowione przez dwóch przeciwników Ts′ao w bitwie pod Czerwonymi Klifami. Sun Ch′uan, w dolinie Jangcy, szczycił się założycielem dynastii Wu i miał królewską stolicę w Chien-yeh - współczesny Nanjing. Liu Pei rządził południowym zachodem ze swojej własnej stolicy nad rzeką Min, Chengdu, jako pierwszy król dynastii Shu Han. Trzy Królestwa zastąpiły dynastię Han i nawet możliwość pokoju minęła. W ciągu następnych trzech stuleci nie zobaczymy nic poza niekończącą się wojną.

NA ZACHODZIE Septimus Severus zmarł, a dwaj bracia Karakalla i Geta zostali zamknięci w jednym cesarskim biurze. Nigdy nie byli dobrymi przyjaciółmi, a Geta padł ofiarą ich wspólnych rządów: Karakalla kazał go zamordować w cesarskich kwaterach i kazał spalić jego ciało. Historia Augusta sugeruje, że Karakalla miał wtedy trudny czas, przeciągając gwardię pretoriańską na swoją stronę: po śmierci ojca udał się do obozu gwardii [pretoriańskiej] i poskarżył się żołnierzom, że. jego brat przygotował dla niego truciznę i że nie szanował ich matki, a on publicznie podziękował tym, którzy zabili [Geta]. Rzeczywiście, dał im dodatkową zapłatę za bycie tak lojalnym wobec niego. Niektórzy żołnierze bardzo mocno przyjęli zabicie Gety i wszyscy powiedzieli, że dwóm synom Severusa obiecali posłuszeństwo i że powinni dotrzymać go obojgu. Bramy [obozu] były zamknięte, a cesarza przez długi czas nie wpuszczano. Żołnierzy udobruchano dopiero wtedy, gdy ułatwiono im umysły, nie tylko skargami i oskarżeniami, jakie wysuwał pod adresem Gety, ale także olbrzymią wypłatą pieniędzy. Następnie rozpoczął czystkę wszystkich, którzy mogliby mieć pretensje do morderstwa Gety. "W tych dniach zabito niezliczoną liczbę osób, które wspierały jego brata", mówi Historia, "wszędzie rzezi. Było nawet morderstwo popełnione w w łaźniach, a niektórych zabito też podczas obiadu". Dio Cassius dodaje, że Karakalla zniósł nawet obchody urodzin Gety. Następnie ogłosił nowe prawo: wszyscy wolni ludzie w jego imperium byli teraz obywatelami rzymskimi. Trzysta lat wcześniej Rzym z oburzeniem rozpoczął wojnę na sugestię nadania obywatelstwa włoskim miastom. Teraz prawo uchwaliło się bez wielu debat i dyskusji, bez publicznego protestu. Z jednego punktu widzenia przyznanie obywatelstwa rzymskiego stało się bardziej bezsensowne: Rzym nie był już republiką, więc bycie Rzymianinem nie było już kwestią uzyskania głosu (co było największym problemem w wojnie społecznej). Ale z innej strony obywatelstwo rzymskie nie wyglądało na bezsensowne. Mur Hadriana i przekształcenie królestw-klientów (mających pewien rodzaj niezależności i własnej dumy narodowej) w ściśle kontrolowane prowincje wskazywały na ten sam nieunikniony koniec dla tych ludów zamkniętych w granicach Rzymu. Nie można było pozwolić, by pozostały zbiorem krajów "pod rządami rzymskimi", jak marmury w słoiku; ich pierwszą lojalnością zawsze będzie ich pierwsza tożsamość, a kiedy kryzys rozbije słoik, kulki uciekną. Trzeba było ich odciągnąć od przeszłości i wskazać na nową lojalność. Musiały być rzymskie. Ale bycie Rzymianinem nie oznacza już prawa głosu w sprawach swojego narodu. Nie oznaczało to już, że Rzym był twoim miejscem urodzenia; imperium rozprzestrzeniło się na tak wiele ziem, które miały setki tysięcy obywateli rzymskich którzy nigdy nie postawili stopy w mieście, które teraz nadało im swoją nazwę. Nie oznaczało to, że znałeś właściwy rzymski sposób spożywania posiłków, cieszyłeś się poezją Seneki, czy nawet mówiłeś po łacinie. W rękach Karakalli tożsamość rzymska oznaczała trzy rzeczy. Oznaczało to, jak Epiktet zauważył dekady wcześniej, że byłeś posłuszny cesarzowi. Oznaczało to, że jak wszyscy obywatele rzymscy mieliście pewne prawa: jeśli zostałeś skazany na śmierć za przestępstwo, mogłeś odwołać się do Rzymu (chyba że złapałeś się na czystkę), twoje małżeństwa i inne umowy mogły zostać utrzymane, ponieważ zgodnie z prawem w rzymskich sądach, twoje dzieci miały gwarancję otrzymania spadku na podstawie twojego testamentu. A to oznaczało, że zapłaciłeś podatki. Karakalla był spłukany. Jego łapówki wyczerpały skarbiec i potrzebował więcej obywateli, aby móc zebrać więcej pieniędzy na ich uzupełnienie. Krótko mówiąc, obywatelstwo rzymskie stało się kompromisem. W zamian za ochronę prawną wolni ludzie w granicach Rzymu płaciliby pieniądze. Nie była to szczególnie zła transakcja (lub jeszcze nie; podatki jeszcze nie zaczęły rosnąć), ale z pewnością nie miała zbyt dużego potencjału wiążącego: nic takiego jak apel Peryklesa do Ateńczyków, by zaangażowali się w ideę Ateny lub jak żydowskie przekonanie, że Bóg obiecał potomkom Abrahama ich własną ziemię. To były idee, które łączyły ludzi.

W 212, TYM SAMYM ROKU, w którym Karakalla ogłosił obywatelstwo, partyjski król-wasal imieniem Ardashir ostrożnie prowadził małe kampanie przeciwko otaczającym go wasalnym królestwom. Własne królestwo Ardashira znajdowało się w Pars, prowincji Partów, gdzie nadal żyli Persowie; jego stolicą był Gur, a jego rodzina była jedną z ostatnich pozostałości starego imperium perskiego. Późniejsze tradycje mówią, że był dalekim potomkiem samego Dariusza, zepchniętym w zapomnienie. Po cichu, nie robiąc zbyt wiele, by zaalarmować odległego króla Partów, przekonywał lub przerażał pobliskich królów wasali, by przekazali mu swoją lojalność. Prawdopodobnie nie uszłoby mu to długo na sucho, gdyby nie to, że król Partów Artabanus V miał własne kłopoty. Jeden z jego własnych krewnych zakwestionował jego koronę i po paskudnej wojnie domowej zdołał zająć Ktezyfon i przejąć kontrolę nad doliną dolnej Mezopotamii. Artabanus został wypędzony z własnej stolicy i rozbił obóz na zachodzie, na północnej równinie między Tygrysem a Eufratem. Nie zwracał zbytniej uwagi na to, co działo się na wschód od Ktezyfonu. Karakalla, widząc szansę na zredukowanie Partów do wasali, wysłał wiadomość do wysiedlonego Artabanusa V oferując mu pomoc w zamian za sojusz małżeński z córką Artabanusa. Artabanus, widząc w tym nie prawdziwy sojusz, ale próbę przejęcia, odmówił; i tak Karakalla wyruszył na wschód z armią i jesienią 216 r. zaatakował zachodnią granicę Partów. Prowadził kampanię do zimy, a następnie założył obóz zimowy, aby na wiosnę czekać i wznowić atak. Na początku kwietnia 217 roku, tuż przed planowanym ponownym atakiem, Karakalla cierpiał na rozstrój żołądka. Jechał z jednym ze swoich ochroniarzy, kiedy dostał skurczów żołądka. Zeskoczył z konia i ściągnął spodnie. Ochroniarz skorzystał z okazji, by go zabić, gdy obie jego ręce były zajęte. Żołnierze konni nieco dalej podjechali wtedy i zabili zabójcę oszczepami. Podobnie jak zabójcy Kaliguli, wyświadczył imperium przysługę kosztem własnego życia. Ciało Karakalli zostało poddane kremacji, prochy wysłane do Rzymu; rządził przez sześć lat i zmarł w wieku dwudziestu dziewięciu lat. Legiony wschodnie, pozostawione bez cesarza, ogłosiły nowym cesarzem swojego generała Makrynusa. Późną wiosną 217 roku Makrynus poprowadził ich ponownie przez granicę Partów. Ale Artabanus V zebrał się w sobie przez zimę i po ciężkich walkach Rzymianie zostali zmuszeni do wycofania się bez zwycięstwa. Makrinus, nie chcąc spróbować kolejnego ataku, zaoferował im spłatę i wręczył oszałamiająco ogromną sumę pieniędzy. To rozwścieczyło wielu jego żołnierzy. Cesarz, który zdobył swoją władzę wyłącznie dzięki swoim zdolnościom militarnym, nie miał już nic, gdy zaczął przegrywać bitwy; a tuż obok był rywalizujący kandydat na cesarza. Był kiedyś usuniętym pierwszym kuzynem Karakalli (wnukiem siostry jego matki), wysokim i przystojnym czternastoletnim Elagabalem, który wyglądał trochę jak Karakalla i był podobno jego nieślubnym synem. 16 maja, kilka miesięcy po klęsce, grupa żołnierzy obwołała na miejsce Makryna cesarzem Elagabala. Makrynus znajdował coraz więcej swoich zwolenników, którzy porzucali go, by podążać za nowym cesarzem. W końcu uciekł, ale ścigający go żołnierze znaleźli go miesiąc później w Chalcedonie, gdy próbował przedostać się przez Bosfor do Tracji. Został umieszczony pod strażą, a niedługo potem został zamordowany w areszcie. Elagabal okazał się słabym umysłem i dziwnie pobłażliwym; jeśli choć połowa historii opowiadanych przez historię Augusta jest prawdziwa, oszalał wkrótce po wstąpieniu na tron. Większość szczegółów podsumowano w kwaśnej uwadze Historii, że żołnierze wkrótce stracili cierpliwość do "księżyca, który był odbiorcą pożądania w każdym otworze swojego ciała". Oddawał się także dziwnym rytuałom religijnym, z których jeden dotyczył czczenie kamienia, który znalazł i ogłosił bogiem, a inny z nich doprowadził go do próby obrzezania (podobno zamiast tego częściowo się wykastrował). Do 222 roku Gwardia Pretoriańska przygotowała kolejnego kandydata na cesarza, a oddział strażników wyruszył na poszukiwanie Elagabalusa. Usłyszał, jak nadchodzą i ukrył się w publicznej latrynie, ale wyciągnęli go na zewnątrz, zabili, a następnie wykopali ciało w kanale, przeciągnęli je po torze wyścigowym rydwanów, a w końcu wrzucili do Tybru z kamieniem przywiązanym do szyi. Jego pokrewieństwo z poprzednim cesarzem doprowadziło go do tronu; ale to go nie uratowało.

W 222, W TYM SAMYM ROKU, w którym zamordowano Elagabala, partyjski król Artabanus V zdołał pokonać swojego rywala i odzyskać Ktezyfona. Posiadał stolicę tylko przez dwa lata. Młody perski Ardashir zdołał pozyskać zwolenników ze starych miast medyjskich i perskich oraz ich sojuszników, a teraz ufortyfikował się w swoim rodzinnym mieście Gur. W 224 on i jego armia ruszyła naprzód, by spotkać hordy Partów na równinie Hormizdagan. W bitwie zginął Artabanus V. Imperium Partów się skończyło; teraz Ardashir przeniósł się do pałacu w Ktezyfonie i ogłosił się, na stary perski sposób, Ardashirem I, królem królów. Jego nowa dynastia wzięła nazwę Sassanians od jego rodzimego klanu perskiego. Imperium Partów, które wyewoluowało z przejęcia przez koczowników, funkcjonowało jako zestaw królestw wasalnych, które podlegały całemu królowi. To, jak wiedział z doświadczenia Ardashir, dawało królom zbuntowanym zbyt dużą swobodę, by mogli się buntować. Zamiast tego zorganizował swoje nowe imperium w coś bardziej na wzór starych perskich linii. Podzielił ją na prowincje, czyli satrapie, pod rządami wojskowych gubernatorów; zostały one celowo rozmieszczone w poprzek i przez granice starego królestwa, aby zerwać wszelkie sojusze, które mogłyby ulec pokusie zawarcia po obaleniu Artabanusa V. Gubernatorzy, którzy byli członkami jego własnego królewskiego klanu Sassan, byli znani pod honorowym perskim tytułem szacha . Dla Rzymian, nękanych przez jednego bezużytecznego króla po drugim, zmartwychwstanie Persów musiało wydawać się powrotem potwora ze starego snu. Ardashir I, pierwszy wielki król nowej i przywróconej dominacji perskiej, rządził do 241 roku, a następnie przekazał swojemu synowi Shapurowi dobrze zorganizowane imperium, gotowe do ekspansji. Monety z końca jego rządów przedstawiają Ardashira w walce z młodszym księciem; wydaje się, że przed śmiercią ukoronował własnego syna jako współwładcę. Arabski historyk z IX wieku, Abu al-Mas′udi, który podobnie jak Herodot podróżował przez znany świat i zbierał starożytne tradycje, aby wpleść się w historię, mówi, że Ardashir własnoręcznie włożył koronę na głowę Szapura, a następnie wycofał się, aby Szapur mógł tylko rządzić. Wskazuje to na człowieka z myślą o przyszłości (coś, co nie rzucało się w oczy u cesarzy rzymskich w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat). Shapur I rozpoczął swoją karierę jako król, wzywając wielkiego boga Ahuramazdę, aby poparł jego roszczenia do tronu. Zarówno Ardashir I, jak i Szapur I byli Zoroastrianami, wyznawcami mistycznej religii głoszonej po raz pierwszy przez proroka Zoroastra (lub Zaratustra) w czasach Dariusza I. Zoroastrianizm miał skomplikowaną teologię i jeszcze bardziej skomplikowane rytuały, ale w czasach Szapura I nauczał, że wszechświat jest podzielony na dwie równie potężne, przeciwstawne siły dobra i zła. Dobro emanowało z istoty wielkiego boga Ahuramazda; zło tkwiło w przeciwstawnym bóstwie Ahrimanie.2362 Ten dualizm oznaczał, że dobro i zło były w wiecznym konflikcie, a wyznawcy Zoroastra byli zaangażowani w niekończącą się walkę z siłami niegodziwości, reprezentowanymi przez demoniczne duchy zwane daeva. "Przeklinam Daeva", zaczyna się starożytne wyznanie wiary przypisywane samemu Zoroasterowi, "Ogłaszam się czcicielem Mazdy, przypisuję całe dobro Ahuramazda. Chcę swobody poruszania się i wolności mieszkania dla tych, którzy mają domy, dla tych, którzy mieszkają na ziemi z bydłem. Ze wszystkich religii, które istnieją lub będą, [to] największa, najlepsza i najpiękniejsza". Shapur bez wahania zażądał sankcji Ahuramazdy na jego boskie prawo do rządzenia; nie było żadnych negocjacji wokół wrażliwości jego ludu. Jako król Persji był orędownikiem prawości. Sam Ardashir ogłosił Zoroastrianizm religią państwową swojego nowego imperium, które zgromadziło wszystkich jego poddanych w świętą społeczność w jednym celu. Każdy poddany Shapur był żołnierzem przeciwko daeva; lojalność każdego mężczyzny i kobiety wobec Persji była także zobowiązaniem do nieustannej walki ze złem. Oficjalna religia była także niezwykle potężnym twórcą narodu. Zbrojne podboje Shapura rozpoczęły się od rzymskiego giganta. Udało mu się zdobyć rzymskie garnizony w Mezopotamii, a następnie wkroczyć do Syrii, by stawić czoła siłom rzymskim w syryjskiej prowincji. Ten początkowy atak Persów na Rzym nie powiódł się; Armia Szapura została pokonana przez legiony syryjskie, a Persowie zostali zmuszeni do odwrotu. Jednak pomimo tej udanej parowania, zdolność Rzymu do powstrzymania perskich ataków była poważnie nadwerężona. Rzym stanął także w obliczu nowego wroga na północy.

Gdzieś w drugim wieku ludy, które od dawna żyły na północnych półwyspach, które teraz znamy jako Skandynawię, przekroczyły cieśninę w łodziach i wylądowały na wybrzeżu Europy. Pisarz z VI wieku Jordanes, nasze najlepsze źródło informacji o tym, co wydarzyło się później, zaczyna tutaj swoją historię: W "arktycznym regionie", pisze, znajduje się "wielka wyspa o nazwie Scandza, z której (z Bożej łaski) zaczerpnie moja opowieść zaczyna się. Ponieważ rasa, o poznanie której pochodzenie prosisz, wyskoczyła jak rój pszczół ze środka tej wyspy i przybyła na ziemię Europy." Ci przybysze byli znani Rzymianom jako Gotowie. Jordanes nazywa ich "wieloma i różnorodnymi" i wymienia całą gamę plemion, które noszą ogólną nazwę Gotów: Screrefennae i Finnaithae i Finowie, Dani i Grannii i wiele innych. Byli ludźmi twardymi i odpornymi, dodaje, "jak żadna inna rasa w swoich cierpieniach i błogosławieństwach, ponieważ w dłuższe dni widzą słońce powracające na wschód wzdłuż krawędzi horyzontu, ale w krótsze dni nie jest w ten sposób widziany". Przyzwyczajeni do dwudziestoczterogodzinnego dnia i nocy, Goci czuli się dobrze w skrajnościach. W Europie przedzierali się przez plemiona germańskie aż do Dunaju, a niektórzy przedostali się na wschód, w kierunku dawnego terytorium Scytów. Jordanes dalej dzieli ich na dwie grupy: Wizygotów, czyli "Gotów Zachodniego Kraju" i Ostrogotów, wschodnią połowę. Wizygoci zagrażali teraz Dunajowi na terytorium Rzymu, podczas gdy Ostrogoci przelewali się na stare ziemie Tracji i Macedonii. Do 249 r. groźba inwazji z północy stała się na tyle dotkliwa, że armia wzięła sprawy w swoje ręce. Obecny cesarz, zapomniany Filip, próbował przekupić Gotów płacąc daninę i zalegał z ratami, po których Wizygoci przekroczyli Dunaj i spustoszyli okolicę. Wojska w pobliżu Dunaju, zniesmaczone, ogłosiły zamiast tego cesarza generała Decjusza; niektórzy z nich, jak mówi Jordanes, po prostu zdezerterowali i dołączyli do Gotów. Decjusz przetrwał dokładnie dwa lata. Po tym, jak udał się do Rzymu, aby zaakceptować swoją nową władzę, wrócił ponownie, by walczyć z najeźdźcami. W 251 zginął w bitwie tuż nad Dunajem. Był pierwszym cesarzem rzymskim, który upadł, walcząc z zagrożeniem z zewnątrz; wszystkie inne zostały usunięte przez ich rodaków. Kiedy Szapur I przypuścił swój kolejny atak na granicę syryjską w 252 r., legiony rzymskie zostały poważnie zmuszone do obrony zarówno wschodnich granic przed naporem perskim, jak i północnej przed atakiem gotyckim. Wschód załamał się pierwszy. Shapur I przedarł się przez syryjskie garnizony i zabrałem całą Syrię dla siebie. W 253 zdobył wielkie wschodnie miasto Antiochię i złupił je. W tym samym roku Rzym wreszcie dostał cesarza, któremu udało się utrzymać tron przez ponad miesiąc lub dwa. Walerian służył jako konsul, a także jako generał; miał prawie sześćdziesiąt lat, ale przez kilka lat wydawało się, że uda mu się odwrócić rzymskie nieszczęście. Dał swemu synowi Gallienusowi dowództwo nad legionami na zachodzie, a podczas gdy Gallienus odpierał najeźdźców w pobliżu Renu, Walerian zaczął wygrywać bitwy na wschodzie. Dokładnie ilu nie jest znane, ale jego moneta nazywa go "Odnowicielem Świata", co (pomijając przesadę) sugeruje znaczący sukces. Ale w 260 roku jego armię przetoczyła się plaga i osłabiła ją. Kiedy Persowie zaatakowali go pod Edessą, został zmuszony do odwrotu, a w końcu do negocjacji. Shapur Zgodził się, o ile cesarz miał się z nim spotkać tylko z niewielką grupą żołnierzy. Walerian przybył na miejsce negocjacji z kilkoma strażnikami; Shapur zabił jego orszak i wziął go do niewoli. Późniejsi historycy Kościoła, którzy byli najpełniejszymi kronikarzami życia Waleriana, ale nienawidzili go, ponieważ nienawidził chrześcijan, uznali to za osąd. "Bóg ukarał go w nowy i niezwykły sposób" - mówi Laktancjusz. "[Shapur], król Persów, który trzymał go w niewoli, ilekroć chciał wsiąść do powozu lub wsiąść na konia, nakazał Rzymianinowi pochylić się i zaprezentować plecy; potem, stawiając nogę na ramionach Waleriana, powiedział z uśmiechem wyrzutu: "To prawda, a nie to, co Rzymianie nakreślają na deskach lub na gipsie". Walerian przez długi czas żył pod zasłużonymi obelgami swego zdobywcy; tak, że rzymskie imię długo pozostawało szyderstwem i szyderstwem barbarzyńców. Cesarz rzymski, nadal koronowany, w niewoli perskiego barbarzyńcy i działający jako jego podnóżek, był tak upokarzający, jak można było sobie wyobrazić. Z pewnością była to wielka sprawa dla Shapura, który wyrył na swoim grobowcu ogromną postać samego siebie, siedzącego triumfalnie na koniu, ciągnącego Waleriana za ramię. Poprzedni cesarz Filip pokornie klęczy przed koniem; inny cesarz kładzie się pod kopytami konia. Rzym nagle stał się mniej niepokojący, mniej wszechogarniający. Prowincje zaczęły się buntować. Armia rzymska została rozbita na skutek buntu i kolejnych najazdów z północy: germańskie plemię Alemanni wkraczało do Włoch, Frankowie (również pochodzenia germańskiego) pustoszyli rzymskie prowincje na Półwyspie Iberyjskim, a Galowie złamali się. odeszli i ogłosili sobie własne królestwo. WValerian nadal był w niewoli i nadal był cesarzem; jego syn Gallienus był teraz cesarzem, mniej więcej domyślnie. Był kompetentnym generałem, ale tego poziomu chaosu nie potrafiłby naprawić żaden człowiek. On również pozostanie u władzy tylko tak długo, jak udowodni swoją wartość jako dowódca, i będzie mógł zobaczyć, że jego dni są ograniczone. Kazał swoim wrogom jeść razem z nim, starając się uniknąć zatrucia; przez cały czas trzymał wokół siebie mały krąg żołnierzy, którym ufał; ale w 268 jeden z tych żołnierzy zabił go. W pewnym nieznanym momencie jego ojciec Walerian również zmarł w niewoli. Shapur traktował jego ciało jak trofeum: "Oskórowano go", mówi Laktancjusz, "a jego skórę, odartą z ciała, ufarbowano cynobrem i umieszczono w świątyni bogów barbarzyńców, aby na pamiątkę triumfu aby sygnał mógł być utrwalony i aby ten spektakl mógł być zawsze wystawiany naszym ambasadorom, jako przestroga dla Rzymian, aby widząc łupy ich uwięzionego cesarza w perskiej świątyni, nie pokładali zbytniej ufności we własnej sile ".

PO MORDZIE GALLIENUSA w 268 r. Cesarstwo Rzymskie ledwo utrzymało swoje istnienie. Do roku 271 barbarzyńscy najeźdźcy zdołali przedostać się na sam środek półwyspu. Ale panujący cesarz Aurelian, żołnierz, który został królem, którego historyk Eutropius z IV wieku nazywa "człowiekiem zdolnym w wojnie bardzo skłonnym do okrucieństwa", skierował wojska na serię dobrze zaplanowanych kampanii, które prawie przywróciły stare granice. Rozpad został tymczasowo odwrócony, co sprawiło, że Aurelian cieszył się szacunkiem, jeśli nie był popularny. "Był rzeczywiście okrutny i krwawy", konkluduje Eutropius, "i raczej cesarzem niezbędnym pod pewnymi względami niż sympatyczny." Był jednak reformatorem w dużym stopniu dyscypliny wojskowej i rozwiązłości obyczajów". Ale samo przywrócenie armii do formy nie rozwiąże problemów Rzymu. Sam Aurelian przyznał to, gdy kazał zbudować mur wokół samego miasta. Przez trzysta lat Rzym nie miał muru; jej obywatele chwalili się, że jest chroniony przez potęgę wojsk rzymskich. Teraz nie można już było polegać na tej ochronie. Lojalność armii, na której teraz opierała się władza cesarza, była zbyt zmienna. Sam Aurelian przetrwałby tylko pięć lat przed Gwardią Pretoriańską, która zamordowała go na środku drogi publicznej. Senat oddał władzę w ręce cesarza, cesarz oparł się na sile armii, a Rzym miał zbyt wiele armii na zbyt wielu granicach, by mogło to być cokolwiek w rodzaju stabilności. W ciągu dziewięciu lat po Aurelianie sześciu mężczyzn otrzymało tytuł cesarza, a każdy z nich został zamordowany. Możliwym wyjątkiem był czwarty: cesarz Karus. Jego ludzie twierdzili, że podczas biwakowania nad brzegiem Tygrysu uderzył go piorun. To było mało prawdopodobne. Z drugiej strony, gdy Karusa "uderzył piorun", w obozie znajdował się dowódca jego straży przybocznej Dioklecjan. Syn Karusa, Numerian, został wówczas królem i zginął w tajemniczych okolicznościach podczas podróży z armią. Jechał w lektyce z powodu pewnych trudności z oczami, które nie pozwalały mu przebywać w pełnym słońcu, a kiedy umarł w lektyce, nikt tego nie zauważył. "Jego śmierć została poznana przez zapach jego martwego ciała", mówi Eutropius, "gdyż żołnierze, którzy mu towarzyszyli, uderzeni zapachem i rozsunąwszy zasłony jego lektyki, odkryli jego śmierć kilka dni po tym, jak miało miejsce". To cuchnie spiskiem (ciekawe, co oznacza "uczestnictwo w nim", skoro żołnierze nie zauważyli, że Numerian był za jego zasłonami od wielu dni), i wkrótce wskazano winowajcę. Armia zebrała się, by wyznaczyć nowego przywódcę, a Dioklecjan płakał z oburzeniem, że wie, kto zabił Numeriana: był to jego teść, dowódca gwardii pretoriańskiej. Ogarnięty słusznym oburzeniem dobył miecza i zabił człowieka "na oczach wojska", co zlikwidowało konieczność zbadania oskarżenia. Następnie drugi syn Karusa został obwołany cesarzem przez przyjaciół jego ojca. Ambicje Dioklecjana wyszły teraz na jaw. Poprowadził swoich zwolenników przeciwko wojskom nowego cesarza i zabił swojego przeciwnika w bitwie. To pozostawiło Dioklecjana na czele imperium rzymskiego: człowieka, którego Laktancjusz nazwał "twórcą choroby i wynalazcą nędzy". Podobnie jak jego poprzednicy, Dioklecjan wypada źle na ojcach kościoła, ponieważ on również zarządził edykty prześladowania chrześcijan. Laktancjusz oskarża go o korupcję, okrucieństwo, nadmierne opodatkowanie, gwałt i prawie wszystko, co może wrzucić do garnka, i kończy ogłaszając, że prawie zrujnował Rzym: "Ten człowiek, częściowo przez chciwość, a częściowo przez nieśmiałe rady, obalony Cesarstwo Rzymskie" - skarży się. "Bo wybrał trzy osoby, które będą dzielić z nim rząd; i w ten sposób, gdy imperium zostało podzielone, armie pomnożyły się, a każdy z czterech książąt starał się utrzymać znacznie większą siłę militarną niż jakikolwiek jedyny cesarz w przeszłości". Ale w rzeczywistości ten podział imperium go uratował. Dioklecjan był niewątpliwie ambitny, ale jego ambicja była bardziej złożona, niż przypisuje mu to Laktancjusz. Nie łaknął jedynie zysku. Szukał rozwiązania problemu imperium i znalazł je, oddając większość swojej władzy. Rok po tym, jak został uznany, Dioklecjan wybrał prawą rękę, innego oficera armii imieniem Maksymian, którego dobrze znał. Nadał Maksymianowi tytuł cesarski August i zaoferował mu posadę cesarza: po raz pierwszy od czasu katastrofalnych dni Karakalli i Gety ten tytuł mieli dwaj cesarze. Doszedł do wniosku, że największym problemem imperium była wielkość. Żaden człowiek nie był w stanie utrzymać ręki we wszystkich regionach bez autokratycznej tyranii, a autokratyczna tyrania prowadziła do śmierci. Zresztą nawet najbardziej autokratyczny cesarz nie mógł pozostać ulubieńcem wojsk rozsianych od Galii aż po Eufrat. Legiony musiały faworyzować człowieka, który był im najbliższy; Dioklecjan dał obu częściom imperium cesarza, który mógł pozostać w pobliżu. Siła armii nadal niepokoiła Dioklecjana. W 293 r. Dioklecjan poczynił dalsze ustalenia, aby powstrzymać armię przed angażowaniem się w każdą zmianę władzy. Wyznaczył dwóch młodszych "cesarzy", dwóch urzędników, którym nadano tytuł Cezara (zwykłe oznaczenie, jakie cesarz nadawał swojemu następcy). Ci dwaj Cezarowie, Konstancjusz i Galeriusz, byli również związani z samymi cesarzami w bardziej osobisty sposób: Galeriusz poślubił córkę Dioklecjana, Konstancjusz zaś Maksymiana. ("Oboje byli zobowiązani do rozwodu z żonami, które mieli wcześniej", zauważa Eutropius. Stabilność miała swoją cenę). W 305 roku Dioklecjan zrobił coś, czego żaden cesarz jeszcze nie próbował. Odszedł na emeryturę, abdykując na rzecz swojego Cezara - i nalegał, aby Maksymian zrobił to samo. Stawał się starszy i coraz bardziej zmęczony, ale zamiast trzymać się władzy do ostatniego tchu, wolał nadzorować przekazywanie władzy następnemu pokoleniu. Maksymian zastosował się do tego z wielką niechęcią i tego samego dnia dwaj mężczyźni przeprowadzili ceremonię abdykacji na przeciwległych krańcach imperium, obydwaj wzięli udział w paradzie zwycięstwa, a następnie, na jej końcu, ceremonialnie zdjęli swoje cesarskie szaty i przywdziały zamiast tego ubrania cywilne. Dioklecjan podjął jeszcze jeden wysiłek, by udoskonalić tę kłopotliwą ideę Rzymu. Zamiast podporządkować się cesarzowi, proszono obywateli Rzymu o podporządkowanie się idei władzy cesarskiej. Zmiana ubioru była czymś więcej niż teatrem publicznym. Dioklecjan usiłował wykazać, że cesarz przez jakiś czas reprezentował Rzym, ale zadanie reprezentanta było większe niż osoba, która je podjęła. Krótko mówiąc, to zadziałało. Konstancjusz został cesarzem Galii, Włoch i Afryki; Galeriusz został cesarzem wschodu; a dwóch kolejnych Cezarów zostało wybranych na ich młodszych kolegów. Ale kiedy Konstancjusz zmarł w 306, zaledwie rok po jego wstąpieniu na tron, armia wróciła do sukcesji. Wojska nie pojęły subtelnej redefinicji władzy cesarskiej dokonanej przez Dioklecjana, a Konstancjusz był niezwykle popularny wśród armii na zachodzie. Teraz zażądali, aby młody Konstantyn, jego syn z poprzedniego małżeństwa, odziedziczył jego władzę. Irracjonalne pragnienie, by syn króla odziedziczył jego władzę, bez względu na jego charakter, istniało w rasie ludzkiej od czasów Etany w Sumerze. Trzy tysiące lat później był jeszcze silny. Właśnie tego Dioklecjan miał nadzieję uniknąć, ale teraz stare nawyki zderzyły się z jego nową instytucją. Cesarz wschodni, Galeriusz, nalegał, aby młodszy syn Severus Konstancjusza został cesarzem zachodu zgodnie z planem. A potem ponownie pojawiła się żądza władzy (która istniała przynajmniej od Gilgamesza). Maksymian, który nigdy nie chciał przejść na emeryturę, rzucił z powrotem na ring. Maszerował na nieszczęsnego Severusa - z pomocą Konstantyna, który był rywalem Severusa o władzę na zachodzie - i pokonał go. Teraz imperium było w bardziej skomplikowanym bałaganie niż kiedykolwiek wcześniej. Jedynym człowiekiem posiadającym prawo do rządzenia był Galeriusz; Severus nie żył, a Maksymian miał przejść na emeryturę, Konstantyn wspierał powrót Maksymiana do władzy, a także poślubił córkę Maksymiana, co oznaczało, że jego przyrodni dziadek był także jego teściem. A syn Maksymiana, Maksencjusz, mógł teraz zobaczyć, że jeśli jego ojciec zostanie pełnoprawnym cesarzem, będzie następny w kolejce - pod warunkiem, że Konstantyn, jego szwagier, nie będzie się wtrącał. Wybuchła cała masa bitew, w których moc przechodziła z jednego człowieka na drugiego i ze wschodu na zachód, podczas gdy mieszkańcy imperium zakrywali głowy i czekali. Do 312 roku szereg konfliktów przekształcił się w jeden nadciągający konflikt: Konstantyn i jego armia na północ od Rzymu planowali atak na Maksencjusza. Sam Maksymian dwa lata wcześniej popełnił samobójstwo, upokorzony niemożnością odzyskania dawnego tronu; Maksencjusz kontrolował Rzym z własnymi oddziałami. Konstantyn rozpoczął swój marsz w kierunku Rzymu w październiku. Według historyka Kościoła Euzebiusza, którego źródłem jego relacji wydaje się być sam Konstantyn, uzasadnił ten atak w bardzo znajomy sposób: "Miasto królewskie imperium rzymskiego zostało przygniecione ciężarem tyrańskiego ucisku", Euzebiusz pisze: "… [i] powiedział, że życie nie było dla niego radością, dopóki widział tak dotknięte cesarskie miasto i przygotowywał się do obalenia tyranii". Ale dawno minęły czasy, kiedy proste twierdzenie, że jest wyzwolicielem, służyłoby zjednoczeniu imperium za zdobywcą; Rzymianie w stolicy widzieli zbyt wielu wyzwolicieli, którzy proponowali inną wersję zniewolenia. Konstantyn potrzebował mocniejszej flagi, pod którą mógłby maszerować. Sam Euzebiusz wydaje się być zakłopotany tym, co wydarzyło się później. Konstantyn, zastanawiając się, czy mógłby uznać jakiegoś rzymskiego boga za sponsora swoich poszukiwań (coś, co dobrze sprawdziło się dla Szapura I w Persji), miał wizję. Z nieba ukazał mu się najwspanialszy znak, w który trudno byłoby uwierzyć, gdyby opowiedział go ktoś inny. Ale skoro zwycięski cesarz sam długo potem ogłosił to pisarzowi tej historii, kiedy został uhonorowany znajomością i społeczeństwem i potwierdził swoje oświadczenie przysięgą, któż mógłby się zawahać przed uznaniem relacji? Powiedział, że około południa, gdy dzień zaczynał już chylić się ku upadkowi, ujrzał na własne oczy trofeum w postaci krzyża światła na niebie, nad słońcem, z napisem: Pokonaj tym. Na ten widok on sam zdumiał się… [W] czasie, gdy nadal zastanawiał się i zastanawiał nad jego znaczeniem, nagle zapadła noc; potem we śnie ukazał mu się Chrystus Boży z tym samym znakiem, który widział na niebie, i polecił mu zrobić podobieństwo do tego znaku, który widział na niebie, i używać go jako zabezpieczenia we wszystkim. potyczki z jego wrogami. Ostrożna relacja Euzebiusza może odzwierciedlać ortodoksyjną chrześcijańską wątpliwość dotyczącą dalszej części tej wizji, ponieważ teologia chrześcijańska generalnie odradzała tego rodzaju magiczne myślenie. Ale Konstantyn zastosował się do tego, wyrył na hełmie dwie pierwsze greckie litery imienia Chrystusa, chi i rho, i umieścił je na swoim sztandarze. Gdy Konstantyn zbliżał się do Konstantyna, Maksencjusz i jego armia wyszli z miasta i pomaszerowali wzdłuż Via Flamina, przez Tyber, aby stanąć przed mostem Mulwijskim. Konstantyn musiałby przez niego przejść, aby przejść przez most do miasta. Armia Maksencjusza przewyższała liczebnie Konstantyna, ale Euzebiusz wspomina, że w mieście panował głód; prawdopodobnie jego żołnierze nie byli najsilniejsi. Atak Konstantyna odwrócił ich z powrotem w stronę Tybru. Most Mulwijski był zbyt wąski, by powstrzymać ich odwrót, więc uciekający żołnierze próbowali zbudować obok niego prowizoryczny most pontonowy. Przeładowane łodzie zatonęły, topiąc ich setki. Wśród wycofujących się żołnierzy utonął Maksencjusz, wciągnięty do Tybru przez swoją zbroję. Konstantyn był panem miasta; niedługo będzie również panem imperium. Euzebiusz, opowiadając historię końca Maksencjusza, nie może powstrzymać się od przytoczenia słów użytych przez zwycięskich Izraelitów, gdy wynurzyli się z Morza Czerwonego z tonącymi za nimi Egipcjanami: "Tak więc zwycięzcy mogą równie dobrze powiedzieć: Śpiewajmy Panu, bo konia i rydwan wrzucił w morze". Były to słowa śpiewane przez lud, którego wiara była związana z ich polityczną egzystencją jako narodu; coś, czym chrześcijanie nigdy nie byli. Ale Konstantyn widział w chrześcijaństwie nadzieję na przyszłość własnego narodu. W ciągu trzech stuleci wytrwania ta chrześcijańska tożsamość - tożsamość, która stała się absolutnie centralna dla tych, którzy się jej trzymali, ale nie wymazała innych tożsamości, które pojawiły się przed nią - okazała się silniejsza niż jakakolwiek inna. Cesarstwo Rzymskie wytyczyło wokół siebie linie, podporządkowało sobie sojuszników i zażądało podporządkowania się najpierw cesarzowi, a potem jakiemuś ideałowi władzy cesarskiej; a imperium stawało się coraz bardziej zniszczone i kontrowersyjne. Tymczasem chrześcijanie przetrwali krwawe wojny i rozprzestrzenili się po sporej części znanego świata. Chrześcijaństwo dokonało tego, czego Rzymowi nigdy nie udało się: rozprzestrzeniło się z ojczyzny, od swoich wąskich początków jako kultu żydowskiego i stało się tożsamością, która przyciągnęła Żydów, pogan, Traków, Greków, Syryjczyków i Rzymian w jedność. pojedyncze złożenie. Sprzymierzając się z chrześcijańskim Bogiem na moście Mulwijskim, Konstantyn zmienił imperium w coś nowego. Porzucił to bezowocne poszukiwanie romantyzmu, który był zakorzeniony w Rzymie, ale mógł również go przekroczyć. Zamiast tego wybrał coś innego na jego miejsce. Kiedy wyruszył do bitwy z imieniem Chrystusa na swoim sztandarze, postawił swoją przyszłość na ryzyko, że to będzie kluczem do utrzymania wszystkiego razem. To był koniec starego Rzymu. Ale okazałoby się, że jest to powstanie czegoś znacznie potężniejszego, zarówno dla dobra, jak i dla zła.